Văn học và lịch sử từ lâu đã có mối quan hệ mật thiết và bổ trợ lẫn nhau. Nếu như lịch sử ghi lại những sự kiện, biến cố của nhân loại theo cách khách quan, thì văn học lại là nơi tái hiện những cảm xúc, suy nghĩ và trải nghiệm của con người trong từng giai đoạn lịch sử. Văn học không chỉ phản ánh lịch sử một cách khô khan qua sự kiện mà còn làm sống lại những con người, hoàn cảnh và những mối quan hệ phức tạp của thời đại.
Trước hết, văn học là tấm gương soi chiếu những biến động lịch sử. Khi ta đọc tác phẩm văn học từ các thời kỳ khác nhau, có thể dễ dàng nhận ra ảnh hưởng của hoàn cảnh xã hội lên cách mà các tác giả xây dựng câu chuyện, xây dựng nhân vật. Chẳng hạn, thời kỳ chiến tranh, những tác phẩm như “Sống mãi với thủ đô” của Nguyễn Huy Tưởng hay “Những ngôi sao xa xôi” của Lê Minh Khuê đều thể hiện tinh thần kháng chiến và ý chí đấu tranh của nhân dân Việt Nam. Những câu chuyện này không chỉ tập trung vào cuộc chiến ngoài chiến trường mà còn khai thác tâm hồn con người, qua đó cho thấy chiều sâu cảm xúc và xung đột nội tâm trong bối cảnh lịch sử đầy biến động.
Không chỉ trong văn học Việt Nam, văn học thế giới cũng có nhiều tác phẩm tiêu biểu thể hiện sự đan xen giữa lịch sử và cảm xúc con người. "Chiến tranh và hòa bình" của Lev Tolstoy là một ví dụ kinh điển, nơi mà cuộc chiến Napoleon không chỉ được khắc họa qua trận đánh, mà còn qua những suy tư sâu sắc của các nhân vật về cuộc sống, chiến tranh và hòa bình. Tolstoy đã thành công trong việc đưa người đọc vào sâu trong dòng chảy lịch sử, khiến họ không chỉ chứng kiến sự kiện mà còn hiểu được nỗi đau và xung đột cá nhân của con người thời đó.
Thứ hai, văn học có khả năng phê phán và phân tích những vấn đề lịch sử sâu xa. Tác phẩm “Chí Phèo” của Nam Cao không chỉ kể câu chuyện về một cá nhân tha hóa, mà còn phơi bày sự bất công của xã hội phong kiến và sự tàn lụi của nó. Thông qua nhân vật Chí Phèo, ta thấy rõ sự tha hóa của con người dưới sức ép của đói nghèo, áp bức. Tương tự, trong văn học Mỹ, tác phẩm “Những người của Steinbeck” như “Chùm nho uất hận” (The Grapes of Wrath) cũng phản ánh tình cảnh khốn khó của người nông dân Mỹ trong thời kỳ Đại Suy thoái. Qua đó, văn học không chỉ phản ánh hiện thực, mà còn trở thành lời kêu gọi thức tỉnh xã hội, giúp chúng ta nhìn sâu hơn vào bản chất của những vấn đề lịch sử.
Ngoài ra, văn học cũng là phương tiện để lưu giữ và  truyền tải các giá trị văn hóa, tư tưởng và khát vọng của từng thời kỳ. Những tác phẩm sử thi như “Đại Nam quốc sử diễn ca” hay các câu chuyện cổ tích như “Tấm Cám” không chỉ là những tác phẩm văn học mà còn là những bài học về đạo đức, về cách mà tổ tiên chúng ta nhìn nhận thế giới và giải quyết các vấn đề xã hội. Chúng lưu giữ và truyền lại những giá trị tinh thần, những bài học quý báu từ quá khứ cho thế hệ tương lai, là cầu nối giữa các thế hệ. 
Tóm lại, văn học không chỉ phản ánh lịch sử mà còn giải thích và diễn giải lịch sử qua lăng kính con người. Từ những trang viết của các nhà văn, ta không chỉ thấy những gì đã xảy ra, mà còn thấu hiểu cảm xúc, tư tưởng và những xung đột sâu sắc mà con người đã trải qua trong dòng chảy thời gian. Văn học và lịch sử luôn đan xen, bổ trợ lẫn nhau, giúp định hình bản sắc, tinh thần của mỗi dân tộc. Qua văn học, lịch sử trở nên sống động và gần gũi hơn, không chỉ là những sự kiện khô khan mà còn là những câu chuyện đầy cảm xúc và ý nghĩa, giúp con người hiểu sâu sắc hơn về quá khứ và nhận thức rõ hơn về chính mình trong hiện tại.
Văn học Châu Á Bàn về sách