TẠI SAO CÁC QUỐC ĐẢO THÁI BÌNH DƯƠNG LẠI LÀ NƠI CÓ TỶ LỆ BÉO PHÌ CAO NHẤT THẾ GIỚI NGÀY NAY?

Các quốc đảo trên Thái Bình Dương (từ Palau trên chí tuyến Bắc tới Samoa gần chí tuyến Nam) vốn là nơi cư ngụ của người Nam Đảo từ lâu đời. Trong quá trình di cư giữa các đảo (với khoảng cách hàng trăm km), những người có khả năng tích trữ nhiều mỡ hơn thường sẽ có cơ hội sống sót tốt hơn. Chính yếu tố di truyền học này đã tạo thành nền tảng cho sự gia tăng tỷ lệ béo phì về sau ở các quốc đảo này, và trong một giai đoạn dài, các nhà dinh dưỡng học coi đây là yếu tố chính giải thích cho tỷ lệ béo phì cao của dân Nam Đảo.

Tuy nhiên, trước khi người châu Âu khám phá ra các hòn đảo lần đầu tiên (với hành trình vòng quanh thế giới của Magellan), chế độ ăn của người dân các đảo này vẫn chủ yếu dựa vào những loài cây họ trồng được như khoai sọ, dừa; hoặc là những loại hải sản họ săn bắt được. Kể cả khi thực dân phương Tây bắt đầu xâm chiếm các quốc đảo này trong thế kỉ XIX (Anh, Pháp, Đức hay Mỹ), họ cũng không thay đổi sinh kế của người dân các đảo này nhiều lắm, bởi mục đích chính của họ thời điểm đó là lập trạm tiếp than cho tàu chiến và khai thác phân chim. Mọi chuyện chỉ bắt đầu thay đổi vào thế chiến thứ II, khi mà quân đội Mỹ dùng các đảo Thái Bình Dương làm căn cứ quân sự.

Trên thực tế, người Mỹ đã lường trước là khi chiến tranh bùng nổ, các hòn đảo Thái Bình Dương sẽ lệ thuộc vào họ về lương thực bởi nhu cầu của lính Mỹ đồn trú, nên ở lãnh thổ của họ ở đông Samoa, một chương trình nhằm kêu gọi dân bản địa tích trữ lương thực đã được đề ra vào năm 1940. Tuy nhiên, chương trình này nhanh chóng thất bại, bởi như một sĩ quan quân đội Mỹ trong chương trình này nói, “dân chúng ở những hòn đảo này vốn chỉ quen trồng lương thực đủ dùng, thay vì tích trữ; họ cũng không hiểu là khi mà đàn ông trên đảo đi xây căn cứ cho quân Mỹ thì sẽ chỉ có người già, trẻ con và phụ nữ ở lại làm ruộng thôi”. Các hòn đảo khác của Anh, Pháp và New Zealand còn không có nhưng chương trình tương tự, nên khi nước Mỹ tham chiến sau trận Trân Châu Cảng (7/12/1941), dân chúng những đảo này hoàn toàn không lường trước chuyện gì sẽ xảy ra.

Tới giữa năm 1942, các hòn đảo ở Nam Thái Bình Dương trở thành những căn cứ lớn của quân đội Mỹ. Một ví dụ điển hình là Tây Samoa (thuộc New Zealand), vốn chỉ có hơn 60.000 dân sinh sống vào năm 1942, trở thành căn cứ của 25.000 – 30.000 lính Mỹ trong giai đoạn này. Ở bất kì hòn đảo nào, cảm nhận chung của dân Nam Đảo bản địa là sự choáng ngợp trước những con tàu chiến của Mỹ, giống như “một đàn cua khổng lồ đang bò lên mặt đất vậy”. Khi lính Mỹ đặt chân lên những hòn đảo này, việc đầu tiên họ làm là phá hủy những cánh đồng mà dân bản địa canh tác từ bao đời để lấy chỗ làm căn cứ: hàng ngàn cây bánh mì và cây dừa bị chặt hạ để xây một sân bay. Những giếng nước được đào từ hàng thế kỉ để tưới ruộng bị san lấp chỉ trong vòng 5 tuần.

Người dân ở các đảo này giờ đây buộc phải mua gạo, bánh quy và bột mì nhập từ Mỹ, bán ở trong các cửa hàng của chính phủ và cửa hàng phục vụ lính Mỹ (PX store). Bởi khả năng sản xuất lương thực của Mỹ quá lớn, hàng hóa của Mỹ tràn ngập các đảo này và dân các đảo Thái Bình Dương ăn nhiều hơn bao giờ hết. Issac Gafu, một người dân quần đảo Solomon làm việc cho quân đội Mỹ, ca ngợi “người Mỹ chở quá nhiều đồ ăn, khiến họ đi làm không thấy mệt nhọc; điều duy nhất khiến họ cảm thấy mệt nhọc chính là ăn”. Một câu nói quen thuộc của dân đảo Tanna của Vanuatu là “khi người Mỹ nuôi chúng ta, người ta có thể ăn nhưng mà không ai ăn hết được cả".

Chuyện tương tự cũng xảy ra ở các hòn đảo bị chiếm đóng bởi lính Nhật, như Palau hay quần đảo Micronesia. Ở đó, do chính sách “nhảy cóc” của hải quân Mỹ để tấn công Nhật Bản nhanh chóng, các đảo này thường phải chịu những cuộc pháo kích và không kích lâu dài của Mỹ. Lính Nhật trên đảo thường xuyên trưng thu thức ăn của dân bản địa, nên khi các đảo này được giải phóng và chứng kiến sự hào hiệp của người Mỹ, dân bản địa liền tôn sùng lính Mỹ như ông già Noel ban phát thức ăn cho họ. Nhiều người trong số họ nhanh chóng làm giàu chỉ bằng cách bán hàng lưu niệm và rượu cho lính Mỹ.

Tuy nhiên, khi quân đội Nhật đầu hàng vào năm 1945, thì người Mỹ cũng không quan tâm tới các đảo này nữa, và cuộc vui của dân các đảo Thái Bình Dương cũng tới lúc tàn. Mất hết ruộng đồng và cũng không muốn quay lại nghề đánh cá hay làm nông nữa, dân chúng các đảo này chuyển sang ăn đồ ăn nhập khẩu từ Mỹ. Các đảo đông Samoa đề cập ở trên vốn chỉ có 40.000 người và tự cung tự cấp trước chiến tranh, tới năm 1948 buộc phải nhập khẩu 816 tấn thịt hộp, 176 tấn cá hộp và một lượng lớn tương tự bột mì, bánh quy, hoa quả hộp và đường. Kể cả ở những nơi mà nền nông nghiệp không bị tàn phá hoàn toàn như Hawaii hay Philippines, đồ ăn của lính Mỹ cũng trở nên phổ biến tới mức thịt hộp Spam biến thành món ăn “quốc hồn quốc túy” tới tận ngày nay. Hệ quả là tỷ lệ béo phì và mắc các bệnh về răng miệng của dân các đảo Thái Bình Dương tăng vọt: 72% trẻ em ở Samoa thuộc Mỹ mắc sâu răng vào năm 1954, còn theo CIA World Factbook, 45% dân số ở 10 quốc đảo Thái Bình Dương mắc bệnh béo phì, cùng với đó là tiểu đường type 2. Thực trạng này cùng với thu nhập thấp đang tạo ra gánh nặng lớn lên hệ thống y tế của các quốc đảo này, dẫn tới việc các nước này thường xuyên phải phụ thuộc trợ cấp từ Mỹ, Úc, New Zealand và giờ là Trung Quốc.

Qua câu chuyện này, chúng ta có thể thấy rằng tuy người Mỹ không muốn gây hại cho dân các quốc đảo Thái Bình Dương, và họ sẵn sàng cung cấp lương thực cho các đảo này, họ đã không lường trước được hệ quả của việc phá vỡ sinh kế của dân chúng ở đó sẽ như thế nào. Thế nên sau thế chiến II, một trong những chính sách nông nghiệp nổi bật ở các nước đang phát triển là bảo hộ nông dân của họ, và trong các thỏa thuận thương mại tự do (FTA) giữa các nước phát triển và đang phát triển, chính sách nông nghiệp luôn là một trong những vấn đề gai góc nhất. (Thế nên từ khi WTO ra đời, chưa có một FTA nào được chấp thuận bởi tất cả các quốc gia trên thế giới cùng nhau cả).

Một bài học nữa có thể rút ra ở đây là khả năng sản xuất lương thực của Mỹ quá lớn, thế nên trong muôn vàn chiến lược các đối thủ của Mỹ có thể sử dụng trong chiến tranh, phá hoại nền nông nghiệp Mỹ không phải là lựa chọn. Còn trong thời bình thì để nông dân Mỹ không phải đốt nông sản thu hoạch thì chính phủ Mỹ tới tận bây giờ vẫn phải thường xuyên áp sàn giá và mua nông sản dư thừa của người dân.

Nguồn: Bài viết này mình tổng hợp từ nhiều nguồn khác nhau, nhưng bạn đọc nào muốn tìm hiểu thêm có thể tham khảo quyển này của Lizzie Collingham: The Taste of War – World War II and the Battle for Food.