THIÊN ĐƯỜNG ĐÃ MẤT - Sự đánh mất của ý nghĩa, tính toàn vẹn và cộng hưởng trong xã hội phương Tây hiện đại phi thần thoại

[Giải thích từ "cộng hưởng" (tiếng Đức: Resonanz; tiếng Anh: resonance): 

Trong âm học, cộng hưởng là một hiện tượng vật lý, khi hai lực tác động nhau gây nên sự rung động phản xạ lại âm thanh (tiếng La tinh: "resonare" = vang dội, dội lại); sự gặp nhau của hai dao động có cùng tần số. Nhưng, cộng hưởng cũng có nghĩa là hai cơ thể có khả năng "dao động" với nhau. Đó là một nhu cầu và khả năng cơ bản của con người - được chạm vào và đáp ứng lại về mặt cảm xúc, thể chất, tinh thần. Chúng ta có thể cộng hưởng với người khác, với thiên nhiên, nghệ thuật hay tôn giáo.

Không thể ép buộc được cảm xúc này. Một buổi đi nghe hòa nhạc trịnh trọng, chẳng hạn, có thể lại ít "chạm" đến tôi hơn là một cuộc chạm trán tình cờ với những nghệ sĩ đường phố. Cảm giác này cũng có thể được sinh ra sau khi khi tôi có một cuộc trò chuyện gần gũi, sâu sắc, không tính toán trước với người khác, khiến tôi cảm thấy có sự thay đổi trong mình sau đó.

Nhà xã hội học Hartmut Rosa sử dụng từ này để nói về hiện tượng con người đánh mất cảm giác cộng hưởng, hình thành cảm quan "xa lạ" (estrangement, self-enstrangement) với nhau, với môi trường và với chính mình, vốn xảy ra từ sự thiếu vắng đối thoại, tương tác, hồi đáp - cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng.]

[Chú thích: Arnold Gehlen là nhà triết học và xã hội học người Đức. Trong cuốn "Con người: Bản chất và vị trí của nó trong thế giới" (Der Mensch: Seine Natur und seine Stellung in der Welt), từ góc nhìn triết học - nhân học, Gehlen cho rằng con người là sinh vật "thiếu sót" (Mängelwesen). 

Về đặc điểm sinh học, khả năng sinh tồn của con người kém hơn những con vật khác: thiếu nanh vuốt - bộ phận tấn công, cấu trúc cơ thể không thích hợp để chạy thoát nhanh khỏi kẻ thù, không có lớp lông dày để bảo vệ cơ thể, thời gian mang thai cũng như thời gian trưởng thành kéo dài hơn những động vật khác - dễ bị tổn thương khi sinh tồn trong tự nhiên vv.. 

Con người vì thế, theo Gehlen, tạo ra “văn hóa” bằng cách thuần phục tự nhiên, tạo ra công cụ và các dụng cụ vật chất nhằm phục vụ cho nhu cầu của mình (đặc tính "cởi mở với thế giới") để có thể sinh tồn.]

[Chú thích: Khả năng chấp nhận/ khoan dung với điều mơ hồ có nghĩa là chấp nhận được sự không chắc chắn, tình trạng đứng giữa những quan điểm, lựa chọn, vv.. trái chiều mà không cảm thấy căng thẳng hay phải đưa ra quyết định. Trong lĩnh vực tâm lý, một cá nhân có thể phản ứng bằng sự cởi mở hoặc cảm thấy bị đe đọa với những tác nhân/ sự kiện/ thông tin mơ hồ.
 
Người ít khoan dung với sự mơ hồ thường: muốn mọi thứ phải chắc chắn, không chấp nhận việc người khác có thể vừa (có những tính cách) tốt và xấu, nhìn mọi chuyện trên đời theo hai màu đen-trắng, thích cái quen thuộc hơn cái gì không quen thuộc, chối bỏ những thứ khác thường, do đó có xu hướng trở nên giáo điều, cứng nhắc, thiếu cởi mở, thiếu sáng tạo, hay lo lắng, vv..]

[Định nghĩa thần thoại hay huyền thoại (myth):

Thần thoại là sáng tạo của trí tưởng tượng tập thể như một nỗ lực phản ánh lại hiện thực thông qua các vị thần (được nhân cách hóa), hoặc những sinh thể có linh hồn. Nó cho thấy các ý niệm hay biểu tượng mà con người cổ đại tạo ra về thế giới, được bộc lộ không chỉ qua truyện kể mà cả những hình thức khác như: nghi lễ, lễ thức, các điều răn dạy, các bài ca, vũ điệu vv..]

 

“Thần thoại” vẫn được dùng như từ đồng nghĩa với “hư cấu, giả tưởng, ảo tưởng” - fiction, illusion. 

[Chú thích: Hans Blumenberg là nhà sử học, triết gia người Đức. Những tư tưởng và quan điểm của ông ngày càng trở nên quan trọng trong thời đại Anthropocene - thời đại địa chất (từ TK 18 đến) ngày nay, khi các hoạt động của con người có ảnh hưởng lớn và làm thay đổi khí hậu, môi trường, hệ sinh thái của Trái Đất.]

[Chú thích: Emil Cioran là triết gia và nhà văn người Rumani. Các tác phẩm của ông mang màu sắc triết học bi quan với những chủ đề về sự đau khổ, suy đồi và chủ nghĩa hư vô. Các tác phẩm chính: On the Heights of Despair, The Trouble with Being Born, A Short History of Decay. Tìm hiểu thêm về Cioran bằng tiếng Việt trên: Zzzreview, hoanghannom, talawas, blog của Phan Quỳnh Trâm, vv..]

Thế giới đã được giải phóng khỏi mọi thói quen, tập tục và niềm tin. Vì lẽ đó, nó trở nên xa lạ một cách đáng sợ. 

[Chú thích: Paul-Michel Foucault là triết gia, nhà phê bình văn học và lý thuyết xã hội người Pháp. Tên tuổi của ông thường được gắn với chủ nghĩa hiện đại và hậu hiện đại, chủ nghĩa Cấu trúc và Hậu cấu trúc. Ông là một trong những học giả khoa học nhân văn được trích dẫn nhiều nhất.]

[Chú thích: Tất nhiên, không loại trừ lý do sinh học tiến hóa - tâm lý học, rằng con người hiện đại có nhận thức phát triển hơn và do đó có nhiều nỗi lo sợ về tương lai hơn người cổ đại.]

[Chú thích: Người viết không phân tích về chủ nghĩa tư bản trong góc nhìn chính trị - hệ tư tưởng. Bài luận do đó không nói lên quan điểm và xu hướng chính trị của người viết.]

[Chú thích: Hartmut Rosa là nhà xã hội học, chính trị học người Đức. Cuốn sách của ông “Social Acceleration: A New Theory of Modernity” tìm hiểu về cách xã hội tăng tốc không ngừng cả trong nhận thức lẫn thực tại của con người. Tìm hiểu thêm: https://www.youtube.com/watch?v=7uG9OFGId3A - TED Talk: Why are we stuck behind the social acceleration?)]

[Chú thích: Thuật ngữ xã hội học để tìm hiểu thêm về cách hoàn cảnh sống tạo nên con người: social milieu, habitus.

“Nỗi lo âu địa vị” của Alain de Botton có thể là một chỉ dẫn dễ hiểu về vấn đề này - lời kêu gọi thúc đẩy bình đẳng của thời hiện đại dẫn theo hậu quả là sự gia tăng nỗi lo âu về địa vị, đến từ niềm tin vào năng lực vô hạn rằng mỗi cá nhân có thể đạt được bất cứ thứ gì họ muốn.
 
"Tuy nhiên, trong phần lớn lịch sử, điều ngược lại mới đúng : sự thống trị, bất bình đẳng và giữ kỳ vọng thấp mới là bình thường. Chính những người bị áp bức cũng tin rằng sự bất bình đẳng là không thể tránh khỏi và là một phần trật tự tự nhiên. Con người có thể bình đẳng trước Chúa, nhưng không có lí do để tìm kiếm sự bình đẳng như thế trong thực tiễn."

"Khi bất bình đẳng là quy tắc chung trong xã hội, những mối bất bình đẳng lớn nhất cũng không được chú ý. Nhưng khi mọi thứ đều gần như ngang bằng, một dao động nhỏ nhất cũng được nhận ra."

"Thời Trung Cổ, tầng lớp nghèo ngày đó có được sự thanh thản tâm hồn mà chúng ta ngày nay không có. Tự do của họ nằm ở chỗ : không phải lấy những thành tựu của những người trong xã hội như điểm tham chiếu."

".. nền dân chủ phá bỏ mọi rào cản dẫn tới sự kỳ vọng. Sự tuyên truyền của báo chí và công luận không ngừng hứa hẹn với tầng lớp thấp rằng họ có thể đạt đến đỉnh cao xã hội. Theo thời gian, khi đa số đều thất bại trong việc tự vươn lên, tâm trạng họ trử nên u ám, cay đắng và căm ghét bản thân. Đó là vấn đề khi xã hội mang đến kì vọng không giới hạn cho các thành viên của mình."]

[Chú thích: Các cách dịch khác của “initiation ceremony”: nghi thức truyền thụ, kết nạp, thành đinh. Nghi thức này đánh dấu sự trưởng thành của cá nhân về mặt xã hội. 

Trong một khoảng thời gian nhất định, cá nhân sẽ bị tách ra khỏi môi trường sống quen thuộc - gia đình và sống ở nơi biệt lập, thực hiện những thực hành cấm kỵ như ăn kiêng, phải chịu đựng những nghi thức "tẩy uế" đau đớn để có thể bước vào thế giới linh thiêng. Chỉ sau đó, cá nhân mới chính thức được công nhận là thành viên của xã hội đó.]

Byung-Chul Han nhìn thấy trong sự biến mất các nghi lễ (ở thời hiện đại) một sự biến mất của hình thái đời sống - không chỉ ở bề mặt, mà còn ở tận sâu của nó.

[Chú thích: Byung-Chul Han là nhà triết học và lý thuyết văn hóa người Đức gốc Hàn Quốc. Ông đặt ra khái niệm "xã hội kiệt sức" - The Burnout Society, cho thấy tình thế của nhân loại trong một thế giới phát triển quá nhanh cùng các căn bệnh tâm lý - tinh thần. 

Ông cho rằng nguyên do của những điều này là sự thừa mứa "tích cực" trong xã hội: con người được định hướng với sự tham vọng phải sống hiệu quả, liên tục đặt cho mình phải đạt đến các thành tựu, không được thất bại, rơi vào vòng tròn của sự tự-bóc-lột-mình. Cá nhân cùng lúc trở thành ông chủ và nô lệ của chính mình. Việc tái tạo bản thân trở thành một sự ám ảnh cưỡng chế và bắt buộc. 

Cuốn sách mới nhất của ông với nội dung được nhắc đến ở đây là "Vom Verschwinden der Rituale: Eine Topologie der Gegenwart" (Dịch thô: Sự biến mất của các nghi lễ). Tóm tắt nội dung (tiếng Đức): begleitschreiben.net/byung-chul-han-vom-verschwinden-der-rituale/]

[Chú thích: Để cho dễ hiểu, có thể hình dung tính đều đặn, thường xuyên, nhịp điệu ở trong nghi thức/ nghi lễ giống như trong các thói quen hàng ngày. Các thói quen, VD: giờ giấc ăn - ngủ - sinh hoạt - làm việc giúp định hình, tạo nên cơ cấu, xương sườn cho đời sống mỗi người. Sinh hoạt thiếu thói quen, không điều độ có thể gây ra vấn đề về thể chất, tâm lý và tinh thần.]

[Chú thích: Khi được dịch sang tiếng Việt, từ "ambiguity" mang hàm nghĩa khá tiêu cực: khó hiểu, mơ hồ, nhập nhằng, tối nghĩa, không rõ ràng, lập lờ. Ý nghĩa của nó còn chỉ trạng thái "mở với nhiều cách diễn giải khác nhau" - open to more than one interpretation, "có nhiều hơn chỉ một ý nghĩa" - having more than one possible meaning, can be understood in more than one way. Từ “mơ hồ” trong bài luận này bao gồm tất cả các cách hiểu này.]

Trong một thế giới phi thần thoại, con người nhầm tưởng thế giới vật chất (những gì có thể nhìn thấy, nhận thấy, quan sát thấy) với thế giới tuyệt đối, mà không nhận ra rằng thực tại vật chất, vật lý - physical reality không bao giờ là toàn vẹn cả. 

[Chú thích: Søren Kierkegaard là triết gia, nhà thần học người Đan Mạch. Sự tự do tạo ra âu lo vì sự do bao hàm trách nhiệm cá nhân - một người phải đưa ra các quyết định, chọn lựa và nỗ lực sống cuộc sống của mình. Tuy nhiên, những giới hạn của phận người, khả năng phạm phải sai lầm khiến người ta sợ hãi và lo âu. 

Trong tiếng Đức, từ gốc của nó là "Angst", có thể dịch sang tiếng Việt là khắc khoải, âu lo, sợ hãi .. nhưng cần hiểu là sự "lo âu" này khác với cách hiểu thông thường. Nó muốn nói đến sự trăn trở, giằng xé trong nội tại con người về sự hiện hữu và tồn tại của mình.]

[Chú thích: Thomas Bauer là giáo sư người Đức chuyên ngành Islam giáo và Ả-Rập học. Nội dung được bàn đến ở đây nằm trong cuốn sách của ông "Die Vereindeutigung der Welt. Über den Verlust an Mehrdeutigkeit und Vielfalt" (Dịch thô: Sự đơn điệu của Thế giới. Về sự mất đi tính mơ hồ và đa dạng). 

Nhận xét về cuốn này trên Amazon: “Cuốn sách này cho chúng ta một cách nhìn mới về đời sống ngày nay - nó chỉ ra liên kết vô hình giữa những hiện tượng tưởng chừng như không liên quan đến nhau - chủ nghĩa tư bản, chủ nghĩa tôn giáo cực đoan, sự ám ảnh của con người với "hiệu suất, sự hiệu quả - efficiency", sự kỳ vọng mọi thứ phải rõ ràng, nhất quán và đo đếm được." 

Cuốn sách chỉ ra rằng khi con người sợ hãi những gì không chắc chắn, họ đánh mất sự trân trọng dành cho "điều mơ hồ". Bauer đã nhận ra sự biến mất của tính đa dạng trong đời sống tưởng chừng như vô cùng "đa dạng" của chúng ta]

"Như trong nghệ thuật, trong tôn giáo, sự phản tỉnh đã bị phá vỡ; đức tin thực chất đã bị sụp đổ, trở thành sự thờ ơ hoặc trở thành thứ cảm tính ngụy đạo đức" (Habermas 1987, S.36) .  

[Chú thích: Jürgen Habermas là nhà xã hội học, nhà triết học người Đức. Câu gốc: “Just as in art, so also in religion, reflection has broken in; substantive faith has collapsed either into indifference or into hypocritical sentimentality.” 

Bài "Tư tưởng của Jürgen Habermas về tôn giáo" trên trang triethoc.edu.vn khá hữu ích để tìm hiểu về cách nhìn nhận của Habermas về chức năng của tôn giáo trong xã hội hiện đại.]

 

Chúng ta dần quên mất rằng thế giới này không chỉ được tạo nên bởi hai màu trắng và đen, mà còn hình thành từ (cũng như cần đến) rất nhiều khoảng màu xám. 

[Chú thích: Đây cũng là lí do bài luận được đặt tên là Lost Paradise - thiên đường đánh mất. Paradise là ẩn dụ cho trạng thái sơ khai, nguyên thủy, toàn vẹn của con người.

Trong câu chuyện Kinh Thánh về Adam và Eva, "con người" được sinh ra sau khi phạm lỗi, lấy lá che lại bộ phận sinh dục của mình (đại diện cho hành vi của nền văn minh - biết mặc quần áo), hình thành cảm xúc xấu hổ (với sự trần truồng và tội lỗi). Còn trước đó, Adam và Eva không biết đến tội lỗi, chưa bị trừng phạt. Đó chính là trạng thái hạnh phúc, toàn vẹn, không xấu hổ mà từ Paradise ám chỉ.] 

Hình 1: Được cho là của Chicart Bailly, Memento Mori, 1520, 28 x 9 x 8 cm, được làm từ ngà voi, bảo tàng Bode, Berlin, Hình chụp của Friedhelm Denkeler 2018.

Hình 2: Bậc thầy Warua, Tượng hai người với chén thánh, TK 19 hoặc đầu 20, 37.5 x 11.5 x 11.5 cm, chất liệu Gỗ, bảo tàng Bode, Berlin.

Nhận thức một cách khiêm nhường về vị trí của mình như là “con người trong thế gian này có liên kết với vạn vật ra sao” là bước đầu tiên để chúng ta có thể tìm lại sự cân bằng và tính cộng hưởng.

[Chú thích: Blumenberg, như đã giới thiệu ở trên, có các tác phẩm bàn về thần thoại, trí tưởng tượng, tính ẩn dụ, hiện tượng học vv.. Ông coi thế giới là không chỉ gồm một mà nhiều thực tại. 

Tên gốc của cuốn sách này là "Die Lesbarkeit der Welt". Để “đọc thế giới” có nghĩa là đọc nó như một cuốn sách, tìm kiếm trong thế giới đó các từ ngữ, các ý nghĩa được ẩn giấu, và thử ghép chúng lại với nhau để giải nghĩa. Tựa sách là ẩn dụ về việc con người trải nghiệm thực tại.]

Có lẽ, mục tiêu mới mà thời hiện đại phải đặt ra, đó là phải đối mặt can đảm với những mất mát về sự toàn vẹn, tính cộng hưởng và sự cân bằng của con người. Chỉ như thế, chúng ta mới có thể tìm kiếm, khai phá lại thần thoại và những yếu tố của nó - các nghi lễ, nghi thức, tôn giáo, nghệ thuật, cũng như sự thúc đẩy tính đa nghĩa và mơ hồ trong đời sống.