(TÓM TẮT) TIỂU THUYẾT TRINH THÁM BÍ ẨN NHẬT BẢN: LỊCH SỬ VÀ PHONG CÁCH PHẦN 1

Nội dung bài viết: tóm tắt và khảo sát lịch sử hình thành thể loại trinh thám Nhật Bản, trong mối quan hệ đối sánh với trinh thám truyền thống phương Tây. Trong đó, tác giả phân tích sự phát triển của các trường phái trinh thám Nhật Bản: honkaku (chính thống), shakai (xã hội), shinhonkaku (phi chính thống mới), và shindenki (huyền huyễn tiểu sử mới), nhấn mạnh sự khác biệt và mối liên hệ giữa chúng. Ngoài ra, bài viết cũng đề cập đến sự ảnh hưởng của văn học trinh thám phương Tây và cách Nhật Bản phát triển dòng tiểu thuyết này theo hướng riêng, cùng với các gợi ý anime giúp độc giả tiếp cận với các trường phái khác nhau. Cuối cùng, tác giả đưa ra đánh giá về sự thành công và độc đáo của dòng tiểu thuyết trinh thám Nhật Bản.

Chưa bao giờ trong lịch sử văn hóa đại chúng Nhật Bản lại phát triển và nổi tiếng đến như vậy, đặc biệt với ngành giải trí. Trong khoảng năm mươi năm trở lại đây, thị trường Châu Âu và Trung Quốc, những quốc gia được cho là dẫn đầu trong lĩnh vực này lại bị cuốn hút bởi những câu chuyện được kể ở đảo quốc Hoa anh đào. Theo các quy ước thông thường của bá quyền văn hóa, nhiều chuyên gia đánh giá rằng Trung Quốc lẽ ra phải đảm nhiệm vị trí dẫn đầu trong lĩnh vực giải trí ở khu vực Châu Á. Tuy nhiên, công chúng lại không ngừng xem những bộ phim hoạt hình được sản xuất bởi Nhật Bản.

Mỗi câu chuyện của nhân loại đều có hai chủ đề vĩnh cửu: tình dục và bạo lực. Những chủ đề này khi kết hợp với hai thể loại nguyên thủy của sân khấu Hy Lạp cổ đại đã trở thành nguyên liệu tạo nên cách trần thuật và cốt truyện cơ bản - xã hội loài người từ Đông đến Tây đều tạo ra những câu chuyện về tình yêu, bi kịch, chiến tranh, hài kịch và tội phạm (hiện nay chúng ta có nhiều thể loại mới được mở rộng ra ngoài phạm vi của các chủ đề cơ bản này)

Thể loại trinh thám - tổng hợp các ý tưởng về những câu chuyện về thám tử, giết người và cái bí mật như là một đặc hữu của một nền văn hóa, một truyền thống văn học. Thể loại này tự nó đã mang tính phổ quát theo một cách cơ bản nào đó.

Đây là một khái niệm rất rộng, bao gồm bất kỳ câu chuyện nào khai thác sự bất an trước điều chưa biết (cái bí ẩn) và có yếu tố gợi mở cốt truyện. Tuy nhiên, các fan hâm mộ thường chỉ tập trung vào hai dạng chính: tiểu thuyết trinh thám và tiểu thuyết giật gân.

Tiểu thuyết giật gân (thriller) được mô tả là một câu chuyện hồi hộp, trong đó việc giấu và tiết lộ các yếu tố cốt truyện được sử dụng để tạo ra sự căng thẳng, với trọng tâm là yếu tố hồi hộp và kịch tính.

Thrillers có mối liên hệ chặt chẽ với việc tạo dựng bầu không khí và thường được thể hiện rõ nhất qua các bộ phim điện ảnh. Một số ví dụ điển hình bao gồm: "Psycho" (horror thriller) với sự sợ hãi về việc nhân vật chính sống sót trước kẻ giết người bí ẩn; "Mission: Impossible" (spy thriller) với những bí ẩn xung quanh kẻ phản bội Ethan Hunt; và "10 Cloverfield Lane" (psychological thriller) với sự căng thẳng do bí ẩn về thế giới bên ngoài.

Dù có sự giao thoa, thrillers và mystery fiction có sự khác nhau về cấu trúc. Thrillers tập trung vào việc tạo căng thẳng qua sự nhận thức một phần nhưng không chính xác về sự thật, trong khi mystery fiction chú trọng vào quá trình khán giả chuyển từ trạng thái mơ hồ đến hiểu biết. Thrillers tạo kịch tính bằng cách kết hợp giữa cái đã biết và cái chưa biết, còn mystery xây dựng từ quá trình khám phá dần dần sự thật, điều này đặc trưng nhất ở câu chuyện trinh thám (detective story).

Tiểu thuyết trinh thám (detective fiction) không nhất thiết phải có các thám tử làm việc cho cảnh sát, mà chỉ yêu cầu cốt truyện xoay quanh việc một hoặc nhiều nhân vật chính giải quyết một vụ án chưa có lời giải để hoàn thiện câu chuyện. Thể loại này bao gồm nhiều kiểu nhân vật, từ cảnh sát chuyên nghiệp, thám tử tư như Sherlock Holmes, đến những người nghiệp dư đam mê phá án. Điểm chung là sự hiện diện của một "nhân vật thám tử" — người cố gắng giải quyết vụ án hoặc làm sáng tỏ các tình huống bí ẩn.

Lịch sử của tiểu thuyết trinh thám phương Tây có hai nhánh lớn, mỗi nhánh thể hiện một khía cạnh quan trọng của thể loại này. Nhánh đầu tiên và sớm nhất là "whodunit" (ai là thủ phạm). Thậm chí, các tác phẩm trinh thám hiện đại đầu tiên của phương Tây, như "The Murders in the Rue Morgue" của Edgar Allan Poe, đã áp dụng cấu trúc của thể loại whodunit.

Whodunits (hay còn gọi là puzzlers) tập trung vào sự phức tạp của một vụ án và các câu đố logic mà thám tử phải giải để tìm ra thủ phạm. Cốt truyện của nhánh này thường xoay quanh một thám tử đối mặt với nhóm nghi phạm, một vụ án tưởng như không thể giải quyết, và hành trình khám phá cách thức thực hiện cũng như danh tính của kẻ gây án.

Dù chủ yếu ở dạng tiểu thuyết, whodunits được xem như tương tác với độc giả, buộc tác giả tuân theo các "quy tắc" nghiêm ngặt nhằm đảm bảo tính công bằng, giúp độc giả có thể giải đố cùng nhân vật. Trong Thời kỳ Hoàng kim của Tiểu thuyết Trinh thám (giữa hai cuộc Thế chiến), whodunits rất thành công, với Agatha Christie là biểu tượng tiêu biểu của thể loại này. Tuy nhiên, sau đó, thể loại này bị chỉ trích vì quá phụ thuộc vào lối mòn và xem nhẹ các tội ác nghiêm trọng khi biến chúng thành "trò chơi".

Để đáp lại, một số tác giả như John Dickson Carr đã cố gắng làm mới thể loại bằng cách thêm vào các giải pháp phức tạp và chiều sâu triết lý. Tuy nhiên, sự phát triển của tiểu thuyết trinh thám Hardboiled vào thời kỳ Cấm rượu tại Mỹ đã trở thành đối trọng lớn của whodunits. Hardboiled tập trung vào tội phạm thực tế và thế giới tăm tối của tội phạm có tổ chức, với các thám tử thường là nhân vật chính đầy khuyết điểm. Các tác giả nổi bật của thể loại này bao gồm Raymond Chandler và Dashiell Hammett, mang đến một hướng đi khác cho tiểu thuyết trinh thám, đáp ứng nhu cầu của những độc giả muốn tránh xa lối mòn của whodunits.

Khi các quy ước của whodunits ngày càng bị coi là lỗi thời, phong cách và yếu tố tâm lý của hardboiled stories đã trở thành hình thức trinh thám chủ đạo ở phương Tây vào cuối thế kỷ XX. Tuy nhiên, cả hai thể loại này ngày nay hiếm khi tồn tại ở dạng thuần túy. Thay vào đó, chúng được kết hợp vào các thể loại hiện đại phổ biến hơn như phim truyền hình tội phạm điều tra (procedural crime dramas) và tội phạm thực tế (true crime dramas), nơi quá trình logic trong việc phá án và gánh nặng tâm lý của điều tra viên được cân nhắc đồng đều.

Ở phương Tây, những người hâm mộ thể loại whodunit thuần túy, đặc biệt là thể loại cổ điển, đã dần bị lãng quên. Mặc dù thể loại này không chết hẳn và vẫn có ảnh hưởng, như thành công vang dội của bộ phim Knives Out của Rian Johnson, những người hâm mộ này vẫn luôn tìm kiếm lại thời kỳ Hoàng kim đã qua. Họ không mong chờ sự phát triển mới của thể loại mà sống trong quá khứ huy hoàng không bao giờ quay lại.

Nhật Bản có quá trình tiếp nhận thể loại bí ẩn tương tự như phương Tây. Dù tội phạm đã được sử dụng trong văn học từ lâu, whodunit hiện đại, với các tác phẩm của Edgar Allan Poe và Arthur Conan Doyle, đã trở thành thể loại phổ biến tại Nhật Bản. Các bản dịch từ phương Tây đã thu hút sự chú ý, nhưng quan trọng hơn, cảnh văn học bí ẩn Nhật Bản đã phát triển song song với sự quan tâm đến phương Tây.

Tarou Hirai, hay còn gọi là Edogawa Ranpo, được coi là người tiên phong trong phong trào sáng tác tiểu thuyết trinh thám Nhật Bản hiện đại. Ông đã lấy cảm hứng từ whodunits phương Tây và phong cách của thời kỳ Hoàng kim, nhưng kết hợp với các yếu tố văn học Nhật Bản, tạo nên một làn sóng lớn về sự quan tâm đến thể loại này. Điều này dẫn đến sự thành lập Hiệp hội các Tác giả trinh thám Nhật Bản, hiện vẫn là một lực lượng mạnh mẽ trong văn học Nhật Bản.

Edogawa Ranpo đã tạo ra một xu hướng quan trọng trong sự phát triển của thể loại trinh thám Nhật Bản: Ông không chỉ đem thể loại này vào ngôn ngữ Nhật Bản, mà còn xây dựng một phân nhánh mới kết hợp các yếu tố của whodunit với văn hóa và văn học Nhật Bản. Điều này giúp thể loại trinh thám phát triển mạnh mẽ tại Nhật Bản. Sau chiến tranh, tiểu thuyết trinh thám Nhật Bản bắt đầu mang đậm bản sắc văn hóa riêng thay vì chỉ làm mới các xu hướng từ phương Tây. Từ đó, độc giả Nhật Bản phát triển một vốn từ vựng mới, và whodunit (tiểu thuyết trinh thám) được gọi là "suiri shousetsu" (tiểu thuyết suy luận), một tên gọi rõ ràng và dễ hiểu hơn nhiều so với phương Tây.

Các deduction novels (tiểu thuyết suy luận) vẫn rất phổ biến tại Nhật Bản mặc dù thể loại này dần mất đi sự quan tâm ở phương Tây. Tiểu thuyết suy luận Đông Á vẫn là một trong những thể loại được yêu thích nhất trong văn học Nhật Bản hiện nay. Điều này là nhờ độc giả Nhật Bản đã tiếp nhận sự phát triển của thể loại này, kết hợp các sự chỉ trích và kỳ vọng của thời đại mà vẫn giữ được sức hấp dẫn cốt lõi.

- Shinhonkaku (Trinh thám mới Nhật Bản): Phản ứng trực tiếp với ưu điểm và nhược điểm của honkaku, phong cách này phát triển mạnh mẽ vào cuối thập niên 1980 và chịu ảnh hưởng của sự phức tạp và tính phản kháng trong văn học trinh thám phương Tây sau thời kỳ Hoàng kim. Phong trào này tìm cách kết hợp tình yêu hoài cổ dành cho phong cách sách giải đố của tiểu thuyết bí ẩn honkaku với sự hiểu biết mới về chủ nghĩa hiện thực lấy cảm hứng từ chủ nghĩa hậu hiện đại phương Tây . 

- Shindenki (Trinh thám viễn tưởng siêu nhiên): Phát triển vào cuối thập niên 1990, trường phái này kết hợp sự quan tâm tới trinh thám chính thống với sự gia tăng phổ biến của khoa học viễn tưởng và giả tưởng. Nó bao gồm các tội ác không thể giải thích hoặc siêu nhiên và sau này mở rộng vào thể loại khoa học viễn tưởng hay giả tưởng.

Mặc dù các trường phái được phân tách thành bốn nhóm riêng biệt, nhưng chúng cũng có sự giao thoa, bổ sung cho nhau. Các trường phái trinh thám này là các xu hướng cụ thể mở rộng sự hiểu biết phổ biến về thể loại tiểu thuyết trinh thám. Ví dụ như Trường phái trinh thám mới thực chất là một biến thể của trường phái chính thống, và có thể xem là một phần của trường phái này.