Bản năng là những phản ứng tự nhiên, vô thức và được lập trình sẵn trong mỗi người (ăn, ngủ, sinh tồn, sinh sản...). Nó xuất phát từ phần sâu thẳm trong tâm trí, thường gọi là "id" theo Sigmund Freud "một bác sĩ thần kinh và là nhà tâm lý học người Áo". Bản năng là thứ giúp con người sinh tồn từ thời nguyên thủy. Nó nhanh, trực tiếp và không cần suy nghĩ sâu xa. Ví dụ như phản xạ né một quả bóng bay vào mặt.

Con người khác biệt với động vật nhờ lý trí. Nó giúp chúng ta xây dựng xã hội, phát minh khoa học, và thậm chí hiểu được chính bản thân mình. Việc tự hào về lý trí không chỉ là niềm kiêu hãnh mà còn là cách khẳng định vị trí của loài người trong tự nhiên.

Lý trí, nói một cách đơn giản, là khả năng suy nghĩ, phân tích và đưa ra quyết định dựa trên logic và sự hiểu biết thay vì bị cảm xúc chi phối. Nó là một phần quan trọng giúp con người nhận thức rõ ràng, cân nhắc lợi và hại, từ đó chọn ra cách hành động hợp lý nhất, nó đã góp một phần không nhỏ để nhân loại có được ngày hôm hay. 

Giả sử bạn đang đi bộ trên đường vào một buổi sáng đẹp trời thì bỗng trước mặt bạn có một chú chó đáng yêu đang nhe răng cười âu yếm với bạn, bạn sợ hãi và bắt đầu chạy khỏi nó trong khi nó vẫn đang cười và chạy theo bạn. Trong trường trớ trêu này thì hành động chạy khỏi chú chó đó là bản năng hay lý trí ?

Hệ thần kinh của bạn phản ứng ngay lập tức, nhịp tim tăng tốc, cơ thể căng cứng, và ngay lập tức bạn cảm thấy thôi thúc phải chạy trốn. Cảm giác này là kết quả của hàng triệu năm tiến hóa, nơi con người phát triển khả năng phản ứng nhanh với nguy hiểm để bảo vệ tính mạng. Đây là phản xạ bản năng – chạy để sống sót.

Hệ thần kinh của bạn phản ứng ngay lập tức, nhịp tim tăng tốc, cơ thể căng cứng, và ngay lập tức bạn cảm thấy thôi thúc phải chạy trốn. Cảm giác này là kết quả của hàng triệu năm tiến hóa, nơi con người phát triển khả năng phản ứng nhanh với nguy hiểm để bảo vệ tính mạng. Đây là phản xạ bản năng – chạy để sống sót.

Trong trường hợp này, bản năng đã chiến thắng lý trí. Ngay cả khi lý trí có thể đưa ra một đánh giá hợp lý và cân nhắc tình huống, cảm giác sợ hãi mạnh mẽ vẫn khiến anh hành động theo kiểu phản xạ, thậm chí có thể dẫn đến việc hành động thái quá (chạy trốn dù không có nguy hiểm thực sự).

Lý trí "thua" bản năng không phải vì nó yếu hơn, mà vì bản năng được tối ưu hóa cho sự sống còn, còn lý trí thì phục vụ cho sự phát triển dài hạn. Trong những tình huống khẩn cấp hoặc khi cảm xúc trỗi dậy mạnh mẽ, bản năng sẽ chiếm quyền kiểm soát. Tuy nhiên, nhờ lý trí, con người có thể học cách nhận biết và điều chỉnh bản năng, tạo ra sự cân bằng giữa hai yếu tố này.

Sự sống sẽ trở nên khó khăn: Bản năng là thứ giúp chúng ta phản ứng nhanh trong các tình huống nguy hiểm. Nếu mất đi bản năng, con người có thể không biết làm thế nào để bảo vệ bản thân trước các mối nguy hiểm cơ bản. Bản năng còn liên quan đến cảm xúc sâu sắc như yêu thương, giận dữ, sợ hãi, hạnh phúc... Nếu không có những cảm xúc này, con người có thể trở nên lãnh đạm và khó kết nối với người khác.

Lý trí là công cụ để suy nghĩ, phân tích và đưa ra những quyết định đúng đắn. Nếu mất lý trí, con người sẽ rơi vào trạng thái "hành động mù quáng," làm mọi thứ theo cảm xúc hoặc theo những ấn tượng ban đầu mà không nghĩ tới hậu quả. con người sẽ khó có thể tiếp thu tri thức mới hoặc giải quyết những vấn đề phức tạp trong cuộc sống. và điều này có thể dẫn đến hành vi thiếu kiểm soát, thậm chí nguy hiểm.

Bản năng không bao giờ biến mất: Dù tự hào về lý trí, nhưng bản năng là phần cốt lõi đã có từ thời nguyên thủy. Nó giúp loài người tồn tại trước khi phát triển được lý trí.

Lý trí không toàn năng: Lý trí cần thời gian để phân tích và suy xét, nhưng trong nhiều tình huống khẩn cấp, bản năng lại tỏ ra hiệu quả hơn.

Con người vừa làm theo lý trí, vừa hành động theo bản năng vì... đó chính là con người. Bản năng thì nhanh, thô, phản ứng tự nhiên, không qua bộ lọc suy nghĩ, tuy nghe có vẻ rủi do nhưng đó lại là thứ ta rất cần để tồn tại. Lý trí thì chậm hơn, nhưng sâu sắc, cân nhắc đủ thứ và cũng giúp ta phát triển hơn. Hai cái này đôi lúc đá nhau chan chát, nhưng thực ra chúng cũng bổ trợ cho nhau nữa.

Sự kết hợp giữa lý trí và bản năng tạo nên những hành động "ngáo ngơ" nhưng cũng đầy nhân tính. Nếu không có bản năng, chúng ta chỉ là mấy con robot; nhưng nếu chỉ có bản năng, thì lại thành... động vật hoang dã. Vậy nên, đôi khi hành động theo bản năng không hẳn là tệ đâu, nó làm mình... thú vị hơn.