Lời tựa:   
               
Như đã giới thiệu trong series, Seneca thực sự là nguồn cảm hứng Stoicism của mình. Đọc Seneca không chỉ là về triết học mà còn là một trải nghiệm nghệ thuật, khi những bài học, triết lý quan trọng được phản ánh qua những hình ảnh quen thuộc, bình dị và đời thường, thể hiện cái tinh tế trong quan sát của một thiên tài với sự từng trải của cuộc đời. 
                                     
Với hy vọng giới thiệu Stoicism đến với các bạn trẻ Việt Nam, xin gửi tới các bạn bản dịch những bức thư quan trọng nhất trong cuốn "Moral Letters to Lucilius", tác phẩm đã làm nên tên tuổi của Seneca và là một trong bộ ba cuốn sách nền tảng của Stoicism.     
                                                   
Do không phải anh dịch thuật, nên bản dịch này hoàn toàn tập trung vào việc truyền tải thông điệp và hy vọng có thể giúp bạn cảm thấy dễ dàng hơn trong việc tiếp cận với bản tiếng Anh, để có thể thấy cái hay cái đẹp trong việc sử dụng ngôn từ của Seneca (dù thực ra bản tiếng Anh cũng chỉ là một bản dịch). Một anh bạn người Ý của mình đã chia sẻ Seneca được đưa vào chương trình giảng dạy tại Ý như một bậc thầy về việc sử dụng ngôn từ. Vì vậy, xin cam đoan tất cả những gì khiến bạn cảm thấy trúc trắc từ bản dịch là bởi khả năng hạn chế của mình, và rất mong nhận được đóng góp của các cao nhân để bản dịch được hoàn thiện hơn.
Bạn có thể đọc trước giới thiệu về Seneca ở đây:

Bức thư số 49

Bạn thân mến!
Khá đúng, bạn của tôi: một người phải thật vô tâm và hời hợt nếu anh ta chỉ nhớ đến bạn của mình khi được gợi nhắc bởi một vài địa điểm thân thuộc. Nhưng chắc chắn có những nơi đặc biệt sẽ khiến ta cảm nhận rõ cảm giác mất mát (hay thiếu vắng) của mình, dù tâm trí đã chôn vùi chúng rất sâu, không phải là mang trở lại một ký ức đã biến mất mà như để đánh thức một kỷ niệm đã ngủ quên. Giống như cách niềm thương tiếc người quá cố dù sẽ nguôi ngoai theo thời gian, nhưng thỉnh thoảng lại trỗi dậy bởi hình ảnh vài đứa trẻ nô lệ, hay những bộ quần áo, ngôi nhà, những thứ mà người đã khuất yêu thích.
Và đây, Campania, Naples và quê hương Pompeii của bạn, chúng khiến tôi ước ao bạn có ở đây đến nhường nào. Mọi thứ về bạn như ở trước mắt tôi. Tôi đang sống lại thời điểm chuẩn bị chia tay với bạn. Tôi nhìn thấy bạn chớp chớp mắt, cố kiềm chế cảm xúc của mình (để ngăn nước mắt rơi) mà không thể không cảm thấy nó. Như thể tôi mới vừa mất bạn vậy.

Vì chẳng phải ký ức luôn khiến mọi thứ như thể mới đây thôi sao?

Mới đây tôi còn là một cậu bé, ngồi trong nhà của triết gia Sotion; mới đây tôi bắt đầu tham gia vào các cuộc tranh luận; rồi mới đây thôi tôi dừng hẳn ý muốn tranh biện với họ; và cũng mới đây thôi thôi tôi còn chẳng thể tranh biện nổi nữa. 
Khó có thể diễn tả nổi sự chóng vánh của thời gian - để hiểu được điều ấy một người chỉ cần nhìn lại đời mình. Vì khi ta tập trung vào cuộc sống và những công việc trước mắt, ta không nhận ra thời gian trôi đi một cách êm ả và thầm lặng đến mức nào.
Bạn hỏi lý do là gì? Tất cả thời gian đã qua đều được lưu giữ cùng một nơi, và ta có thể quan sát tất cả tại cùng một lúc. Tất cả đều đều trôi xuống vực thẳm ký ức. Bên cạnh đó, không thể có những khoảng cách lớn trong một thứ vốn rất nhỏ (ý chỉ cả cuộc đời cũng ngắn tí). Cả đời ta cũng chỉ như một thời điểm (nếu so với độ dài của thời gian), thậm chí còn nhỏ hơn một thời điểm. Nhưng tự nhiên đã đánh lừa ta với một show diễn cuộc đời mà ta tưởng là dài lắm, đánh dấu một phần của nó như thuở lọt lòng; một phần khác là thời thơ ấu; rồi tuổi trẻ; rồi những năm tháng trung niên; rồi tuổi già. Khá nhiều dấu mốc cho một khoảng thời gian ngắn như vậy!
Chỉ mới đây thôi tôi chia tay bạn, nhưng cái "chỉ mới đây" ấy chiếm một phần lớn đời tôi. Vậy nên hãy để chúng ta nhớ về sự ngắn ngủi của cuộc đời, và sớm thôi nó sẽ qua đi. Thời gian chưa bao giờ qua nhanh đến thế, và giờ thì nó khiến tôi kinh ngạc, bởi tôi cảm giác thời điểm của mình đã rất gần, hay bởi tôi bắt đầu để tâm và tính toán đến những khoảng thời gian đã mất trong cuộc đời.
Bởi vậy nên tôi càng khó chịu hơn khi, dù có cẩn trọng đến thế nào trong việc sử dụng thời gian cũng là chưa đủ, vẫn có những người dành thời gian của họ cho những thứ vô giá trị. Cicero đã từng nói gấp đôi cuộc đời vẫn chưa đủ cho ông ấy đọc những dòng thơ trữ tình (đoạn này mình nghĩ Seneca hiểu ý của Cicero là mỉa hàng tá các ông nhà thơ mơ mộng, chứ mình không nghĩ là Seneca mỉa Cicero, vì ở một vài bức thư khác Seneca dành cho Cicero một sự tôn trọng rất cao). Tôi cho mấy người thích tranh biện vào cùng một thể loại, chỉ là họ thậm chí còn điên khùng hơn mà thôi. Mấy ông thi nhân thì rõ ràng phù phiếm, nhưng những nhà logic học thì hay tưởng là họ đạt được thứ gì đó trong đời. Tôi không nói là một người không nên không quan tâm chút nào đến chủ đề ấy, nhưng chỉ nên để ý đến nó - như kiểu một lời hỏi thăm xã giao lúc đi qua cửa nhà, để chắc chắn rằng chúng ta không bị cuốn theo nó, hay có ý nghĩ rằng có thứ gì đó sâu sắc giá trị trong nó.
Tại sao bạn phải tự làm khổ mình trước những câu hỏi như thế, những thứ ta nên chế nhạo thay vì tìm cách giải quyết? Cắm đầu vào những thứ tỉ mẩn chỉ dành cho những kẻ không có việc gì để làm - cũng giống như khi quân nhân hành quân mà không có mục đích, họ có thể quan tâm đến những chuyện vặt vãnh trên đường. Nhưng khi mà kẻ thù đang ở rất gần, và quân lệnh được thắt chặt, thì nhiệm vụ sẽ được đặt lên trên hết và bắt buộc người ta phải quên đi những trò tiêu khiển khi hòa bình thảnh thơi. Tôi không có thời gian để mò mẫm nghiên cứu về cách uốn nắn câu chữ và luyện tập trí óc mình với chúng, vì:
Chú ý đến đội ngũ, đóng cửa thành
Chỉnh đốn vũ khí, sẵn sàng chiến đấu! (trích thơ Virgil)
Những tiếng la hét xung đột, tiếng binh khí va vào nhau chan chát đang vây lấy tôi; tôi cần dũng cảm để có thể duy trì sự chú ý của mình. Ai cũng sẽ nghĩ tôi điên khùng - và họ đúng - nếu giữa trận chiến, khi ngay cả đàn bà và người già cũng lấy đá để đắp công sự hay để tự mình chống lại kẻ thù, những người trẻ dàn hàng sau cổng thành chờ đợi, thậm chí van xin mệnh lệnh để có thể lao lên giết địch, khi những ngọn giáo của quân địch lao qua tường thành và mặt đất dưới chân ta rung chuyển vì địch đào hầm phía dưới, tôi nên ngồi đó, lười nhác đưa ra câu đố:
Thứ gì bạn không mất, bạn có
Nhưng bạn không mất sừng
Vậy nên bạn có sừng
Và những câu đố điên rồ tương tự.
Nhưng ngay cả giờ đây (trong thời bình), tôi cũng sẽ thật điên khùng trong mắt bạn nếu tôi thực sự dành thời gian cho chúng. Vì thực ra tôi cũng đang trong một trận chiến ngay lúc này. Nhưng nếu như ở một trận chiến thật sự, có những thứ nguy hiểm bên ngoài đe dọa đến tôi - nhưng có bức tường thành ngăn cách tôi và chúng; ở trận chiến mà tôi đang tham dự, những nguy hiểm chết người lại ngay sát bên tôi. Tôi không có thời gian mà lãng phí vào những thứ vớ vẩn đó: những chuyện hệ trọng hơn đang chờ đợi tôi.
Thứ gì tôi nên làm? Cái chết đang đến gần, mà cuộc sống thì đang lướt nhanh trước mắt. Dạy tôi thứ gì tôi có thể dùng để đối mặt với chúng. Đừng để tôi chạy trốn khỏi cái chết thêm nữa, và cũng đừng để cuộc sống thoát khỏi tay tôi! Hãy khích lệ tôi đối mặt với những khó khăn, cho tôi sự thanh thản để chấp nhận thứ tôi không thể tránh khỏi. Giúp tôi nới rộng khoảng thời gian ít ỏi còn lại của mình (bằng cách chấp nhận và không lo lắng về nó). 

Dạy tôi rằng những thứ tốt đẹp của cuộc sống không phụ thuộc vào độ dài của nó mà là cách ta sử dụng nó; và hoàn toàn có thể, thậm chí thực tế còn khá phổ biến, có những người sống rất lâu một cuộc đời chả ra một cuộc đời. Nói với tôi trước khi tôi ngủ, "Có thể bạn sẽ không thức dậy nữa", và khi tôi thức giấc, "Có thể bạn sẽ không còn cơ hội nằm lên giường một lần nữa". Nói với tôi trước khi tôi đi ra ngoài: "Có thể bạn sẽ không trở về nữa", và khi tôi trở về, "Có thể bạn sẽ không còn cơ hội đi ra ngoài nữa". Bạn đã sai khi nghĩ rằng chỉ cuộc sống trên những con thuyền ngoài khơi là cận kề cái chết. Khoảng cách là không đổi bất cứ nơi đâu bạn đến. Ở ngoài khơi cái chết hiện ra ngay trước mắt bạn, nhưng ở đâu khác thì nó cũng gần như thế mà thôi.

Hãy xua đi những sắc thái ấy trong tôi, và bạn sẽ thấy dễ dàng hơn rất nhiều để dạy tôi những thứ tôi đã chuẩn bị để học. Tự nhiên tạo ra chúng ta với một khả năng tiếp thu những bài học cuộc sống một cách dễ dàng; nó ban cho ta lý trí, thứ mà, dù cho không hoàn hảo, có thể rèn luyện được để trở nên hoàn hảo. Hãy dạy tôi về công bằng, sự tận tâm, tính cần kiệm, sự vừa phải - cả hai loại vừa phải, một với người khác, và một với chính bản thân mình. Đừng kéo tôi đi chệch đường, và và bạn sẽ thấy tôi có thể đến cái đích mình mong muốn một cách dễ dàng. Vì một bài thơ buồn đã viết:

Ngôn ngữ của chân lý thì giản dị và thành thật

Và đó là lý do tại sao ta không nên làm phức tạp ngôn ngữ. Vì không gì có thể kém phù hợp với một tâm trí vĩ đại bằng sự thông minh xảo quyệt đầy mánh khóe ấy.
Tạm biệt!
A Dreamer
*******
Bản tiếng Anh:
From Seneca to Lucilius
Greetings
1 Quite right, dear Lucilius: one is negligent and indeed remiss if one remembers a friend only when reminded by some particular locale. But sometimes familiar spots do awaken a yearning that has been hidden in our mind, not rekindling a memory that had gone out but stirring up one that was at rest. It’s like the way a family’s grief, though mitigated by the passage of time, is renewed by the sight of some slave child, or some garment or house, that was a favorite of the one who is gone.
Here’s Campania—and it’s incredible how this region, and above all Naples and your dear Pompeii, have made me wish for your presence all over again.* Every bit of you is before my eyes. I am leaving you even now. I see you blinking back tears—struggling in vain against emotions that cannot be suppressed. It seems only just now that I lost you.
2 For remembrance makes everything “just now,” doesn’t it? Just now I was a boy, sitting in the house of Sotion the philosopher;* just now I began to argue cases; just now I stopped wanting to argue them; just now I ceased to be able. Th e rapidity of time is boundless—and is more evident when one looks back. For though it goes at breakneck speed, it glides by so smoothly that those who are intent on the present moment fail to notice it passing.
3 Do you ask the reason for this? All the time that has passed is in the same place; we look on it all at once. All things are dropping into the same abyss. Besides, there cannot be long intervals within something that is brief overall. Our lifespan is a pinpoint—even less than a pinpoint. But nature has mocked even this infi nitesimal point with a specious show of longer extent, making one element in it our infancy; another our childhood; another our youth; another a sloping course, as it were, between youth and age; another old age itself. Th at’s a lot of steps for such a narrow span! 4 It was only just now that I saw you off , and yet that “just now” covers a fair portion of our lives. Let us keep in mind how brief those lives are, and how soon they will run out. Time never used to seem so swift; now its speed amazes me, whether because I perceive the fi nish line approaching, or because I have begun to pay attention and compute what I have lost.
5 Th us I am all the more indignant that although even the most careful stewardship of time cannot make it last long enough for our needs, there are some who spend the better part of theirs on superfluities. Cicero says that twice his lifetime would not be time enough for him to read the lyric poets.* Well, I put the dialecticians in the same category, only they are more severe in their foolishness. Th e poets are frivolous by design; these logicians think they are accomplishing something. 6 I am not saying one should not give such things a look—but it should be only a look, a greeting from the doorway, just enough to make sure we are not taken in by them, thinking there is some deep and arcane value in what they do. Why are you going to rack and ruin over that question? You would show more cleverness by scoffi ng at it than by solving it. Delving into minutiae is for one who has nothing to worry about—who travels by his own schedule. When the enemy is harrying your retreat, when the army is ordered to the march, then necessity discards what
peace and leisure had collected. 7 I have no time to spare for chasing down ambiguous terms and exercising my ingenuity on them.
Behold the assembled peoples, the high walls
Sharpen their weapons, and the gates are shut.
Th e clash and clatter of war are sounding all around me; I need courage to heed them. 8 Everyone would think I was crazy—and they would be right—if, in the midst of siege, while women and old men are carrying stones up to the battlements, while young men are massed inside the gates waiting, even begging for the signal to sortie, while enemy spears come fl ying within the gates and the ground beneath our feet quakes with tunneling and sapping, I should sit there, idly posing little conundrums like this:
What you have not lost, you have.
But you have not lost horns.
Th erefore you have horns.
Th at, or some other intellectual lunacy along the same lines! 
9 Yet you have my permission to think me just as crazy as they are if I spend time on such things. For in fact I am under siege at this moment. In the other case, it would have been an external danger threatening me; there would have been a wall between me and the enemy. As it is, deadly perils are right here with me. I have no time to waste on such foolishness: a great business is afoot. 
What am I up to? Death is after me; life is on the retreat. Teach me something I can use against that! 10 Don’t let me run from death any longer; don’t let life run away from me! Encourage me to face what is difficult; give me the serenity° to accept what I cannot avoid. Expand the narrow confi nes of my remaining time. Teach me that the goodness of a life depends not on how long it is but on how it is used; and that it is possible—in fact quite common—for a person to have a long life that is scarcely a life at all. Say to me before I sleep, “It’s possible you will not wake up,” and when I rise, “It’s possible you will never sleep again.” Say to me when I go out, “It’s possible you will not return,” and when I return, “It’s possible you will never leave. 11 You are wrong if you think it is only aboard ship that ‘life is but an inch away from death.’ Th e interval is the same wherever you go. Th ere death is in full view, but everywhere it is just as close to us.”
Dispel these shades for me, and you will fi nd it easier to teach me the lessons I have been preparing myself to learn. Nature created us susceptible of instruction; it endowed us with reason, which, though imperfect, can yet be perfected. 12 Lecture to me on justice, on devotion, on frugality, on modesty—both kinds of modesty, the kind that keeps back from another person’s body and the kind that takes care of one’s own. Just don’t sidetrack me, and I will get where I’m going much more easily. For as the tragic poet* says,
Straightforward is the speech of truth—
—and that is why we ought not to complicate things. Those are just verbal traps. Nothing could be less suitable for minds of great endeavor.
Farewell.
Bạn nào có tâm muốn ủng hộ mình, chỉ xin ủng hộ Spiderum là mình vui rồi :)

Trần Việt Anh - STK: 0451000364912 (Vietcombank chi nhánh Thành Công, Hà Nội)

Các bài viết khác của tác giả:

Triết học