Spidrama: Ví dụ về sự lạm dụng "tư duy phản biện" và "công kích cá nhân" của một số bộ phận trí thức nửa vời

Cách đây vài hôm có một thanh niên post mấy bài về tình hình Mĩ trong vụ covid-19 và George Floyd. Thanh niên này chuyên seed từ Facebook sang Spiderum rồi để y nguyên như vậy. Vì chất lượng bài viết quá kém (và cũng không hề là lần đầu) nên tôi có vào chỉ trích và chỉ ra những điểm chưa ổn. Có vẻ như thanh niên này cay cú, thế là lại vào hẳn bài của tôi viết cho phần 9toTalk của Spiderum hôm trước để cố gắng gỡ điểm. Đốp chát qua lại một lúc thì tôi có khích là "thôi bạn cứ viết một bài tử tế xem rồi tôi sẽ ngồi chờ để phản biện". Thế là hôm sau thanh niên ấy ra lò ngay một bài nóng hổi vừa thổi vừa hít (bài viết đã bị xóa tại thời điểm viết bài này):

Update: tôi mới tìm được bản trên Facebook cá nhân của thanh niên ấy ở đây

Wow, một bài viết có tít khá là mạnh mẽ và tử tế. Cơ mà đọc vào thì tôi lại thêm một lần thất vọng (và buồn cười) vì hầu hết những gì thanh niên này viết đều không chính xác, nhất là còn chụp lại mấy cái comment của tôi làm ví dụ cho cái gọi là "không có tư duy phản biện" và "công kích cá nhân".

Chưa hết, bài viết đó còn được một thành viên khác chỉ ra rằng có copy (và paraphrase) từ một nguồn khác (http://www.cet.edu.vn/tu-duy-phan-bien) mà không ghi nguồn. Rồi tôi nhận ra là thanh niên này còn copy y nguyên tiêu đề, kèm theo cả cái hình minh họa này cho bài viết:

Sao nhỉ? Thật khó để tôi có thể nghĩ khác rằng "trình độ thanh niên này chỉ biết copy và paste" khi càng cố thì càng khẳng định những điều tôi nói. Ngay cả khi bị thành viên khác chỉ ra việc copy (và paraphrase) không ghi nguồn, thanh niên này vẫn chày cối nằng nặc yêu cầu bạn thành viên tốt bụng đó trích từng đoạn để so sánh. Và rồi khi bạn thành viên đó hoàn thành việc so sánh một cách xuất sắc thì thanh niên ấy thản nhiên hồi đáp đại loại là:

Tôi thật sự kinh ngạc trước trí nhớ ngắn hạn của thanh niên này, khi mà bài viết thì tỏ vẻ dạy người cách "tư duy phản biện" thì đã comment mắc ngay lỗi ngụy biện. Tôi buồn cười và cũng chẳng thèm comment thêm gì nữa.

Mọi chuyện khá là êm đẹp sau đó vì thanh niên này đã tự xóa tất cả các bài của mình và tôi cũng không còn hứng thú "bait" nữa. Cơ mà những tưởng đã yên thân thì tôi tình cờ biết được là thanh niên này lại bê mấy cái comment của tôi về group Facebook của anh ta để làm ví dụ chứng minh cho trình độ "tư duy phản biện" thượng thừa của mình (!).

Nước sốt nóng hổi:

Khá khen cho sự tự tin của anh chàng này sau khi đã no đòn trên đây mà vẫn tiếp tục ra vẻ dạy người khác.

Vì tôi cảm thấy rằng bản thân tôi bị ảnh hưởng trong chuyện này (nhưng thực ra tôi thích tạo drama cho nhộn thôi) và vì lời hứa với một người bạn, thế nên tôi quyết định viết bài viết này. Chiến thôi nào!

Trước hết thì tôi muốn nói một chút về cụm từ "critical thinking" mà tiếng Việt được dịch ra thành "tư duy phản biện". Cá nhân tôi không cho rằng từ "tư duy phản biện" phản ánh đầy đủ và chính xác ngữ nghĩa của từ "critical thinking", bởi vì từ "phản biện" mang sắc thái rằng "tôi phải dùng lý luận để đối thoại với người khác", trong khi đó bản thân từ "critical thinking" lại không hề mang sắc thái như thế mà ám chỉ tính chất của quá trình suy nghĩ của bạn - "critical thinking" nghĩa kiểu như phải thận trọng, hợp lý và logic trong tư duy. Và nếu như nó có mang nghĩa "phản biện" thật thì là phản biện chính bản thân mình để hoàn thiện tư duy.

Có một số bộ phận trí thức nửa vời không đủ khả năng hiểu theo nghĩa gốc trong tiếng Anh, lạm dụng cách dịch ra tiếng Việt không chính xác này, vậy nên tư duy của họ bị ảnh hưởng theo hướng "cứ phải nhảy vào đốp chát với thằng vừa viết cái comment ngứa mắt kia" - ấy mới là phản biện. Điều đó lý giải vì sao những bộ phận trí thức nửa vời - mà đại diện tiêu biểu là thanh niên tôi nhắc đến ở đây - có thể viết ra được những "bài rác" như thế (nguyên văn tôi sử dụng trong comment của mấy cái bài viết đấy) mà không mảy may suy nghĩ (reflect) lại rằng liệu bài mình viết đã đủ chặt chẽ và hợp lý chưa. Mà chắc là gần như chỉ có mình tôi rảnh rỗi và đủ kiên nhẫn đọc hết nên mới chỉ ra sự yếu kém đấy - chứ mấy top writer khác chắc nhìn mấy chữ đầu rồi lướt qua luôn, khỏi cần đọc.

Khi thanh niên ấy comment đốp chát với tôi trong cái bài 9toTalk của tôi, tôi có trả lời rằng:

Khá là khôi hài khi mà tôi chưa bao giờ tự cho là mình đang phản biện với thanh niên ấy (ít nhất là trong khuôn khổ bài viết đó), thế mà anh ta cứ bắt tôi phải tuân thủ theo cái quy tắc trong phản biện nào đó hay một cái văn hóa phản biện nào đó. Có ai nói cho thanh niên ấy giúp tôi thế nào là "quyền tự do ngôn luận" không? Và sau đó đã tự suy diễn (project) rằng tôi không dám phản biện. Chẹp.

Ở trên Spiderum (hay bất kì mạng xã hội nào), tất cả mọi người đều có quyền được nói (viết) và quyền không cần nói (viết), trừ khi bị chặn. Và theo lẽ thường thì im lặng không có nghĩa là đồng ý, cũng chẳng có nghĩa là chịu thua, chỉ đơn giản là tôi (hoặc bạn) không muốn tiếp tục nữa, vậy thôi. Bản thân việc không muốn cũng chẳng mang sắc thái tiêu cực hay tích cực gì cả.

Và thanh niên này đã mang cái comment đấy của tôi vào làm ví dụ cho cái gọi là "công kích cá nhân" trong bài viết dạy "tư duy phản biện" của anh ta.

Lạm dụng cụm từ "công kích cá nhân" là một thói quen cực kì xấu trong khi tranh luận của một bộ phận trí thức nửa vời, bởi vì chỉ cần trái tim mỏng manh dễ vỡ của bọn họ bị chạm nhẹ một chút là sẽ giãy nảy lên rằng "bạn công kích cá nhân".

"Công kích cá nhân" là một ngụy biện thường gặp trong tranh luận, nhưng nó chỉ thực sự mang nghĩa như thế trong tranh luận. Tách phần tranh luận ra thì nó chẳng khác gì một câu chửi cả. Ví dụ:

"Mày ngu vl, sao mà phản bác được lập luận của tao" - đây là công kích cá nhân.

"Mày ngu vl" - đây là câu chửi đơn thuần.

Vì lẽ đó, "công kích cá nhân" dù có thể mang tính chất xúc phạm nhưng giá trị của nó chủ yếu vẫn nằm trong khuôn khổ tranh luận, khiến lập luận trở nên mất giá trị. "Công kích cá nhân" cũng chỉ có nghĩa khi mà đối tượng hướng đến là bản thân người đưa ra lập luận đối diện.

Tôi có khá nhiều kinh nghiệm trong việc đối mặt với vô số lần lạm dụng cụm từ "công kích cá nhân". Ví dụ như tôi từng là thành viên trong cái group Facebook Q**N, nơi mà mọi lời chỉ trích hay phê bình của tôi đều được bóp méo thành "công kích cá nhân", kiểu như "bài viết này quá tệ vì abcxyz" thì tác giả sẽ tự nhận là tôi "công kích cá nhân" họ - họ đánh đồng bản thể bài viết và cá nhân họ là một, mặc dù tôi không hề có ý đó (ngay cả khi "bài viết này quá tệ" phản ánh được một phần trình độ của tác giả).

Tương tự, có thể lý giải vì sao mà thanh niên tôi nhắc đến ở đây coi comment tôi là "công kích cá nhân" như sau:

Bởi vì tôi quá nhẵn mặt với cái kiểu lạm dụng này rồi nên thường thì có ai công kích cá nhân tôi thì tôi cũng kệ, chẳng mất công phải chỉ ra làm gì cả. Nhưng để ví dụ "gậy ông thì đập lưng ông" thì bạn hãy đối chiếu ở đây:

Tôi vẫn đang chờ ngày thanh niên ấy trở lại để "phản biện" lại mấy bài viết của tôi, nhiều bài lắm, như những gì thanh niên ấy từng mạnh mẽ phát biểu... Này thanh niên ơi, có vác mấy cái hình đi rao giảng "tư duy phản biện" thì cũng đừng nên xoá bài của chính mình để người khác có chứng cứ về khả năng của bản thân chứ?

Thôi thì hãy để tôi kết thúc bài viết sặc mùi drama này anti-climax một chút: Cá nhân tôi từ ngày đầu khi vào Spiderum đến giờ, tôi vẫn luôn coi trọng chất lượng và sự nguyên bản của những bài viết ở đây. Tôi hiểu rằng một số bạn mới tham gia sẽ phải mất một thời gian để nâng cao trình độ của mình - điều đó chẳng sao cả, vạn sự khởi đầu nan. Tôi cũng hiểu rằng một số bạn muốn dịch hoặc tổng hợp từ nguồn khác mà không phải tự viết - cũng chẳng sao cả, chia sẻ kiến thức là điều nên làm. Song tôi hoàn toàn không thích mấy kiểu bài chỉ copy thuần túy mà không hề có sự đầu tư tử tế nào như mấy bài của thanh niên được nhắc đến ở đây. Tôi đọc đủ nhiều để có thể nhận ra được đâu là một người mới đang nỗ lực hết mình và đâu là kẻ lười biếng, cẩu thả, chỉ muốn gây chú ý. Đó là lý do vì sao mà các bạn đôi lúc thấy tôi comment chỉ trích khá gay gắt. Rất xin lỗi các bạn và cả BQT Spiderum về những rắc rối và ấn tượng không tốt lắm mà tôi gây ra. Cho tôi khuấy động tí cho vui nhà vui cửa nhé.

Tôi hứa là bài viết sắp tới của tôi sẽ cực kì tử tế (và tôi sẽ không xoá bài ngay cả khi tôi có sai).