Sự phát triển của gene trong sinh học và sự tiến bộ của trí tuệ nhân tạo (AI) trong công nghệ tưởng chừng như cách biệt, nhưng đều dựa trên nguyên lý chung: cô đọng, truyền tải và tối ưu hóa thông tin để thích nghi và tiến hóa. Cả hai hệ thống — gene và AI — đều là những “cỗ máy nén thông tin” tinh vi, đóng vai trò then chốt trong duy trì sự sống và mở rộng tri thức.

Về mặt sinh học, gene là phương tiện mã hóa và truyền tải thông tin di truyền qua nhiều thế hệ. Trong chỉ 3 tỷ cặp base của bộ gene người, một lượng thông tin khổng lồ về cấu trúc, chức năng và hành vi của sinh vật đã được nén lại. Quá trình tiến hóa tự nhiên — thông qua đột biến, chọn lọc tự nhiên và di truyền — giúp bộ gene không ngừng tối ưu hóa để thích nghi với môi trường. Những phần thông tin “không cần thiết” hoặc “kém hiệu quả” sẽ bị loại bỏ hoặc bất hoạt, giống như cơ chế nén dữ liệu để giữ lại chỉ những mẫu thông tin hữu ích nhất cho sự tồn tại.

Ở chiều song song, AI phát triển trên nền tảng của việc cô đọng tri thức từ dữ liệu lớn. Các mô hình học sâu (deep learning), chẳng hạn như mạng nơ-ron, liên tục rút trích đặc trưng từ khối lượng dữ liệu khổng lồ, nén chúng lại thành những tham số nhỏ gọn (weights, embeddings). Quá trình huấn luyện và fine-tuning giống như chọn lọc tự nhiên trong gene: những trọng số (weights) không hiệu quả bị triệt tiêu, chỉ những mẫu hình (patterns) mang ý nghĩa cao mới được giữ lại để phục vụ dự đoán hoặc ra quyết định.

Một điểm tương đồng đáng chú ý là cơ chế tái tổ hợp và di truyền chéo. Trong sinh học, tái tổ hợp gene tạo ra sự đa dạng di truyền giúp loài sinh vật linh hoạt trước biến đổi môi trường. Trong AI, transfer learning và mô hình ensemble cũng hoạt động tương tự — kế thừa tri thức từ mô hình cũ, tái kết hợp để tạo mô hình mới có hiệu quả cao hơn.

Tuy nhiên, khác biệt lớn nhất nằm ở mục đích và tốc độ. Gene tiến hóa chậm qua hàng triệu năm, hướng đến sự sống còn; AI học rất nhanh, hướng đến tối ưu hóa nhiệm vụ và giải quyết vấn đề cụ thể. Nếu gene cô đọng thông tin qua sự "chậm rãi nhưng chắc chắn", thì AI cô đọng thông tin qua sự "nhanh chóng nhưng cần kiểm soát".

Tóm lại, gene và AI đều là những hệ thống cô đọng thông tin bậc cao, dùng để lưu trữ, tái tạo và tối ưu hóa tri thức — một bên phục vụ sự sống, một bên phục vụ tri thức. Hiểu sự tương đồng này giúp chúng ta phát triển AI không chỉ mạnh hơn mà còn bền vững, gần gũi với cách mà tự nhiên đã thiết kế.