Tất tần tật blockchain Diem: Cú vỡ mộng về tiền tệ toàn cầu của Facebook

Tháng 6 năm 2019, thế giới xôn xao khi Facebook, gã khổng lồ mạng xã hội công bố một dự án với tham vọng định hình lại toàn bộ sân chơi tài chính toàn cầu. Dự án đó mang tên Libra, sau này được đổi tên thành Diem. Đây có lẽ là nỗ lực táo bạo và gây tranh cãi nhất từng được một tập đoàn công nghệ thực hiện.

Sứ mệnh mà Libra đặt ra vô cùng cao cả: "Tạo ra một hệ thống thanh toán toàn cầu đơn giản với cơ sở hạ tầng tài chính đột phá để trao quyền cho hàng tỷ người". Trọng tâm của dự án này hướng tới 1,7 tỷ người trưởng thành trên khắp thế giới vẫn đang đứng ngoài hệ thống ngân hàng truyền thống, những người mà Facebook tin rằng họ có thể tiếp cận. Giờ đây Facebook không chỉ giải quyết một vấn đề xã hội mà còn có khả năng mở rộng vai trò của mình từ một mạng xã hội đơn thuần thành một tiện ích tài chính thiết yếu, đưa hàng tỷ người dùng mới vào hệ sinh thái của mình.

Không may rằng câu chuyện của Diem kết thúc không như kỳ vọng của Facebook với những nghịch lý vẫn đang được bàn luận cho đến hiện tại. Một mặt, sự sụp đổ của nó là một lời cảnh báo về giới hạn quyền lực của các tập đoàn công nghệ khi đối đầu với chủ quyền quốc gia. Mặt khác, chính sự thất bại đó lại tạo ra một số thành công. Mối đe dọa hữu hình từ Libra đã thúc đẩy các ngân hàng trung ương trên toàn thế giới đẩy nhanh việc nghiên cứu và phát triển Tiền tệ Kỹ thuật số của Ngân hàng Trung ương (CBDC). Quan trọng hơn, nó còn giải phóng một thế hệ tài năng và một nền tảng công nghệ mã nguồn mở, trực tiếp gieo mầm cho sự ra đời của các blockchain Layer 1 như Aptos và Sui.

Vậy là sự sụp đổ của một dự án đầy tham vọng đã vô tình kiến tạo một tương lai phi tập trung và đa dạng hơn. 

Một chút quảng cáo: Nếu bạn có hứng thú với các chủ đề như blockchain hay crypto và chưa biết bắt đầu tìm hiểu từ đâu, hãy đến ngay với vòng tay của các anh em trong group Facebook “Xóa Mù Crypto” để cùng nhau trang bị những kiến thức thiết thực nhất cũng như xây dựng một cộng đồng kiến thức vui vẻ, hòa thuận và không toxic nhé.

Libra không bắt nguồn từ bất kỳ cuộc họp nào ở thung lũng Silicon. Nó xuất hiện đầy ngẫu hứng trong kỳ nghỉ dưỡng của David Marcus, người lúc đó đang là lãnh đạo Messenger của Facebook. Mùa đông năm 2017, khi David đang nghỉ dưỡng ở Dominican, ông nhắn tin cho Mark Zuckerberg về ý tưởng tạo ra một đồng tiền kỹ thuật số toàn cầu. Họ bắt đầu thảo luận, và nhanh chóng phát triển dự án trong bí mật tại một tòa nhà riêng biệt, chỉ dành cho chuyên gia crypto với thẻ ra vào đặc biệt để tránh rò rỉ thông tin.

Ngoài ra, rất Ít người biết về vai trò của cô gái có tên Morgan Beller, một chuyên gia blockchain từng làm việc tại quỹ Andreessen Horowitz. Cô ấy đã thuyết phục Facebook về ý tưởng tích hợp blockchain, như khai thác Bitcoin hoặc token cho các nhóm trên nền tảng. Beller hợp tác chặt chẽ với Marcus từ đầu năm 2018, nhưng sau đó rời đi để làm việc tại một quỹ đầu tư mạo hiểm khác. Cô đã để lại dấu ấn lớn nhưng không nhận được nhiều sự chú ý.

Điều thú vị là để tránh bị coi là dự án thiên về Mỹ và lấy Mỹ làm trung tâm, họ chọn đặt trụ sở kỹ thuật ở Thụy Sĩ dù hầu hết công việc diễn ra ở California.

Tất nhiên, sáng kiến về Libra được dẫn dắt bởi David Marcus, một nhà điều hành dày dạn kinh nghiệm trong lĩnh vực công nghệ tài chính, từng là chủ tịch của PayPal và sau đó là Phó chủ tịch Messaging Products tại Facebook. Dưới sự lãnh đạo của ông, Libra được định hình rõ ràng. Nó không phải là tài sản đầu tư như Bitcoin, mà là một "công cụ thanh toán" ổn định, có độ biến động thấp, lạm phát thấp, cho phép người dùng di chuyển giá trị một cách dễ dàng như gửi một tin nhắn.

Để đạt được sự ổn định đó, Libra được thiết kế như một stablecoin, với giá trị được neo vào một tài sản dự trữ thực. Ban đầu, nó được dự định sẽ được hỗ trợ 1:1 bởi các tài sản có rủi ro thấp, bao gồm tiền gửi ngân hàng và nhiều loại tiền tệ pháp định uy tín như đô la Mỹ (USD), bảng Anh (GBP), euro (EUR) và yên Nhật (JPY). Cách tiếp cận này là sự đổi mới quan trọng, nhằm tạo ra một loại tiền tệ toàn cầu thực sự và không bị ràng buộc vào nền kinh tế của bất kỳ quốc gia nào. 

Tuy nhiên, chính tham vọng này đã trở thành điểm gây tranh cãi lớn nhất. Bằng cách tạo ra một đơn vị giá trị mới không do bất kỳ nhà nước nào phát hành, Libra đã trực tiếp thách thức chủ quyền tiền tệ của các quốc gia. Đây là ranh giới mà các nhà hoạch định chính sách trên toàn thế giới chắc chắn không sẵn lòng nhường cho một công ty tư nhân.

Để chống lại các ý kiến cho rằng đây chỉ là "Tiền của Facebook", dự án được cấu trúc để trao quyền quản lý cho “Hiệp hội Libra” – một tổ chức phi lợi nhuận độc lập có trụ sở tại Geneva, Thụy Sĩ. Theo đó, Facebook, thông qua công ty con Calibra (sau này là Novi), sẽ chỉ là một thành viên trong số nhiều thành viên, không có quyền kiểm soát lớn hơn bất kỳ thành viên nào khác.

Hiệp hội ra mắt với bảng danh sách ấn tượng gồm 28 thành viên sáng lập, bao gồm những gã khổng lồ từ các lĩnh vực thanh toán như Mastercard, PayPal, Visa, cho đến những công ty công nghệ như Uber, Spotify, và cả những tập đoàn viễn thông đình đám ưa mạo hiểm. Mỗi thành viên cam kết đầu tư tối thiểu 10 triệu đô la và vận hành một nút xác thực trên mạng lưới, mang lại tính hợp pháp và mạng lưới phân phối được tích hợp ngay từ đầu. 

Dù vậy, chính mô hình được thiết kế để thể hiện sự phân quyền này cuối cùng lại gây ra các áp lực chính trị. Từ điểm mạnh trở thành điểm yếu chí mạng.

Việc lựa chọn Thụy Sĩ làm trụ sở làm dấy lên sự nghi ngờ. Các nhà hoạch định chính sách Hoa Kỳ đặt câu hỏi liệu đây có phải là pha luồn lách, tránh né quy định bằng cách chọn một khu vực vốn được coi là “thiên đường tài chính” hay không? Mặc dù mô hình quản trị được thiết kế để tạo ra sự phân quyền, nhưng thực tế là Facebook đã khởi xướng, tài trợ và xây dựng công nghệ cốt lõi. Như vậy, Facebook trở thành thành viên có ảnh hưởng lớn nhất, dù có thể trên giấy tờ không thể hiện chính thức. Điều này đã tạo ra một nghịch lý: trong khi cố gắng phân tán quyền lực trên giấy tờ, dự án không thể thoát khỏi cái bóng của người sáng lập ra nó.

Câu chuyện về Libra, sau này là Diem, không phải là câu chuyện về sự thất bại công nghệ. Đó là một bản cáo trạng về sự va chạm giữa tham vọng của Thung lũng Silicon và quyền lực tối cao của các quốc gia. Sự sụp đổ của nó bắt đầu bằng một loạt các cảnh báo gần như ngay tức thì, báo hiệu một cuộc chiến mà dự án tiền kỹ thuật số của Facebook không có cơ hội chiến thắng.

Phát súng đầu tiên đến từ Paris. Chỉ vài phút sau khi tin tức được công bố, Bộ trưởng Tài chính Pháp, Bruno Le Maire, trong một cuộc phỏng vấn, đã tuyên bố dứt khoát rằng Libra không thể được phép trở thành một "tiền tệ có chủ quyền". Phản ứng này lan nhanh như cháy rừng. Tại Đức, các nhà lập pháp lo ngại rằng Facebook có thể trở thành một "ngân hàng trong bóng tối" hoặc thậm chí là một ngân hàng trung ương do chính họ làm chủ, một mối đe dọa đối với sự ổn định của khu vực đồng euro.

Ông Bruno Le Maire tuyên bố dứt khoát rằng Libra "không được chào đón trên đất châu Âu", và cùng với Đức, họ sẽ hành động để chặn dự án nhằm bảo vệ "chủ quyền tiền tệ" của mình.

Nếu phản ứng ban đầu của châu Âu là lời tuyên chiến, thì các phiên điều trần của Quốc hội Hoa Kỳ vào tháng 7 năm 2019 là chiến trường trung tâm. Đây không phải là một cuộc điều tra thiện chí để tìm kiếm thông tin. Đó là một "phiên tòa công khai", nơi các nhà lập pháp mổ xẻ dự án, không phải với mục đích tìm hiểu, mà để kết tội.

Cuộc đối đầu gay gắt nhất diễn ra tại Ủy ban Dịch vụ Tài chính Hạ viện, do Chủ tịch Maxine Waters chủ trì. Bà Waters, một trong những người chỉ trích Libra gay gắt nhất, đã nhiều lần yêu cầu tạm dừng dự án và biến phiên điều trần thành một cuộc thẩm vấn dồn dập. Bà thẳng thừng bác bỏ khái niệm rằng Hiệp hội Libra là một thực thể phi tập trung, khẳng định một cách đanh thép: "Dự án là ý tưởng của Facebook... không có thành viên nào của hiệp hội đã trả bất cứ thứ gì cho dự án". Câu hỏi của bà rất thẳng thừng và xoáy sâu vào thắc mắc của cả nước Mỹ: "Vậy tại sao chúng tôi nên tin tưởng Facebook để thực hiện những hoạt động này?".

David Marcus, người đứng đầu dự án, đã cố gắng trấn an ủy ban, nhưng mọi nỗ lực đều vô ích. Bà Waters cáo buộc ông "né tránh câu hỏi" và yêu cầu một cam kết rõ ràng về việc tạm dừng dự án đến bốn hoặc năm lần, nhưng Marcus đã không đồng ý, một động thái càng làm tăng thêm sự mất tin tưởng của ủy ban.

Tại Thượng viện, không khí cũng không kém phần căng thẳng. Thượng nghị sĩ Sherrod Brown đã gợi lại ký ức đau thương về cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Ông đặt ra một câu hỏi rằng: "Nếu tất cả chúng tôi thấy đây là một ý tưởng tồi, điều đó có nghĩa rằng ông không nên thực hiện việc ra mắt này, ông có tiếp tục làm không?".

Các nhà lập pháp liên tục viện dẫn các vụ bê bối trong quá khứ của Facebook như một bằng chứng về việc công ty không thể quản lý một loại tiền tệ toàn cầu. Thượng nghị sĩ Martha McSally đặt câu hỏi tại sao họ nên tin tưởng Facebook "dựa trên quá khứ với hàng loạt thất bại, vi phạm và lừa dối". Thượng nghị sĩ Sherrod Brown còn ví von Facebook giống như “một đứa trẻ nghịch ngợm cầm được hộp diêm, đã nhiều lần đốt cháy cả ngôi nhà, rồi mỗi lần phóng hỏa lại gọi đó là một bài học kinh nghiệm”.

Phản ứng dữ dội không chỉ giới hạn ở Hoa Kỳ. Các bộ trưởng tài chính và thống đốc ngân hàng trung ương của G7 đã nhanh chóng kết luận Libra gây ra "những lo ngại nghiêm trọng về quy định và hệ thống".

Các mối quan ngại cốt lõi của các nhà quản lý trên toàn cầu có thể được tóm tắt thành bốn lĩnh vực chính:

Quyền riêng tư dữ liệu: Với lịch sử xử lý dữ liệu người dùng của Facebook, các nhà quản lý lo ngại về cách dữ liệu tài chính từ ví Calibra sẽ được sử dụng và liệu nó có được gộp chung với dữ liệu mạng xã hội hay không.

Chống rửa tiền và tài trợ khủng bố: Các nhà chức trách lo ngại rằng một mạng lưới thanh toán toàn cầu, giả danh có thể trở thành một thiên đường cho các hoạt động tài chính bất hợp pháp.

Ổn định tài chính: Có những lo ngại rằng Libra có thể phát triển đến quy mô của một "Tổ chức Tài chính Quan trọng có Hệ thống". Một cuộc rút tiền hàng loạt khỏi Libra có thể gây ra những cú sốc lan rộng khắp hệ thống tài chính toàn cầu.

Chủ quyền tiền tệ: Mối quan tâm quan trọng nhất là Libra có thể làm suy yếu khả năng của các ngân hàng trung ương trong việc thực hiện chính sách tiền tệ và quản lý nền kinh tế của họ, đặc biệt là ở các nước đang phát triển có đồng tiền yếu hơn.

Phản ứng chống lại Libra không đơn thuần là đơn lẻ đối với một dự án tiền điện tử, mà là đỉnh điểm của nhiều năm tức giận và mất lòng tin dồn nén đối với Facebook và ngành công nghệ nói chung. Libra đã trở thành một "cột thu lôi" cho tất cả những lo ngại về quyền lực, quyền riêng tư và sự kiêu ngạo của các ông lớn Big Tech. Hơn nữa, Libra đã buộc các nhà quản lý toàn cầu phải đối mặt với những câu hỏi hiện hữu về bản chất của tiền trong thời đại kỹ thuật số. Nó đã biến các cuộc thảo luận lý thuyết về stablecoin và tiền tệ tư nhân thành một mối đe dọa hữu hình và sắp xảy ra.

Trước áp lực ngày càng gia tăng, những vết nứt đầu tiên trong liên minh bắt đầu xuất hiện. 

Vào ngày 4 tháng 10 năm 2019, PayPal là thành viên đầu tiên chính thức rút lui, giáng một đòn mạnh vào uy tín của dự án. Sự ra đi này gây tổn hại lớn, vì David Marcus là cựu chủ tịch của PayPal.

Việc PayPal rút lui mở đường cho một hiệu ứng domino. Chỉ một tuần sau, một loạt các gã khổng lồ thanh toán và thương mại điện tử đã nối gót, bao gồm Visa, Mastercard, Stripe, eBay và Mercado Pago. Toàn bộ trụ cột "Thanh toán" của hiệp hội đã sụp đổ chỉ trong vài ngày. Các công ty này đã phải đối mặt với áp lực chính trị trực tiếp, bao gồm cả những lá thư cảnh báo từ các Thượng nghị sĩ Hoa Kỳ rằng việc tiếp tục tham gia có thể dẫn đến sự giám sát chặt chẽ hơn đối với toàn bộ hoạt động kinh doanh của họ.

Việc ra đi của các đối tác đã phơi bày sai sót trong mô hình của Libra: chênh lệch giữa rủi ro và lợi ích. Facebook/Meta có nhiều lợi ích nhất từ thành công của Libra, trong khi các đối tác thanh toán lại gánh chịu rủi ro lớn mà không có một lợi ích tương xứng. Khi áp lực gia tăng, phân tích chi phí - lợi ích khiến họ phải rút lui

Đối mặt với các quy định và sự sụp đổ của liên minh, dự án đã thực hiện một nỗ lực cuối cùng để tự cứu mình thông qua việc tái định vị thương hiệu và thu hẹp tham vọng.

Vào tháng 12 năm 2020, Hiệp hội Libra chính thức đổi tên thành Hiệp hội Diem, và đồng tiền này cũng được đổi tên tương ứng. Cái tên "Diem" bắt nguồn từ tiếng Latin có nghĩa là "ngày", được chọn để báo hiệu một "ngày mới" cho dự án.

Tất nhiên, chẳng có ai thay đổi quan điểm chỉ vì một cái tên, nhất là với giới chính trị toàn những bộ não “có sỏi”.

Vào tháng 4 năm 2020, hiệp hội phát hành phiên bản thứ hai của sách trắng, vạch ra sự thay đổi chiến lược đáng kể. Thay đổi quan trọng nhất là từ bỏ khái niệm về một stablecoin duy nhất được hỗ trợ bởi rổ tiền tệ toàn cầu. Thay vào đó, mạng lưới sẽ cung cấp nhiều loại stablecoin đơn tiền tệ, chẳng hạn như DiemUSD, DiemEUR, mỗi loại được hỗ trợ 1:1 bởi đồng tiền pháp định tương ứng và các tài sản có tính thanh khoản cao. 

Đây là một sự nhượng bộ lớn nhằm xoa dịu những lo ngại về chủ quyền tiền tệ. Dự án cũng cam kết tăng cường tuân thủ chống rửa tiền và tài trợ khủng bố, và từ bỏ kế hoạch chuyển đổi sang một hệ thống không cần cấp phép trong tương lai, duy trì một mô hình có cấp phép để các nhà quản lý có thể kiểm soát.

Tuy nhiên, ngay cả những nhượng bộ đáng kể này cũng không đủ để vượt qua vấn đề cốt lõi: sự mất lòng tin vào Facebook/Meta. Trong một nỗ lực cuối cùng để ra mắt, Hiệp hội Diem đã hợp tác với Silvergate Bank, một ngân hàng được cấp phép của Hoa Kỳ, để phát hành stablecoin DiemUSD. Kế hoạch này dường như phù hợp với các hướng dẫn quy định.

Thế nhưng, nó đã vấp phải sự can thiệp từ phía cấp cao. Theo báo cáo, các quan chức tại Cục Dự trữ Liên bang và Bộ Tài chính Hoa Kỳ đã gây áp lực và từ chối cấp phép cho thỏa thuận này, chặn đứng mọi con đường ra mắt. David Marcus sau đó đã gọi đây là một "hành vi chính trị tàn độc", được thực hiện thông qua sự đe dọa đối với các tổ chức ngân hàng.

Hồi kết của Diem không đến dưới hình thức một quyết định kinh doanh hay một thất bại kỹ thuật, mà là một cuộc can thiệp chính trị trực tiếp từ các cấp cao nhất của chính phủ Hoa Kỳ. 

Vào ngày 2 tháng 7 năm 2021, ngay đêm trước ngày ra mắt theo kế hoạch, Giáo sư Dahlia Malkhi, Giám đốc Công nghệ của Hiệp hội Diem, đã kể lại khoảnh khắc cuối cùng đó. Đội ngũ nhận được một cuộc gọi từ Bộ Tài chính Hoa Kỳ với thông điệp rất rõ ràng và lạnh lùng. "Trong cuộc trò chuyện, chúng tôi được thông báo rằng chính phủ Mỹ chưa có một khuôn khổ rõ ràng để giám sát dự án, vì vậy họ khuyên chúng tôi không nên ra mắt", Malkhi nhớ lại.

Ngay sau cuộc gọi, mọi người đều im lặng. Những nỗ lực của ban lãnh đạo Diem để gặp Bộ trưởng Tài chính Janet Yellen và Chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang Jerome Powell đều bị phớt lờ. "Ở hậu trường, chúng tôi được các nguồn tin nội bộ cho biết rằng có mệnh lệnh không được liên lạc với dự án của chúng tôi, không trả lời bất kỳ yêu cầu nào", Malkhi nói.

David Marcus, người công khai bảo vệ dự án trước Quốc hội, sau đó đã xác nhận và làm rõ bản chất chính trị của cái kết này. Ông tuyên bố dự án bị tiêu diệt không phải vì những thiếu sót về quy định, mà bởi ý chí chính trị. "Không còn góc độ pháp lý hay quy định nào để chính phủ hoặc các nhà quản lý tiêu diệt dự án. Đó 100% là một vụ tấn công bằng chính trị, được thực hiện thông qua việc đe dọa các tổ chức ngân hàng bị giam cầm", Marcus viết. Ông còn tiết lộ Yellen đã cảnh báo Powell rằng việc cho phép triển khai Diem sẽ là "tự sát chính trị". Việc này dẫn đến Fed gọi điện đe dọa các ngân hàng tham gia, khiến họ rút lui mà không có lý do pháp lý rõ ràng. Một chi tiết khác trong cuộc gọi là đại diện Fed đọc theo kịch bản một cách máy móc, khiến đội ngũ Diem nghi ngờ đây là quyết định được dàn xếp từ trước.

Cũng vào tháng 7 năm 2021, CEO Diem Stuart Levey đã gửi một bức thư (chưa từng được công bố rộng rãi) cho Yellen và Powell, chỉ trích họ chặn việc thử nghiệm thí điểm của Diem trong khi các stablecoin khác phát triển tự do, và đòi gặp trực tiếp. Bức thư không mang lại kết quả.

Khi mọi con đường đều bị chặn, Hiệp hội Diem không còn lựa chọn nào khác ngoài việc giải thể. Vào tháng 1 năm 2022, hiệp hội thông báo bán tài sản trí tuệ và công nghệ của mình cho Silvergate Capital Corporation với giá trị khoảng 182 - 200 triệu đô la.

Câu chuyện không kết thúc ở đó. Trong vòng xoáy trớ trêu của số phận, chính Silvergate Bank, ngân hàng mua lại tài sản của Diem, cũng sụp đổ trong cuộc khủng hoảng thị trường tiền điện tử năm 2022 - 2023. Vào tháng 1 năm 2023, Silvergate thông báo giảm toàn bộ khoản đầu tư vào Diem, và chỉ hai tháng sau, ngân hàng này tự nguyện thanh lý, để lại số phận của tài sản trí tuệ Diem trong tình trạng lấp lửng, bị ràng buộc trong các thủ tục phá sản.

Dù Diem đã thất bại, nhưng có thể nói nó đã thành công trong việc đẩy nhanh đáng kể cuộc trao đổi trên toàn cầu về tiền kỹ thuật số; đã buộc các chính phủ phải hành động, đồng thời cung cấp cho hệ sinh thái mã nguồn mở các công cụ để xây dựng các giải pháp thay thế phi tập trung và đa dạng hơn. Đây là kết quả mà những người tạo ra nó có lẽ không lường trước được.

Có lẽ di sản lâu dài nhất của dự án là việc tạo ra Move, một ngôn ngữ lập trình mới được thiết kế đặc biệt cho việc quản lý tài sản kỹ thuật số an toàn. Lấy cảm hứng từ Rust, Move sử dụng mô hình "hướng tài nguyên", trong đó các tài sản kỹ thuật số được biểu diễn dưới dạng "tài nguyên" – các loại dữ liệu hạng nhất không thể bị sao chép hoặc vô tình bị hủy bỏ; chúng chỉ có thể được di chuyển. Ngôn ngữ này được thiết kế với các tính năng an toàn cốt lõi để ngăn chặn các lỗ hổng phổ biến trong hợp đồng thông minh, vượt trội so với các ngôn ngữ như Solidity.

Nhận thấy tiềm năng to lớn này cũng như nhu cầu về kiến thức cho lập trình viên mới, một dự án giáo dục đáng chú ý tại Việt Nam là MoveSpiders đã ra đời. Nền tảng này giải quyết trực tiếp bài toán nhân lực cho các hệ sinh thái Move đang phát triển nhanh chóng. Điểm đặc biệt của MoveSpiders là cung cấp một lộ trình học toàn diện về ngôn ngữ Move mà không thu phí, phá vỡ rào cản tài chính cho những người muốn bắt đầu. Thay vì các bài giảng khô khan, các khóa học được thiết kế theo hướng tương tác và thú vị, giúp ngay cả những người mới bắt đầu cũng có thể tiếp cận và xây dựng các hợp đồng thông minh an toàn.

Sự xuất hiện của những nền tảng như MoveSpiders là một tín hiệu tích cực, cho thấy cộng đồng công nghệ Việt Nam đang chủ động đón đầu làn sóng Web3 tiếp theo.

Giới công nghệ không còn lạ lẫm với cụm từ "Mafia PayPal" – một nhóm cựu nhân viên PayPal đã thành lập một số công ty công nghệ có ảnh hưởng nhất thế giới. Câu chuyện bắt đầu sau khi PayPal được bán cho eBay vào năm 2002. Thay vì ở lại, nhóm nhân tài này đã đồng loạt rời đi và bắt đầu hành trình khởi nghiệp của riêng mình. Và gần như tất cả các công ty họ thành lập sau đó đều trở thành những gã khổng lồ, định hình cả Thung lũng Silicon, bao gồm: SpaceX, LinkedIn, YouTube, Yelp,...

Tương tự, cộng đồng từ di sản của Diem đã nổi lên trong thế giới Web3. Hai trong số các dự án nổi bật nhất xuất hiện từ đống tro tàn của Diem là Aptos và Sui.

Mysten Labs, công ty phát triển chuỗi khối Sui, được thành lập bởi Evan Cheng, cựu trưởng phòng Nghiên cứu & Phát triển tại Novi, cùng một nhóm các kiến trúc sư hàng đầu khác của Diem. Sui chọn cách phát triển "Sui Move" và một mô hình hướng đối tượng. Trong đó, đơn vị trạng thái cơ bản là các "đối tượng" tự chứa như token, NFT, chứ không phải là các tài khoản.

Còn Aptos Labs được đồng sáng lập bởi Mo Shaikh, người phụ trách quan hệ đối tác chiến lược tại Novi, và Avery Ching, một trong những kỹ sư hàng đầu của Meta và từng là trưởng nhóm kỹ thuật cho nền tảng tiền điện tử và chuỗi khối Diem. Aptos giữ lại một phiên bản Move gần với "Core Move" ban đầu và duy trì một mô hình dựa trên tài khoản truyền thống, tương tự như Ethereum.

Vào cuối năm 2024, Mo Shaikh tuyên bố từ chức CEO để "bắt đầu một chương mới". Ông trao lại vị trí lãnh đạo cho nhà đồng sáng lập và CTO Avery Ching. Dưới sự lãnh đạo của Ching, Aptos tuyên bố sẽ tập trung mạnh mẽ vào việc mở rộng cộng đồng nhà phát triển toàn cầu, đặc biệt tại các thị trường châu Á như Việt Nam, Hàn Quốc và Nhật Bản.

Sự chuyển giao này diễn ra trong bối cảnh hệ sinh thái Aptos đang có những bước tăng trưởng đáng chú ý. Trong nửa đầu năm 2025, mạng lưới duy trì trên 10 triệu người dùng hoạt động hàng tháng, tăng đáng kể so với 2,5 triệu của một năm trước đó. Tổng giá trị tài sản đang được khóa đã vượt mốc 1 tỷ đô la, đưa Aptos vào top 10 blockchain Layer 1. Sự tăng trưởng này được thúc đẩy bởi hệ sinh thái DeFi sôi động, với khối lượng giao dịch trên các sàn DEX tăng hơn 300% trong Quý 2 năm 2025, cùng với đó là vốn hóa stablecoin đạt 1,2 tỷ đô la nhờ sự ra mắt của các stablecoin hàng đầu như USDT và USDC.

Về mặt công nghệ, Aptos tiếp tục khẳng định vị thế là một trong những blockchain nhanh nhất, công bố bản nâng cấp đồng thuận "Velociraptr" vào tháng 9 năm 2025, hứa hẹn giảm 40% thời gian tạo khối và có khả năng đẩy tốc độ xử lý vượt qua kỷ lục 160.000 giao dịch mỗi giây hiện tại. Song song đó, Aptos cũng đẩy mạnh việc tích hợp với tài chính truyền thống thông qua các mối quan hệ đối tác chiến lược cùng những gã khổng lồ như Microsoft, Franklin Templeton, Mastercard và gần đây nhất là trở thành đối tác ra mắt cho stablecoin PYUSD của PayPal, cho thấy tham vọng trở thành một công cụ giao dịch toàn cầu đang dần thành hiện thực.

Aptos và Sui, mặc dù có chung nguồn gốc, nhưng lại đại diện cho hai triết lý khác nhau về việc mở rộng quy mô công nghệ của Diem, tạo ra một cuộc thử nghiệm thú vị về tương lai của blockchain hiệu suất cao.

Aptos định vị mình là một nền tảng phù hợp cho các ứng dụng tài chính phi tập trung (DeFi), thanh toán và doanh nghiệp. Sui tập trung nhiều hơn vào các lĩnh vực đòi hỏi thông lượng cao và độ trễ thấp như game, mạng xã hội và NFT. Cả hai đều được đánh giá là những đối thủ đầy tiềm năng, có thể đối trọng với hiệu ứng mạng lưới khổng lồ của Ethereum và sự cạnh tranh từ các blockchain Layer 1 hiệu suất cao khác như Solana.

Động lực đằng sau việc này rất rõ ràng: họ mong muốn loại bỏ bộ máy quan liêu của một tập đoàn lớn và đưa công nghệ vào thực tiễn một cách độc lập, tách rời khỏi "gánh nặng" thương hiệu Facebook.

Vụ tấn công chính trị vào Diem đã vạch ra những quy tắc bất thành văn của cuộc chơi quyền lực. Nó cho thấy việc tuân thủ quy định là cần thiết nhưng không đủ. Một dự án có thể đáp ứng mọi yêu cầu pháp lý nhưng vẫn bị tiêu diệt nếu nó bị coi là một mối đe dọa mang tính hệ thống đối với chủ quyền tiền tệ hoặc sự ổn định tài chính.

Cuối cùng, cuộc chiến mà Diem gây ra đã thay đổi vĩnh viễn bối cảnh cho tài sản kỹ thuật số. 

Tác động tức thời và sâu rộng nhất của Libra là nó trở thành chất xúc tác cho sự phát triển của Tiền tệ Kỹ thuật số của Ngân hàng Trung ương (CBDC). Viễn cảnh về một công ty tư nhân với hơn hai tỷ người dùng phát hành một loại tiền tệ toàn cầu đã tạo ra mối đe dọa hữu hình, buộc các ngân hàng trung ương phải hành động. Các quan chức cấp cao đã công khai mô tả Libra là "hồi chuông cảnh tỉnh". Sự thất bại của Diem cũng thúc đẩy sự ra đời của một thế hệ tiền kỹ thuật số do nhà nước phát hành, như đồng e-CNY của Trung Quốc. 

Ngoài ra, sự phản kháng dữ dội mà dự án gặp phải còn trực tiếp thúc đẩy việc tạo ra các khuôn khổ quy định toàn diện, chẳng hạn như Quy định về Thị trường Tài sản Tiền mã hóa (MiCA) của châu Âu. Bộ luật mang tính bước ngoặt này được thiết kế để ngăn chặn một "Libra khác” xuất hiện, đảm bảo rằng bất kỳ stablecoin quy mô lớn nào trong tương lai cũng phải hoạt động trong một khuôn khổ pháp lý chặt chẽ do nhà nước kiểm soát. Cái bóng của Libra vẫn còn lơ lửng, như một lời nhắc nhở thường trực với các nhà hoạch định chính sách.

Bất kỳ dự án nào có tham vọng toàn cầu trong tương lai giờ đây đều phải đối mặt với câu hỏi cốt tử: liệu nó có đủ phi tập trung để tránh trở thành mục tiêu của một cuộc tấn công chính trị hay không? Sự sụp đổ của Diem không phải là dấu chấm hết. Thất bại của nó đã trở thành một trong những chất xúc tác quan trọng nhất cho sự đổi mới và định hình lại cuộc chơi trong chu kỳ tiếp theo.