Đôi lúc, ta thường cảm giác ngỡ ngàng, ngơ ngác và bật ngửa khi đọc bình luận của nhiều độc giả.

Đó là khi mà trước nhiều vấn đề xã hội, đặc biệt là đói nghèo hay bất bình đẳng cơ hội, nhiều người vẫn một mực tin rằng đó hoàn toàn là lỗi của cá nhân, nghèo nhiều khả năng là lười? Nếu không lười mà vẫn nghèo thì chắc chắn là do thiếu chất xám, không biết "làm ăn bươn trải". Thậm chí đã cố xoay sở, rồi vẫn không ra ngoài bươn trải thì hẳn nhiên: do không biết tự giáo dục, internet hay ngoài xã hội có rất nhiều kiến thức sao không nuốt?

"Ngỡ ngàng, ngơ ngác và bật ngửa" không phải là từ đúng. Thực sự, nhiều lúc tôi run rẩy đến mức đặt dòng suy tâm về hoàn cảnh của ai đó, phải nghĩ việc chăm chút hết các khả năng xem cộng đồng có thể lăng mạ người kia thế nào.

Mình cũng không dám oán trách độc giả. Tôi buồn, nhưng thường xuyên phải tự trách thân mình, hoặc giới truyền thông nói chung. Phải chăng, chúng tôi tuyên truyền chủ nghĩa cá nhân nhiều quá, lải nhải quá nhiều những luận điệu kiểu Jack Ma "35 tuổi mà còn nghèo, đấy là tại bạn" rồi diễn ngôn các tấm gương làm giàu như một nỗ lực nội tại (mà quên không phân tích ngoại cảnh) nhiều quá? Hay là thế hệ sinh viên, học sinh bọn mình lơ là những bài báo, câu chuyện về chính sách và vấn đề vĩ mô ít quá, để nhiều người quên rằng bất bình đẳng cơ hội thực sự vẫn là một con ác quái đang đào bới khắp các làng quê, vùng núi, thậm chí đâu đó trong thành phố, để lại những hố sâu không thể lấp đầy?

Cơ bản, mình không thể trách ai, vì tư tưởng san đều cơ hội và hướng tới bình đẳng cũng là của cá nhân tôi - một người thiên tả. Còn ai đó tin vào chủ nghĩa "khôn sống mống chết" thì cần tôn trọng họ.

Nhưng hôm nay có thể là cơ hội để chúng ta xét lại cách đánh giá xã hội của mình. Đại dịch cho mình một khoảng lặng để suy nghĩ. Qua đó, trả lời câu hỏi tập thể, rằng xã hội Việt Nam thực sự đang hướng tới điều gì.

Niềm tin rằng ai cũng có thể vươn lên nếu họ nỗ lực, "cần cù bù siêng năng", chăm chỉ dựa trên một số điều khoản của khế ước xã hội, hay tạm gọi là "lời hứa". Đầu tiên là Meritocracy (chế độ trọng dụng nhân tài) tuyên bố rằng nếu anh đủ nỗ lực để vượt qua một số bài kiểm tra, ở nhà trường hay trong công sở, anh sẽ được ban lộc. Thứ hai, là lời hứa của thị trường tự do, trong đó tuyên bố rằng kinh tế sẽ tăng trưởng, dù ít hay nhiều, và phần bánh béo ngọt mới này sẽ được chia cho bất kỳ ai có sức gặm nó.

Mọi câu nói đều có vẻ hay cho đến khi xuất hiện từ "nhưng".

NHƯNG đại dịch bỗng nhiên bộc lộ điểm yếu của những khế ước này. Meritocracy lại phụ thuộc vào cơ hội giáo dục; và khi hạ tầng các hệ giáo dục tạm đóng cửa, kẻ thù đứng sau dần lộ diện. Nhà báo Đức Hoàng bày tỏ: "Thằng cu nhà tôi vẫn đang học online, và khi việc giãn cách xã hội còn chưa căng thẳng, nó còn học cả gia sư. Trong khi đó rất nhiều bạn cùng lứa của nó ở đâu đó trên đất nước này chỉ tiếp cận giáo dục thông qua nhà trường, không biết Internet là gì. Việc này không phải bây giờ mới xuất hiện: ông con giời đã luôn học đủ thứ theo giờ, từ tiếng Anh đến piano, và bất chấp thái độ dặt dẹo chống đối của nó, tôi biết rằng nó sẽ có nhiều cơ hội hơn các bạn nhỏ nông thôn trong tương lai. Tôi biết, vì tôi đã trả tiền cho chính việc này".

Tất nhiên có cơ hội và tận dụng được cơ hội là khác nhau. Nhưng nếu như cơ hội cũng có thể được mua hay tăng cường bằng tiền của gia đình, khác nhau theo hạ tầng Internet ở Hà Nội, Sài Gòn so với Lào Cai, An Giang, thì xuất phát điểm của con người ta liệu có bằng nhau?

Thay vì như ta, mất 5 phút để mở máy tính, kết nối mạng và học tập, làm việc online thậm chí ngay tại trên giường, thì sâu xa đâu đó còn rất nhiều các em học sinh phải ra ngoài sân, ra đường đất, lên đồi để dễ bắt sóng hơn:

Hãy nghĩ về kỳ thi tốt nghiệp phổ thông. Đó là một lời hứa chắc nịch của chế độ trọng dụng nhân tài, về việc chúng ta sẽ xuất phát bằng nhau. Nhưng giờ này, sẽ có nhiều bạn thiếu niên phải tự loay hoay dưới căn nhà mái cọ, còn nhiều bạn thiếu niên có thể tiếp tục nhận trợ giúp qua MacBook dù nhà trường đóng cửa. Họ có bước vào những kỳ thi sắp tới một cách cân bằng không? Thật ra cơ hội đã luôn không đều rồi, việc trường học tạm nghỉ, một bối cảnh cực đoan, chỉ giúp ta dễ đặt câu hỏi hơn thôi.

Ảo ảnh về sự bình đẳng của nền kinh tế thị trường, cũng hóa ra dựa quá nhiều vào giả thiết tăng trưởng. Lời hứa thật ra thế này: Vì chiếc bánh chắc chắn sẽ to lên, nên nếu hôm nay anh chưa có bánh thì ngày mai anh sẽ có, ngày mai anh chưa có thì cơ hội sẽ đến vào ngày kia. Vì chiếc bánh chắc chắn sẽ to lên, luật của game "giật bánh" là cố định với bất kỳ ai, nên nếu anh mãi vẫn không thể có bánh thì đấy là lỗi của anh.

Nhưng khi bánh không nở ra nữa, ta nhận ra rằng lời hứa này có vấn đề. Những miếng bánh sẽ luôn được chia không đều vì nhiều lý do. Hóa ra là có những người lao động ngoài kia, họ và bố mẹ họ ít vốn đến mức không đầu tư bền vững được cả vào miếng ăn hàng ngày. 

16h30 như thói quen đều đặn, tôi gập bụng, chống đẩy, ăn tối và đèn sách. 16h30, ai đó có thể đang không biết ngày mai sẽ trả tiền học, sinh hoạt,... thế nào. Sức khỏe, dinh dưỡng đã là một vấn đề lớn, đừng nói tới những thứ phát triển đầu tư cho bản thân như "tôi tài giỏi bạn cũng thế" hay "triệu phú 1 usd", "phù thủy marketing". Nếu một ngày đẹp trời nào đó, đất nước kiểm soát được dịch, nền kinh tế tăng trưởng dù chỉ là 1 tí 2 tí, loại người như tôi, hoặc bạn sẽ phi thẳng đến ngấu nghiến chiếc bánh đầu tiên.

Khi tất cả cùng lao về phía trước, chúng ta tưởng rằng mình đang trong một cuộc đua bình đẳng. Khi một số người đi chậm dần và một số phải dừng hẳn, ta nhận ra rằng khi nhìn đằng sau, hóa ra tốc độ luôn khác nhau.

Và ta còn nhận ra rằng các cuộc đời liên quan chặt chẽ đến nhau. Chủ nghĩa cá nhân, dù là phê phán người nghèo hay tuyệt đối hóa thành tích của người giàu, sai chính ở chỗ này. Đại dịch khiến cho chúng ta bất thần phải nhìn kinh tế ở góc độ vĩ mô, nhìn kỹ vào cái thực tế rằng nền kinh tế, nếu không tính dầu mỏ, thì phụ thuộc lớn những nông dân hoặc công nhân gia công. Công ty dịch vụ ăn uống vốn hóa mấy chục triệu USD có bị đóng cửa cũng không đáng sợ bằng một nghìn công nhân nhà máy không còn việc làm. Ngày mai chỉ cần hệ thống lao động phổ thông trong thành phố nghỉ về quê hết là dân nội thành sợ chết khiếp. Các thành phần kinh tế phụ thuộc lẫn nhau và không thể tách rời. Đời họ là đời ta ... 

Đại dịch, khi xã hội chậm lại, kể cho chúng ta rất nhiều điều. Đó cũng có thể là cơ hội để chúng ta lựa chọn hệ thống hành động của mình, hay nói như kênh Vox trong một phóng sự mới đây về con người trong đại dịch: "Trở thành phiên bản tốt hơn của chính mình".

Tôi hỏi han, inbox, cafe cùng lũ bạn học, rồi trà đá cùng những lao động di cư ở Hà Nội hay đạp xe dưới bãi sông Hồng. Họ lạc quan: có lẽ họ quen với sự bấp bênh trong cuộc đời hơn tôi, một thị dân điển hình. Có tiền cho mấy gia đình rau dưa qua đẫn này là một chuyện; nhìn thấy thái độ sống của nhiều người quanh mình mới là điều quan trọng. Nó nhắc tôi rằng mình vẫn đang sống trong một nền văn hóa nơi người yêu thương người. Ai cũng muốn được sống trong một xã hội như thế, nơi các cư dân đùm bọc nhau vô điều kiện.

Từ thiện chỉ là phiên bản tối giản của lòng tốt. Hiện giờ từ thiện là một chuyện nhạy cảm bởi khi nhắc đến, ai cũng nhảy số từ khóa "13,7 tỷ" hoặc "200 triệu", ...  Và bây giờ, ta nhìn thấy rõ hơn những hố ngăn trong xã hội, rằng có những người ít cơ hội thay đổi và làm chủ cuộc sống tới mức nào. 

Sự thiển cận là đơn giản trách những cánh chim bay chậm vì chúng "không biết phấn đấu". Hãy biết cách xem xét các bối cảnh khách quan để hiểu rằng vì sao cuộc cạnh tranh thiếu công bằng để nâng tầm tư duy cùng sự đồng cảm.