Siêu thiếp giáp hạm của Stalin: Lớp Sovetskii Soiuz

Iosef Vissarionovich Stalin - Tổng bí thư Đảng Cộng sản và là người nắm quyền lực đứng đầu thực tế chính phủ Liên Xô - muốn xây dựng một hạm đội chiến đấu. Lý do ông muốn điều này vẫn là một câu hỏi chưa có lời giải đáp, nhưng vào giữa những năm 1930, tình hình quốc tế chắc chắn trở nên đe dọa. Các nền kinh tế tư bản vẫn chìm trong khủng hoảng; xung đột với Nhật Bản ở Viễn Đông tiếp diễn, và Đảng Quốc xã của Hitler - vốn cực kỳ bài Cộng sản - đã nắm quyền ở Đức. Đối với một người Cộng sản kiên định như Stalin, tất cả những điều này báo hiệu 'cuộc khủng hoảng của chủ nghĩa tư bản' mà họ từng dự đoán. Trong 'Báo cáo tại Đại hội XVII' của Đảng Cộng sản (26/1/1934), Stalin tiên đoán rằng khủng hoảng này sẽ dẫn đến chiến tranh: hoặc giữa các nước tư bản (khi đó Liên Xô phải sẵn sàng can thiệp ủng hộ cách mạng vô sản nổ ra do chiến tranh), hoặc trực tiếp chống Liên Xô [1]. Trong cả hai trường hợp, một hải quân mạnh là yếu tố sống còn, nhất là khi cần can thiệp ở những khu vực mà Hồng quân không thể tiếp cận bằng đường bộ. Có lẽ đây chính là động cơ khiến Stalin khởi động chương trình đóng tàu quy mô lớn.

Ngay từ ngày 11/7/1931, Stalin đã tuyên bố với giới lãnh đạo cấp cao: 'Cần bắt đầu xây dựng một hải quân hùng mạnh từ những tàu nhỏ. Không thể loại trừ khả năng trong vòng 5 năm nữa, chúng ta sẽ đóng thiết giáp hạm [2]. . Tuy nhiên, trong những năm tiếp theo, phe 'Trường phái Trẻ' (phản đối thiết giáp hạm) chi phối chính sách hải quân, trong khi những người ủng hộ đóng thiết giáp hạm (chủ yếu là cựu sĩ quan Hải quân Sa hoàng) bị thanh trừng khốc liệt. Đến khi Stalin tin rằng nền kinh tế và công nghiệp Liên Xô đã đủ sức đóng thiết giáp hạm (đúng 5 năm sau dự đoán năm 1931), phe 'Trường phái Trẻ' bị loại bỏ. Toàn bộ bộ máy nhà nước Liên Xô sau đó được huy động cho chương trình đóng tàu. Đứng đầu hệ thống này là Hội đồng Dân ủy (do Molotov - đồng minh thân cận của Stalin - lãnh đạo), gồm các ủy viên phụ trách các bộ/ngành (đều do Stalin chỉ định). Một cơ quan quan trọng khác là Hội đồng Lao động và Quốc phòng (sau năm 1937 gọi là Ủy ban Quốc phòng), cũng do Molotov đứng đầu. Stalin thường làm việc đêm, nên các cuộc họp thường kéo dài từ tối đến sáng. Sau khi thảo luận, Molotov thường quay sang hỏi Stalin: 'Chúng ta quyết định thế nào?'.[3] Mọi quyết định lớn đều xuất phát từ Stalin. Thông qua các cơ quan này, Stalin phê duyệt thông số kỹ thuật tàu và giải quyết tranh cãi. Một kỹ sư đóng tàu từng nhận xét:

Hai cơ quan chính tham gia thiết kế lớp thiết giáp hạm Sovetskii Soiuz - Hải quân và ngành công nghiệp đóng tàu - đều trải qua những thay đổi tổ chức vào nửa cuối thập niên 1930. Ban đầu, Hải quân trực thuộc Hồng quân, trước khi được nâng thành Ủy ban Dân ủy riêng vào ngày 31/12/1937, giúp họ có đại diện trực tiếp trong Hội đồng Dân ủy. Lĩnh vực đóng tàu và thiết kế tàu thuộc Ủy ban Dân ủy Công nghiệp Nặng cho đến tháng 12/1936, sau đó chuyển sang Ủy ban Dân ủy Công nghiệp Quốc phòng mới thành lập. Đến tháng 1/1939, cơ quan cồng kềnh này bị giải thể, nhường chỗ cho Ủy ban Dân ủy Công nghiệp Đóng tàu. Để tránh nhầm lẫn, bài viết sẽ gọi chung là 'Hải quân' và 'ngành đóng tàu'.

Quy trình thiết kế tàu là một chuỗi tương tác hai chiều. Hải quân nghiên cứu các thiết kế tiềm năng thông qua Viện Nghiên cứu Khoa học Đóng tàu Quân sự (NIVK), nơi tập trung nhóm kỹ sư đóng tàu nhỏ. Họ lập các báo cáo khả thi để xác định những giải pháp tổng thể. Kết quả làm việc của NIVK là Yêu cầu Kỹ thuật-Tác chiến (TTZ), được chuyển cho ngành đóng tàu. Tại đây, thiết kế sẽ được đánh số (proekt) và giao cho một - hoặc với tàu chiến lớn, hai - phòng thiết kế. Mỗi bên sẽ đưa ra bản thiết kế phác thảo (eskiznyi proekt), và Hải quân chọn phương án tốt hơn. Tất yếu, Hải quân sẽ yêu cầu chỉnh sửa bản phác thảo được chọn, sau đó phòng thiết kế trúng thầu bắt tay vào thiết kế kỹ thuật (tekhnicheskii proekt) - tương đương 'thiết kế hợp đồng' của Hải quân Mỹ hay 'thiết kế chi tiết' của Hải quân Anh. Với lớp Sovetskii Soiuz, có nhiều bản thiết kế kỹ thuật liên tiếp khi Hải quân và phòng thiết kế cố gắng dung hòa yêu cầu với thực tế về trọng lượng và thủy động lực học.

Mỗi giai đoạn quan trọng trong quy trình thiết kế đều phải được Chính phủ phê duyệt, thường là thông qua Ủy ban Quốc phòng. Trên thực tế, thay vì đàm phán trực tiếp giữa Hải quân và ngành đóng tàu, quá trình này trở thành cuộc tranh - mỗi bên bảo vệ quan điểm trước lãnh đạo cấp cao nhất, tương tự việc Nội các Anh phán xét ưu điểm các phương án thiết kế.

Vào mùa thu năm 1935, Học viện Hải quân (trường đào tạo sĩ quan cao cấp của Hải quân Liên Xô) được chỉ thị bởi Tư lệnh Hải quân, V. M. Orlov, nghiên cứu về "các tàu pháo bọc thép cỡ lớn" – thuật ngữ "thiết giáp hạm" lúc đó bị tránh sử dụng, nhưng điều này sớm thay đổi. Động lực thúc đẩy sáng kiến này chắc chắn đến từ Stalin, bởi Orlov sẽ không bao giờ dám khởi xướng một đề án như vậy nếu không có sự chấp thuận của ông ấy. Báo cáo của Học viện, đề ngày 8 tháng 9 năm 1935, kết luận rằng Liên Xô cần hai loại tàu:

– Thiết giáp hạm loại A: Tàu lớn phục vụ tại các chiến trường Thái Bình Dương và phương Bắc, có khả năng đối đầu với bất kỳ tàu nước ngoài nào đang hoạt động hoặc có khả năng được chế tạo trong tương lai gần;

– Thiết giáp hạm loại B: Tàu nhỏ hơn dành cho "các vùng biển kín" – tức là biển Baltic và biển Đen – với nhiệm vụ chính là tiêu diệt các tuần dương hạm thuộc Hiệp ước Washington và các tàu Panzerschiffe của Đức.

Công việc xác định các đặc tính ban đầu cho hai loại tàu này được triển khai trên hai mặt trận: tại Viện nghiên cứu khoa học hải quân (NIVK) và Cục Thiết kế Trung ương số 1 về đóng tàu đặc biệt của ngành công nghiệp đóng tàu (TsKBS-1). Kết quả là một loạt các thiết kế sơ khởi (predeskiznyi – nghĩa là tiền phác thảo) cho nhiều loại thiết giáp hạm khác nhau. Phần lớn các bản thiết kế này hoàn toàn phi thực tế, nhưng trong vài tháng, các kỳ vọng quá tầm của Hải quân đã dần được điều chỉnh lại phù hợp hơn với thực tiễn.

Sau khi xem xét tất cả các bản thiết kế sơ khởi, Orlov ra lệnh tập trung phát triển thiết kế cho một tàu 55.000 tấn trang bị 9 pháo 406mm (16 inch) và giáp hông dày 450mm (17,5 inch) cho Thiết giáp hạm A, và một tàu 35.000 tấn với cùng hỏa lực chính nhưng giáp hông 350mm (14 inch) cho Thiết giáp hạm B. Các đặc tính kỹ thuật tương ứng (TTZ) được giao cho NIVK, TsKBS-1, và Cục Thiết kế số 4 (KB-4), đặt tại nhà máy Ordzhonikidze (Baltic), vào ngày 21 tháng 2 năm 1936.

Tuy nhiên, các sự kiện quốc tế sớm buộc Liên Xô phải thay đổi ưu tiên một cách đáng kể. Ngày 25 tháng 3 năm 1936, Hiệp ước Hải quân London lần thứ hai được ký bởi Pháp, Anh và Hoa Kỳ. Hiệp ước xác nhận giới hạn lượng giãn nước 35.000 tấn đã được đặt ra bởi Hiệp ước Washington, nhưng giảm cỡ pháo tối đa xuống còn 14 inch (356mm). Mặc dù Liên Xô không phải là một bên ký kết, vào thời điểm đó nước này đang theo đuổi chính sách "an ninh tập thể" nhằm kiềm chế sự hiếu chiến của Đức và Nhật Bản, nên vào tháng 5 năm 1936, các cuộc đàm phán với Anh đã bắt đầu nhằm tiến tới một thỏa thuận hải quân song phương đưa Liên Xô gia nhập hệ thống hiệp ước. Kết quả là, Thiết giáp hạm A bị hạ xuống còn tàu 35.000 tấn, trong khi Thiết giáp hạm B trở thành tàu 26.000 tấn trang bị pháo 305mm (12 inch). Một số công việc vẫn tiếp tục trên các thiết kế 55.000 tấn, vốn vẫn được xem là cần thiết cho chiến trường Thái Bình Dương để đối phó với hạm đội Nhật Bản hùng mạnh.

Vào tháng 6 năm 1936, TsKBS-1 và KB-4 trình bày các thiết kế 35.000 tấn của mình. Thiết kế của KB-4 có hình dạng rất giống HMS Nelson, với tất cả các tháp pháo chính đặt phía trước cấu trúc thượng tầng, trong khi thiết kế của TsKBS-1 bố trí hai tháp pháo phía trước và một phía sau. Hải quân ưa chuộng cách bố trí sau vì lý do chiến thuật, và sau đó bố trí này được sử dụng trong toàn bộ các giai đoạn thiết kế. Tuy nhiên, giai đoạn này cũng cho thấy rõ rằng các kỹ sư thiết kế Liên Xô thiếu kinh nghiệm sẽ cần rất nhiều hỗ trợ nếu muốn đạt được tiến bộ thực sự: nhiều yếu tố trong các thiết kế 35.000 tấn này vẫn còn mơ hồ, thậm chí mang tính phác họa như tranh biếm họa.

Nguồn hỗ trợ hứa hẹn nhất lúc bấy giờ đến từ nước Ý phát xít. Sự hỗ trợ kỹ thuật từ Ý – bao gồm cả các kỹ sư Ý làm việc tại TsKBS-1 – đã đóng vai trò quan trọng trong việc thiết kế các tuần dương hạm lớp Kirov (Dự án 26) và việc chế tạo các tàu chiến khác, vì vậy khi công ty Ansaldo của Ý đề nghị xây dựng các thiết kế thiết giáp hạm vào tháng 3 năm 1936, Liên Xô đã hồ hởi chấp nhận. Trưởng TsKBS-1, V. L. Bzhezinskii, được cử sang Ý để bàn bạc chi tiết. Ngày 10 tháng 6, người đứng đầu ngành công nghiệp đóng tàu, R. A. Muklevich, đã gửi điện khích lệ và chỉ đạo Bzhezinskii: “Cố gắng lấy được thiết kế Littorio. Chúng ta cần một thiết giáp hạm 35.000 tấn [5]. Đây là nhiệm vụ chính. Thiết kế tiếp theo nên như sau: lượng giãn nước 26.000 tấn...[6]”. Muklevich cũng mong muốn có thêm các thiết kế của Ý cho các tuần dương hạm cỡ lớn và một loại “tàu trinh sát bọc thép”.

Thành quả lao động của Ansaldo đến Moskva vào tháng 7 năm 1936. Thiết kế thiết giáp hạm lớn, được định danh là UP.41, dành cho một con tàu có lượng giãn nước tiêu chuẩn 42.000 tấn, mang nhiều nét tương đồng với lớp Littorio. Điều này không phải ngẫu nhiên, vì thật ra đó là một thiết kế được phát triển bởi bộ phận của Umberto Pugliese cho Hải quân Ý trong giai đoạn 1934–35, như một phương án tiếp nối tiềm năng cho lớp tàu đó. [7] Tuy nhiên, phương án này đã bị gác lại để xây dựng cặp tàu Littorio thứ hai, vì vậy thiết kế UP.41 sẵn sàng để chuyển nhượng cho Liên Xô. Dường như sự thay đổi duy nhất trong thiết kế là việc thay thế các tháp pháo phụ ba nòng 152mm bằng các tháp pháo ba nòng 180mm – giống như trên các tuần dương hạm lớp Kirov – một cỡ pháo mà trớ trêu thay, Liên Xô chưa bao giờ có ý định sử dụng cho thiết giáp hạm của mình.

Tài liệu từ Ansaldo đến vào thời điểm rất thích hợp, vì Hải quân đã bắt đầu nghi ngờ rằng các đặc tính mong muốn về tốc độ, khả năng bảo vệ và hỏa lực có thể đạt được trong một con tàu 35.000 tấn. UP.41, được phát triển bởi các nhà thiết kế Ý danh tiếng, có lẽ đã củng cố thêm quan điểm này. Mặc dù Liên Xô không bao giờ thực sự cân nhắc việc đóng một thiết giáp hạm theo thiết kế của Ý, nhưng nó đã có ảnh hưởng đáng kể đến giai đoạn thiết kế tiếp theo, điều này có thể thấy rõ khi so sánh với các đặc tính kỹ thuật (TTZ) được NIVK xây dựng và chính phủ phê duyệt vào tháng 8 năm 1936 (xem Bảng 1, cột A và B). Theo nhà sử học chính về lớp Sovetskii Soiuz, lượng giãn nước 41.500 tấn là “dựa trên kinh nghiệm từ Ý và các nghiên cứu trước đó của NIVK… Các tác giả của TTZ hoàn toàn hiểu rằng gần như không thể nhận ra bằng mắt thường một sai lệch nhỏ như vậy so với giới hạn hiệp ước”. [8] Vì vậy, giống như người Ý và người Đức, người Liên Xô hy vọng có thể ngụy trang các thiết giáp hạm có lượng giãn nước hơn 40.000 tấn như thể chúng chỉ nặng 35.000 tấn.

Tại thời điểm này, các yêu cầu kỹ thuật từ TTZ đã được chuyển cho ngành công nghiệp đóng tàu, đặt mã tên là Dự án 23 và giao nhiệm vụ cho TsKBS-1 và KB-4 thiết kế sơ bộ cho cả thiết giáp hạm A và B. Các kỹ sư thiết kế phải đối mặt với một nhiệm vụ đầy khó khăn: các thử nghiệm về hệ thống bảo vệ dưới nước hầu như chưa bắt đầu, trong khi tất cả các khẩu pháo, bệ pháo, thiết bị điều khiển hỏa lực và nhiều thành phần khác đều đang trong giai đoạn phát triển ban đầu, nên hầu hết các ước lượng về trọng lượng đều chỉ là giả định. Do đó, cả hai bản thiết kế sơ bộ đều rất thiếu hoàn chỉnh khi được trình bày trước Hội đồng Dân ủy, với sự có mặt của Stalin, vào ngày 2 tháng 11 năm 1936.

Cả hai thiết kế cho Thiết giáp hạm A đều vượt đáng kể giới hạn lượng giãn nước đã đặt ra; hơn nữa, để cố gắng giảm bớt phần trọng lượng dư thừa, cả hai nhóm thiết kế đã cắt giảm một số độ dày của lớp giáp (xem Bảng 1, cột C và D). Các thiết kế này có một số điểm chung, bao gồm dạng thân tàu tổng thể (thân nghiêng, phình ngang, boong trước dài), vốn đã được NIVK phát triển vào đầu tháng 6. Một điểm chung khác là việc sử dụng hệ thống động lực ba trục, dựa trên nhận định rằng hệ thống bốn trục sẽ nặng hơn và gây khó khăn trong việc lắp đặt một hệ thống bảo vệ sườn hoàn chỉnh ở phần đuôi của khoang trung tâm. Cả hai thiết kế cũng có các khoang trung tâm rất dày đặc, khiến một số khẩu pháo phòng không 100mm phải được bố trí lùi ra tận boong phía sau.

Tuy nhiên, cũng có những khác biệt đáng kể: bản thiết kế của TsKBS-1 (Hình 1) có dạng thân mảnh mai hơn và sử dụng nồi hơi kiểu Wagner, trong khi phiên bản của KB-4 (Hình 2, 3, 4) sử dụng nồi hơi ba trống và thân tàu đầy đặn hơn, yêu cầu công suất lớn hơn để đạt được tốc độ thiết kế. Một đặc điểm dễ nhận thấy của thiết kế KB-4 là ống khói trước uốn cong – tương tự một số thiết giáp hạm Nhật Bản – điều này là kết quả của sự nén chặt cực độ của các khu vực quan trọng, khiến phòng nồi hơi phía trước phải đặt ngay dưới tháp chỉ huy, và ống dẫn khí thải phải được uốn cong ra sau. Các hầm đạn cho pháo phụ và pháo phòng không được nhồi vào các khoang hẹp bên ngoài hai phòng nồi hơi phía trước, và một khoang hẹp khác kẹp giữa các tuốc bin của hai trục cánh.

Boong trước dài và trống giúp duy trì được dạng thân mảnh dù đã lắp hệ thống bảo vệ sườn toàn chiều sâu ngang với các hầm đạn phía trước. KB-4 đưa ra hai phương án bảo vệ dưới nước khác nhau: hệ thống Pugliese và hệ thống “Ansaldo” – một loại nhiều vách ngăn với vách chính lõm, từng được sử dụng trong thiết kế UP.41. Thiết kế của TsKBS-1 cũng sử dụng hệ thống Ansaldo.

Nhìn chung, cả Hải quân lẫn ngành công nghiệp đóng tàu đều ưa chuộng thiết kế của KB-4, vốn đã được phát triển thành nhiều phương án và được xem là hoàn thiện hơn so với bản nộp của TsKBS-1. Tuy nhiên, thiết kế của TsKBS-1 cho thiết giáp hạm B lại được đánh giá cao hơn, và từ thời điểm này, hai mẫu thiết giáp hạm sẽ được xử lý bởi hai cục thiết kế riêng biệt và phát triển theo hai hướng hoàn toàn khác nhau. Mẫu thiết giáp hạm nhỏ hơn bị tuyên bố là “phá hoại” (tức bị cho là bị phá hoại bởi kẻ thù của nhà nước) vào tháng 8 năm 1937 và được thay thế bằng Dự án 64, trang bị pháo 356mm; đến đầu năm 1938, thiết kế này đã phình to lên tới 48.000 tấn, và cuối cùng bị hủy bỏ để ưu tiên đóng thêm các tàu thuộc Dự án 23.

Về lý thuyết, vì thiết kế của KB-4 đã thắng cuộc thi, nó lẽ ra phải được triển khai ngay thành thiết kế kỹ thuật làm nền tảng cho việc thi công. Tuy nhiên, mặc dù được đánh giá là thiết kế tốt hơn, Hải quân lại không hài lòng. Họ muốn bố trí khu vực không quân ở giữa tàu, không thích phần mũi tàu kéo dài vì đoạn đầu không có giáp, muốn khôi phục lại toàn bộ độ dày giáp đã bị giảm về đúng theo yêu cầu ban đầu, và yêu cầu gia cố boong tàu: thay vì giáp boong 135mm (với 180mm chỉ ở khu vực hầm đạn), họ muốn toàn bộ khoang trung tâm phải có giáp đồng nhất 180mm. Để đạt được tất cả những điều đó, Hải quân sẵn sàng chấp nhận tăng lượng giãn nước lên 46–47.000 tấn. Hệ quả là một bản TTZ sửa đổi được ban hành vào ngày 26 tháng 11 năm 1936 (xem Bảng 2, cột A).

Những yêu cầu mới của Hải quân đặt KB-4 vào tình thế bất khả thi: kỹ sư trưởng của cục, B.G. Chilikin, lập luận rằng để đáp ứng mọi yêu cầu thì cần một tàu có lượng giãn nước tiêu chuẩn ít nhất là 53.900 tấn. Để cố gắng giải quyết bài toán khó này, nhóm thiết kế của KB-4 đã thực hiện một bước cực đoan: cắt ngắn 8 mét ở phần thân trước. Điều này giúp loại bỏ đoạn mũi tàu không được bọc giáp, nhưng cũng khiến dáng thân tàu bầu hơn, buộc phải tăng công suất động cơ lên 225.000 mã lực trục (shp) để duy trì tốc độ yêu cầu là 30 hải lý/giờ. KB-4 cũng thay đổi bố trí pháo phụ, từ sáu tháp đôi chuyển thành bốn tháp ba nòng. Và một lần nữa, họ buộc phải giảm độ dày giáp: giáp boong 180mm như mong muốn không thể duy trì. Dù vậy, lượng giãn nước vẫn vượt quá 48.000 tấn. Tuy nhiên, nhiều đặc điểm trong thiết kế ban đầu vẫn được giữ nguyên, bao gồm khu vực không quân và hai tháp pháo 100mm ở boong sau. Các ống khói uốn cong dài vẫn cần thiết cho các phòng nồi hơi phía trước (xem Hình 5 và Bảng 2, cột B).

Khi xem xét tiến trình thiết kế vào tháng 4 năm 1937, Hải quân yêu cầu KB-4 phát triển thêm một phương án song song, giới hạn ở mức 47.000 tấn và phải tuân thủ nghiêm ngặt TTZ. Phương án này được gọi là Biến thể II, trong khi thiết kế lớn hơn được gọi là Biến thể I. Cả hai phương án được trình lên Ủy ban Quốc phòng vào ngày 4 tháng 7 năm 1937, dù có khả năng Biến thể II chưa hoàn chỉnh. Đại diện ngành đóng tàu đến cuộc họp với tinh thần chuẩn bị tranh luận với Hải quân về việc cần tăng lượng giãn nước để đáp ứng yêu cầu. Tuy nhiên, trong thời gian đó, lãnh đạo Hải quân đã thay đổi quan điểm. Các báo cáo gần đây cho thấy cả Nhật Bản và Đức đều sắp khởi công các thiết giáp hạm có lượng giãn nước 50–52.000 tấn, nên Hải quân nay hoàn toàn sẵn sàng chấp nhận tăng kích thước của Dự án 23. Kết quả là các bên nhanh chóng đồng thuận rằng lượng giãn nước nên ở mức 55–57.000 tấn. Một bản TTZ mới được ban hành (xem Bảng 2, cột C), và công việc bắt đầu cho Biến thể III.

Vào khoảng thời gian này, một làn sóng thanh trừng dữ dội do sự hoang tưởng của Stalin đã tràn qua Hải quân và ngành công nghiệp, khiến công việc của các cục thiết kế càng trở nên phức tạp hơn. Cả Muklevich (đại diện ngành đóng tàu) và Orlov (Hải quân) đều bị bắt và xử bắn; nhiều sĩ quan hải quân và kỹ sư – bao gồm cả L. S. Grauerman, trưởng cục KB-4, và E. P. Libel, cố vấn kỹ thuật trưởng của Hải quân cho cục thiết kế – cũng bị thanh trừng. Sự kiện tàn khốc này cần được ghi nhớ khi đánh giá tiến trình phát triển thiết kế thiết giáp hạm; tất cả những người làm việc trong ngành công nghiệp và quân đội lúc đó đều sống trong nỗi lo thường trực bị xử tử hoặc bị đày đi trại Gulag.

Tuy nhiên, công việc vẫn tiếp tục và đến tháng 11 năm 1937, Biến thể III đã được hoàn thiện (xem Bảng 2, cột D).Một lần nữa, Hải quân – lúc này do M. V. Viktorov lãnh đạo – không hài lòng với thiết kế, đặc biệt là về tốc độ, vốn đã giảm khoảng nửa hải lý/giờ mặc dù công suất động cơ có tăng nhẹ. Ngoài ra, chiều dài bất thường của trục cánh (trục ngoài) cũng gây lo ngại. Nguyên nhân là do bố trí động cơ đã bị đảo ngược: các phòng động cơ cho tuabin cánh được đặt ở khoang máy phía trước, còn phòng nồi hơi lùi ra sau. Cách bố trí lạ thường này giúp rút ngắn chiều dài ống khói, nhưng lại làm trục truyền động dài ra.

Không chỉ vậy, Hải quân còn yêu cầu thay đổi lớn trong hệ thống bảo vệ ngang. Các thử nghiệm ném bom thật trên Biển Đen cho thấy bom nổ mạnh 500kg có thể xuyên qua cả boong trước 40mm và boong trên 50mm, rồi phát nổ khi chạm vào boong chính 180mm; mảnh vỡ từ giáp sẽ gây sát thương cho các khu vực quan trọng phía dưới. Do đó, Hải quân muốn chuyển boong giáp nặng lên thành boong trên, và biến boong chính thành một boong mỏng chống mảnh. Điều này đòi hỏi phải thay thế vành giáp bên trên 220mm bằng một phần mở rộng lên trên của vành giáp chính 380mm, làm chiều cao của nó tăng từ 3,7m lên 6,4m (một thay đổi tương tự đã từng được áp dụng trong thiết kế sơ bộ lớp thiết giáp hạm King George V) [9].

Những thay đổi này, cùng các điều chỉnh khác, đã được tích hợp vào phiên bản tiếp theo là Biến thể IIIu (chữ “u” là viết tắt của uluchshennyi – “cải tiến”; xem Hình 6 và Bảng 2, cột E), được trình lên Ủy ban Quốc phòng trong cuộc họp ngày 27–28 tháng 2 năm 1938.

Người phát ngôn chính của ngành đóng tàu là kỹ sư trưởng B. G. Chilikin, trong khi đại diện Hải quân là thứ trưởng I. S. Isakov. Cả hai bên đều nhất trí rằng thiết kế này có thể được dùng làm cơ sở để bắt đầu thi công, tuy nhiên vẫn tồn tại nhiều bất đồng gay gắt về chi tiết. Tranh cãi dữ dội nhất xoay quanh mong muốn của ngành đóng tàu được loại bỏ hai tháp pháo 100mm ở boong sau để khắc phục tình trạng đuôi tàu bị trĩu nặng; việc loại bỏ hai tháp pháo này cùng các hầm đạn được bảo vệ kỹ càng của chúng được coi là cách tốt nhất để giải quyết hoặc ít nhất là giảm nhẹ vấn đề mà không cần thiết kế lại toàn bộ. Isakov kiên quyết giữ lại các tháp pháo này, nhưng cuối cùng Ủy ban Quốc phòng đã phê duyệt việc loại bỏ.

Một điểm gây thất vọng khác là nguyện vọng của Hải quân muốn chuyển khu vực không quân về giữa tàu, nhưng đã bị cản trở do khu vực đó quá chật chội – một vấn đề vốn đã khiến Hải quân phải đồng ý giảm số bệ pháo 37mm bốn nòng từ 10 xuống còn 8. Ở một mức độ nào đó, sự quá tải không gian này bắt nguồn từ mối lo ngại quá mức về tác động xung kích của pháo 406mm, khiến các pháo 152mm, 100mm và 37mm bị dồn vào một khu vực nhỏ hẹp.

Ủy ban Quốc phòng nhìn chung đã ngả về phía ngành đóng tàu trong cuộc họp nói trên, nhưng chỉ một tuần sau, vào ngày 7 tháng 3, ủy ban đã phê duyệt một loạt thay đổi do Hải quân đề xuất. Thay đổi quan trọng nhất là về giáp boong: thay vì boong trên dày 140mm với boong chống mảnh 60mm bên dưới, boong trên sẽ được tăng lên 155mm và boong chống mảnh giảm còn 50mm; các điều chỉnh khác – dù nhỏ hơn – trong hệ thống bảo vệ giáp giữ tổng khối lượng không thay đổi. Một vấn đề khác cũng được giải quyết là bảo vệ dưới nước: mặc dù các thử nghiệm để xác định phương án hiệu quả nhất vẫn đang tiếp diễn, quyết định được đưa ra là sử dụng hệ thống Pugliese nhằm tránh làm chậm trễ thêm quá trình thiết kế.

Hai tháng sau, Hải quân tiếp tục phải đối mặt với một thất vọng khác: các cuộc thử nghiệm với mô hình thu nhỏ có động cơ theo tỉ lệ 1:10 của thân tàu Dự án 23 cho thấy tốc độ tối đa của tàu chỉ đạt 27,5 hải lý/giờ ở mớn nước bình thường, và 28,5 hải lý/giờ khi ép công suất động cơ. Hiệu suất kém này bị quy cho thiết kế chân vịt, vốn được lựa chọn để tránh các vấn đề tạo xoáy chân vịt (cavitation) từng gây khó khăn cho tàu khu trục hạng nặng Leningrad.

Tính đến thời điểm đó, lượng giãn nước của thiết kế đã lên đến 57.576 tấn dài (tương đương 58.500 tấn mét), trong khi hiệp ước hải quân Anh–Xô, cuối cùng đã được ký vào ngày 17 tháng 7 năm 1937, quy định giới hạn 35.000 tấn. Tuy nhiên, vào ngày 6 tháng 7 năm 1938, một phụ lục của hiệp ước cho phép các bên ký kết được xây dựng thiết giáp hạm có lượng giãn nước lên đến 45.000 tấn, theo điều khoản "thang leo" (escalator clause) của Hiệp ước Hải quân London lần thứ hai.

Hai ngày sau đó, chính phủ Liên Xô thông báo cho Anh về việc chuẩn bị đặt lườn chiếc tàu đầu tiên của lớp này – Sovetskii Soiuz; dù hỏa lực của tàu được báo cáo chính xác, nhưng lượng giãn nước được khai báo chỉ là 44.190 tấn nhằm duy trì vẻ ngoài là vẫn tuân thủ các điều khoản của hiệp ước [11]. Mặc dù thiết kế cuối cùng vẫn chưa hoàn thiện, con tàu vẫn được đặt lườn tại Nhà máy Ordzhonikidze vào ngày 15 tháng 7.

Ủy ban Quốc phòng đã ra lệnh rằng bản thiết kế phải hoàn thành trước ngày 1 tháng 6 năm 1938, nhưng thời hạn này phải lùi lại đến ngày 1 tháng 9. Tuy nhiên, hạn chót đó cũng bị bỏ lỡ; bản thiết kế cuối cùng chỉ được nộp vào ngày 13 tháng 10 (xem Hình 7 và Bảng 3), và ngay cả khi đó, nó vẫn chưa hoàn thiện – hệ thống điều khiển hỏa lực và thiết bị chỉ huy phòng không ổn định vẫn đang được phát triển.

KB-4, trước đó từng rất lo ngại về hiện tượng chìm đuôi đến mức yêu cầu loại bỏ hai tháp pháo 100mm phía đuôi tàu, nay lại làm vấn đề tệ hơn khi di chuyển tháp pháo chính phía sau lùi về đuôi thêm 6,39 mét. Việc này giúp cải thiện góc bắn của pháo chính và cho phép bố trí hợp lý hơn các khẩu pháo hạng hai và pháo phòng không hạng nặng, nhưng không đủ để tạo không gian lắp đặt cơ sở không quân ở giữa tàu.

KB-4 cũng đề xuất thay đổi thiết kế giáp đai. Viện này nhận thấy rằng dù sơ đồ bảo vệ được xây dựng dựa trên tình huống chiến đấu với mục tiêu nằm ở góc 40 đến 50 độ so với mũi tàu, thì ở các góc đó, đạn pháo của đối phương sẽ bắn trúng giáp đai với góc ngày càng gần vuông góc khi thân tàu thu hẹp về phía trước. Thực tế, tính toán cho thấy giáp dày 380mm ở khu vực ngang tháp pháo phía trước có thể bị xuyên thủng ở khoảng cách lên tới 102 dây cáp (20.400 yard), trong khi khu vực bảo vệ máy móc bên trong tàu chỉ chống chịu được đến 75 dây cáp (15.000 yard). Do đó, viện KB-4 đề xuất điều chỉnh độ dày của đai giáp: giảm còn 375mm ở khu vực máy móc, tăng độ dày ở khu vực hầm đạn phía trước, trong khi vẫn giữ nguyên độ dày 380mm ở khu hầm đạn phía sau. Tổng khối lượng giáp vẫn giữ nguyên, nhưng khả năng bảo vệ sẽ được phân bố đồng đều hơn trên toàn bộ chiều dài đai giáp.

KB-4 cũng nêu vấn đề về bố trí bánh lái. Ngay từ những giai đoạn đầu, thiết kế đã bao gồm ba bánh lái – một bánh lái chính lớn ở giữa và hai bánh lái phụ nhỏ hơn ở hai bên, tất cả đều nằm sau một trong các chân vịt. Bánh lái chính là bánh lái ở vị trí xa nhất về phía sau, nhưng hệ thống điều khiển của nó chỉ được bảo vệ nhẹ chống mảnh, trong khi hệ thống điều khiển của hai bánh lái bên lại được bọc giáp nặng. Các thử nghiệm với mô hình tỉ lệ 1:10 của thân tàu cho thấy nếu bánh lái chính bị kẹt, hai bánh lái phụ không thể khắc phục được, khiến tàu quay vòng liên tục. Do đó, KB-4 đề xuất loại bỏ bánh lái trung tâm; ước tính việc này sẽ làm bán kính quay của tàu tăng từ 3,18 lần chiều dài thân tàu lên 4, nhưng các cuộc thử nghiệm sau đó cho thấy bán kính thực tế khi chạy hết tốc độ lên tới 4,5 lần chiều dài tàu.

Hải quân đã nêu ý kiến về thiết kế và đề xuất của KB-4 trong một báo cáo ngày 22 tháng 11 năm 1938. Hải quân chấp nhận sơ đồ giáp hông kiểu phân tầng, nhưng thay vì bố trí hai hàng giáp ngang như phía công nghiệp đề xuất, họ muốn dùng một tấm giáp dọc duy nhất. Về vấn đề chìm đuôi, Hải quân cho rằng loại bỏ bánh lái giữa và giáp bảo vệ của nó sẽ giúp cải thiện, đồng thời sẵn sàng đổi một trong hai máy phóng thủy phi cơ lấy hai khẩu pháo 100mm đặt trong che chắn mảnh đạn (không phải tháp pháo kín), với chỉ 50 viên đạn mỗi khẩu được trữ trong tủ đạn sẵn sàng dùng (thay vì trong hầm đạn bọc giáp nặng). Tuy nhiên, Hải quân rất không hài lòng với việc tốc độ tàu nay chỉ còn 27,5 hải lý/giờ ở mớn nước tự nhiên, thay vì 28,5 như dự kiến trước đó, và yêu cầu nâng lên ít nhất 28 hải lý/giờ.

Đến mùa hè năm 1939, KB-4 đã tích hợp phần lớn những thay đổi này vào bản thiết kế, thậm chí nâng tốc độ lên thêm 0,5 hải lý/giờ nhờ thiết kế chân vịt mới. Tuy nhiên, họ kiên quyết không khôi phục hai khẩu pháo 100mm ở đuôi tàu. Bản thiết kế kỹ thuật “cuối cùng” này được Ủy ban Quốc phòng phê duyệt vào ngày 13 tháng 7 năm 1939.

Tuy nhiên, thiết kế vẫn chưa dừng lại. Ủy viên Hải quân mới, Đô đốc N. G. Kuznetsov, được bổ nhiệm vào tháng 4 năm 1939 – sau khi ba người tiền nhiệm liên tiếp bị thanh trừng – quyết tâm khôi phục lại hai khẩu pháo 100mm phía đuôi, và cuối cùng Ủy ban Quốc phòng đồng ý vào ngày 14 tháng 1 năm 1941. Việc bố trí chúng thế nào trong khi tàu chỉ còn một máy phóng ở chính giữa, thì không rõ. Một thay đổi khác do Kuznetsov yêu cầu là boong tàu phải được lát gỗ, vốn không được đưa vào ban đầu để tiết kiệm trọng lượng. Tuy nhiên, Kuznetsov lập luận rằng nó cần thiết cho điều kiện sinh hoạt, và vào tháng 2 năm 1941, đề xuất của ông được chấp thuận, làm tăng thêm 243 tấn trọng lượng; lớp lát gỗ này sẽ bị tháo bỏ trong thời chiến. Tính cả thay đổi này và những bổ sung khác, một nhà sử học hàng đầu về thiết kế này ước tính rằng tính đến năm 1941, lượng giãn nước tiêu chuẩn của tàu sẽ là 60.190 tấn, và 67.370 tấn khi đầy tải. [12]

Thân tàu được chế tạo bằng kết cấu tán đinh, với dạng khung hỗn hợp: bên trong khu vực thành trì (citadel) khung được bố trí theo chiều dọc, còn ở mũi và đuôi tàu thì bố trí theo chiều ngang. Khoảng cách giữa các khung trong khu vực thành trì là 1,42m, tuy nhiên giảm xuống còn 0,71m ở những nơi chịu tải trọng lớn; còn ở mũi và đuôi tàu, khoảng cách này là 0,9m. Thân tàu được chia thành 33 khoang kín nước chính, ngăn cách bằng các vách ngăn ngang. Chiều cao metacentric của thiết kế cuối cùng là: 3,11m ở lượng giãn nước tiêu chuẩn, 3,31m ở tải trọng bình thường, và 3,49m ở tải trọng đầy đủ. (Số liệu chi tiết về trọng lượng xem ở Bảng 4.)

Hình dáng thân tàu khá đồ sộ, với hệ số khối (block coefficient) là 0,657 – để so sánh, tàu Yamato của Nhật có hệ số là 0,596. Điều này xuất phát từ yêu cầu duy trì hệ thống bảo vệ dưới nước sâu dọc theo các hầm đạn phía trước, nhưng nó cũng đồng nghĩa với việc cần công suất cực lớn để đạt được tốc độ chỉ ở mức trung bình. Vấn đề này còn bị làm trầm trọng hơn bởi lựa chọn hệ thống động lực ba trục, dẫn đến tải trọng trên trục cao và hiệu suất đẩy giảm đáng kể.

Chi phí ước tính cho mỗi tàu là 1,18 tỷ rúp, nhưng một số nguồn cho rằng chi phí thực tế có thể lên tới 1,5–1,8 tỷ rúp mỗi chiếc, dựa trên tình trạng đội vốn của các tàu chiến Liên Xô khác trong cùng thời kỳ.[13]

Pháo 406mm là một trong số ít những thành công rõ rệt trong thiết kế của lớp tàu này. Khẩu đầu tiên đã vượt qua các cuộc thử nghiệm tại thao trường gần Leningrad vào năm 1940 (dữ liệu về pháo xem ở Bảng 5; bố trí các vị trí điều khiển xem ở Hình 8). Các khẩu pháo này có góc nâng từ -2° đến +45°, với góc nạp đạn cố định là +6°. Điều này khiến tốc độ bắn thay đổi tùy theo góc nâng: 2,5 phát/phút ở góc dưới 14°, và giảm xuống còn 1,73 phát/phút ở các góc cao hơn. Tháp pháo nặng 2.087 tấn, xoay trên 150 ổ bi, kèm theo 204 con lăn dọc để chịu lực ngang khi bắn. Số đạn trang bị là 100 viên cho mỗi khẩu (rpg).

Pháo chính được điều khiển bởi ba trạm điều khiển–máy đo tầm (KDP) – tương đương với Director Control Tower của Hải quân Hoàng gia Anh – mỗi trạm trang bị hai kính đo tầm lập thể dài 8 mét: một để đo khoảng cách đến mục tiêu, một để đo tầm từ các cột nước bắn trượt (phương pháp "scartometry"). Ngoài ra, mỗi tháp pháo chính còn có một kính đo tầm dài 12 mét.

Pháo 152mm/57 có góc nâng từ -5° đến +45°, với góc nạp đạn cố định là +8°. Do vậy, tốc độ bắn cũng thay đổi: tối đa 7,5 phát/phút ở góc dưới +16°, giảm xuống 4,8 phát/phút trong khoảng từ 30°–40°. Mỗi khẩu được trang bị 190 viên đạn. Chúng được điều khiển bởi 4 trạm KDP – hai bên cấu trúc thượng tầng gần cột buồm chính, và hai trạm khác hai bên ống khói sau – mỗi trạm có hai kính đo tầm dài 4 mét.

Ban đầu, thiết kế kỹ thuật cuối cùng bao gồm một hệ thống pháo phòng không hạng nặng với tám khẩu pháo 100mm/56, bố trí trong bốn tháp pháo đôi, hai tháp mỗi bên sườn tàu, nằm phía trên các khẩu pháo hạng hai. Theo yêu cầu của Hải quân, vào tháng 1 năm 1941, hệ thống này được tăng cường thêm hai tháp pháo đôi đặt lộ thiên có khiên che trên sàn lái. Tất cả các khẩu pháo này đều có góc nâng từ -8° đến +85° và tốc độ bắn 16 viên/phút mỗi khẩu. Cơ số đạn là 300 viên mỗi khẩu cho các tháp pháo có mái che, và 50 viên mỗi khẩu cho các pháo trên sàn lái. Việc điều khiển được thực hiện bởi ba thiết bị chỉ huy ổn định, gồm hai thiết bị đặt hai bên ống khói phía trước và một thiết bị ở trục giữa phía sau cấu trúc thượng tầng; mỗi thiết bị đều được trang bị máy đo tầm bắn dài 4 mét.

Thiết kế năm 1939 quy định trang bị 32 khẩu pháo 37mm/67.5, bố trí trong các bệ pháo bốn nòng, toàn bộ đặt trên cấu trúc thượng tầng. Giới hạn nâng hạ của các khẩu pháo này là -10° đến +85°, với tốc độ bắn từ 160–180 viên mỗi nòng mỗi phút. Cơ số đạn là 1.800 viên mỗi khẩu.

Thiết kế năm 1939 bao gồm một máy phóng (catapult) đặt ở sàn lái (quarterdeck), trên trục dọc trung tâm của tàu. Tuy nhiên, quyết định khôi phục hai tháp pháo 100mm phía sau có thể đã yêu cầu tái bố trí khu vực thiết bị hàng không. Các nhà chứa máy bay (hangar) được đặt bên dưới các nòng pháo 406mm phía sau; trong các thiết kế trước đó, máy bay sẽ được cần cẩu nâng ra khỏi hangar qua các cửa hầm trên boong mũi (forecastle deck), nhưng trong thiết kế cuối cùng, hangar mở trực tiếp ra sàn lái, và máy bay được di chuyển bằng hệ thống đường ray. Có thể cất giữ hai thủy phi cơ KOR-2 trong hangar, một chiếc đặt ở không gian trống phía trước máy phóng, và một chiếc khác được đặt sẵn trên máy phóng.

Các kỹ sư thiết kế Liên Xô không áp dụng sơ đồ giáp "tất cả hoặc không gì cả" (all-or-nothing), mà thay vào đó phát triển một hệ thống bảo vệ dựa trên các nguyên tắc sau:

– Giáp thành trì (citadel) bảo vệ pháo chính, hầm đạn và hệ thống động lực.

– Giáp ở mũi và đuôi tàu, đảm bảo khả năng nổi khi trúng đạn.

– Giáp cục bộ bảo vệ các trạm chỉ huy, pháo phụ và các thiết bị khác.

Kết quả là một hệ thống cực kỳ phức tạp, sử dụng không ít hơn hai mươi lăm độ dày tấm giáp khác nhau; cấu trúc này chỉ có thể hiểu rõ nhất khi nghiên cứu Hình 9. Trọng lượng dành cho giáp là cực kỳ lớn – ở mức 23.370 tấn, nó thậm chí còn nhỉnh hơn một chút so với lớp Yamato của Nhật Bản (23.262 tấn). Tuy nhiên, do phần lớn lớp giáp được phân bổ cho phần thân tàu phía trước và phía sau, nên lớp giáp bảo vệ khu vực thành trì lại nhẹ hơn so với thiết kế đồng thời của Nhật.

Bảo vệ được thiết kế dựa trên giả định thiết giáp hạm bị bắn trúng bởi một đầu đạn xuyên giáp cỡ 406mm, nặng 1.000kg, với vận tốc đầu nòng 880m/giây, và sơ đồ giáp được xây dựng dựa trên giả định đối phương nằm ở góc 40–50 độ so với mũi tàu, có thể phản ánh tình huống chiến thuật trong giai đoạn tiếp cận trận chiến. Thiết kế cuối cùng được kỳ vọng sẽ có vùng miễn nhiễm kéo dài từ 84–88 dây cáp (16.800–17.600 yard) đến 155 dây cáp (31.000 yard). Tuy nhiên, việc chế tạo thép giáp là một kỹ nghệ đã thất truyền ở Liên Xô, và do đó đã phát sinh các vấn đề về chất lượng của các tấm thép; nếu các tàu được hoàn thành, mức độ bảo vệ thực tế của chúng có thể đã kém hơn so với độ dày được áp dụng.

Đai giáp chính kéo dài từ khung số 62 đến khung số 170; có chiều dài 148,4m, tương đương 57% chiều dài đường nước, và được nghiêng ở góc 5 độ. Trong phần lớn chiều dài của nó, đai giáp cao 6.275mm, trong đó 1.770mm sẽ nằm dưới mặt nước khi đầy tải. Tuy nhiên, trong khu vực dài 32 mét (từ khung 88 đến 110), gần các kho đạn của tháp pháo số 2, đai giáp phình xuống dưới, làm tăng độ chìm ở điểm thấp nhất lên 2.670mm, tức sâu hơn 900mm so với phần còn lại của đai giáp. Điều này là do các thử nghiệm mô hình cho thấy ở tốc độ cao, đáy của sóng mũi tàu sẽ làm lộ thân tàu bên dưới đai giáp tại khu vực đó.[14]

Như đã đề cập, các thông số kỹ thuật yêu cầu chiến đấu với đối phương theo hướng phía trước. Điều này dẫn đến một sơ đồ giáp đai thay đổi theo chiều dài để duy trì mức độ bảo vệ tương đương cho toàn bộ khu vực thành trì (citadel). Phần đai phía trước là dày nhất, 420mm, và kéo dài 11 mét (từ khung 62 đến 72); tiếp theo là đoạn dài 17,5 mét với tấm giáp dày 406mm (khung 72 đến 84,5), sau đó là đoạn 390mm (khung 84,5 đến 94,5). Trên phần trung tâm của thành trì, đai giáp dày 375mm (khung 94,5 đến 157). Sau đó, nó tăng nhẹ lên 380mm tại khu vực ngang với kho đạn của tháp pháo sau (khung 157 đến 170). Phía trên đai giáp, sườn tàu được bảo vệ bởi các tấm thép dày 25mm.

Trên khu vực thành trì, sàn mũi tàu dày 25mm, sàn trên dày 155mm, với sàn chính 50mm bên dưới đóng vai trò sàn chống mảnh. Lớp bảo vệ theo phương ngang cũng được thiết kế để chịu được bom nổ mạnh nặng 500kg.

Một điểm đặc biệt trong thiết kế bảo vệ là đai giáp được kéo dài về phía sau bằng một đoạn giáp dày 380mm, với mép trên nằm ở mức sàn chính thay vì sàn trên. Đây là một biện pháp tiết kiệm trọng lượng nhằm khắc phục hiện tượng chúi nặng về đuôi tàu trong thiết kế. Phần sườn tàu phía trên đoạn giáp mở rộng này được bảo vệ bằng lớp giáp dày 180mm. Do cách bố trí đặc biệt này, sàn giáp chính buộc phải hạ xuống mức sàn giữa, dẫn đến việc lắp đặt một vách ngăn ngang dày 365mm giữa bệ tháp pháo số 3 và sườn tàu. Phần cuối của đoạn mở rộng phía sau này được bảo vệ bằng một vách ngăn ngang dày 180mm nằm giữa sàn trên và sàn chính, cùng với một vách ngăn dày 360mm bên dưới sàn chính. Đầu phía trước của khu thành trì được khép lại bằng một vách ngăn ngang dày 230mm.

Phía trước khu vực thành trì, đai giáp mực nước được kéo dài bằng một phần mở rộng dày 220mm, kết thúc tại một vách ngăn ngang nghiêng mạnh 30 độ, với độ dày từ 285mm giảm xuống còn 250mm tại boong dưới, và tiếp tục đến đáy trong bằng một vách đứng dày 75mm. Phần mở rộng này được bao phủ phía trên bởi một boong trên dày 100mm. Ở phía trước vách ngăn này, có một “đai băng” dày 20mm kéo dài đến mũi tàu, nhằm cho phép con tàu đi qua Tuyến đường biển phương Bắc từ biển Trắng đến Thái Bình Dương; phía dưới của đai này là một boong cong hình mai rùa dày 65mm nối liền với cạnh dưới hai bên. Về phía sau, cũng có một boong cong dày 65mm kéo dài gần đến đuôi tàu, nhưng không có đai băng.

Tháp pháo chính được bảo vệ để chống lại đạn xuyên giáp (AP) cỡ 406mm ở mặt trước và nóc, và chống đạn nổ cao (HE) cỡ 406mm ở hai bên; mặt trước của tháp dày 495mm, mặt sau 410mm, hai bên và nóc dày 230mm. Có các tấm chắn dày 180mm nâng theo nòng pháo để che lỗ bắn, và các vách ngăn bên trong dày 60mm giữa các khẩu pháo. Các bệ pháo bọc giáp có giáp dày 425mm, tuy nhiên vẫn bị coi là điểm yếu – do hình tròn, luôn tồn tại khả năng nhỏ rằng quỹ đạo rơi thẳng đứng của đạn có thể đánh trúng chúng ở góc vuông.

Giáp của các khẩu pháo phụ và pháo phòng không hạng nặng được thiết kế để chống lại đạn HE cỡ 152mm. Các tháp pháo 152mm có mặt trước và nóc dày 100mm, hai bên và mặt sau dày 65mm, và barbettes dày 100mm (giảm còn 65mm ở mặt trong). Các bệ pháo bọc kín 100mm có mặt trước, hai bên và mặt sau đều dày 65mm, nóc và barbettes dày 100mm. Hai bệ pháo 100mm mở ở boong sau có các tấm chắn mảnh vỡ dày 25mm, tương tự như các khẩu pháo 37mm.

Tháp chỉ huy có dạng chữ nhật với các mặt bên dày 425mm và hơi nghiêng, có thể khoảng 5 độ. Có một "trạm chỉ huy dự phòng" nằm dưới máy ngắm pháo chính phía sau, nhưng chỉ được bảo vệ bằng lớp giáp 20mm. Cầu cờ cao trên tháp chính có vách dày 75mm và nóc dày 100mm, trong khi ba máy ngắm pháo chính được bọc giáp 50mm. Máy ngắm pháo phụ và phòng không được bảo vệ bằng lớp giáp chống mảnh dày 20mm. Một số trạm chỉ huy nhỏ trong tháp cũng có giáp dày 20mm.

Ống khói được bảo vệ bằng lớp giáp dày 275mm giữa boong trên và boong mũi, với các tấm lưới bọc giáp che các lỗ thoát khí trên boong. Dưới boong trên, các ống dẫn khói được bọc giáp 50mm, và phía trên boong mũi, ống khói của phòng nồi hơi phía trước cũng được bọc giáp 50mm nhằm ngăn không cho khói tràn vào khu vực chỉ huy phía trước nếu bị trúng đạn trong chiến đấu.

Hệ thống bảo vệ dưới nước được thiết kế để chịu được ngư lôi có đầu nổ tương đương 750kg thuốc nổ TNT; con tàu được thiết kế để có thể nổi ngay cả khi năm khoang liền kề bị ngập nước, hoặc khi các mặt không bọc giáp phía trên mực nước bị phá hủy và hứng chịu ba cú đánh ngư lôi từ một bên, hoặc hai cú đánh ngư lôi từ phía dưới đáy. Chiều sâu của hệ thống bảo vệ bên hông là 8,2 mét ở giữa tàu, giảm còn 7,5 mét ở phía sau và 7,1 mét ở phía trước. Từ khung tàu số 64 đến 154 – kéo dài 123 mét – hệ thống bảo vệ bên Pugliese được sử dụng. Xi lanh có đường kính 3,15 mét và thành dày 7mm; nó được ngâm trong dầu nhiên liệu hoặc nước. Vách ngăn bán nguyệt chính dày 35mm, kèm theo một vách ngăn chống nước phẳng dày 10mm nằm phía trong. Ở phía sau khu vực "citadel", do hình dáng thân tàu và đường chạy trục chân vịt, trong khoảng 33 mét (từ khung 154 đến 170), không thể lắp hệ thống Pugliese nên một hệ thống nhiều vách ngăn kiểu "Mỹ" được sử dụng, với bốn vách ngăn dày 20mm mỗi cái. Một mức độ bảo vệ đáy cũng được đảm bảo bằng cách nâng các kho chứa đạn lên phía trên đáy trong.

Hệ thống động lực được bố trí xen kẽ giữa các phòng máy và phòng nồi hơi, nhưng theo trật tự đảo ngược so với cách bố trí thông thường (xem Hình 10) [15]. Hai phòng máy phía trước, ngăn cách bởi một khoang trung tâm hẹp nằm trên trục giữa, chứa các bộ tua-bin dành cho hai trục cánh. Ngay phía sau là phòng nồi hơi phía trước với hai nồi hơi, tiếp đến là kho đạn cho pháo 152mm và 100mm, sau đó là phòng nồi hơi thứ hai với hai nồi hơi nữa, rồi đến một khoang khác chứa đạn và trạm điều khiển hỏa lực của dàn pháo 152mm, tiếp theo là phòng máy chứa tua-bin cho trục giữa, và cuối cùng là phòng nồi hơi phía sau với hai nồi hơi bổ sung. Bố trí này dẫn đến các trục chân vịt rất dài: 106m cho hai trục cánh và 79m cho trục giữa.

Có ba bộ tua-bin kiểu xung/phản ứng với hộp số giảm tốc đơn. Mỗi bộ được định mức 67.000 mã lực trục (shp), tổng cộng 201.000shp ở chế độ hút gió tự nhiên, và 77.000shp mỗi bộ (tổng cộng 231.000shp) ở chế độ ép gió cưỡng bức, có thể duy trì trong thời gian thử nghiệm hai giờ. Hợp đồng đã được ký kết với công ty Brown Boveri & Cie ở Baden, Thụy Sĩ để sản xuất bốn bộ tua-bin và hỗ trợ kỹ thuật nhằm triển khai sản xuất nội địa tại Nhà máy Stalin ở Kharkov. Các bộ tua-bin do công ty Thụy Sĩ sản xuất dành cho tàu Sovetskaia Rossiia, trong khi các bộ đầu tiên do Kharkov sản xuất dự kiến trang bị cho Sovetskii Soiuz và Sovetskaia Ukraina. Brown Boveri đã hoàn thành cả bốn bộ, trong đó có một bộ mô hình làm mẫu để phục vụ sản xuất trong nước. Ba bộ – bao gồm cả mô hình mẫu – đã được chuyển đến Arkhangelsk trong giai đoạn 1940–41, nhưng bộ thứ tư vẫn còn ở Thụy Sĩ khi chiến tranh nổ ra. Trong khi đó, các bộ tua-bin ở Kharkov thì chưa bao giờ hoàn thành.

Có sáu nồi hơi ba trống chia đều trong ba phòng nồi hơi, với áp suất làm việc đạt 37kg/cm² (tương đương 525 psi) ở nhiệt độ 370°C (700°F). Một mẫu nồi hơi do KB-4 thiết kế năm 1936 và được Xưởng Baltic chế tạo, nhưng vì nhiều lý do bị trì hoãn nên mãi đến ngày 21 tháng 7 năm 1938 mới lần đầu được đốt lửa. Tuy vậy, quá trình thử nghiệm tiếp tục bị chậm trễ do lỗi chế tạo và thiết kế, và mẫu nồi hơi không đạt được công suất sinh hơi như kỳ vọng. Mẫu đầu tiên dự kiến thử nghiệm trên bờ vào quý IV năm 1941, nhưng cuộc xâm lược của Đức vào ngày 22 tháng 6 năm 1941 đã khiến kế hoạch bị hủy bỏ.

Bản thiết kế kỹ thuật năm 1939 yêu cầu tốc độ 27,5 hải lý/giờ, và có thể đạt 28,5 hải lý/giờ khi ép gió. Cánh chân vịt cải tiến do NIVK phát triển được kỳ vọng sẽ tăng thêm nửa hải lý/giờ, nâng tốc độ lên lần lượt 28 và 29 hải lý/giờ khi ép gió. Chân vịt có ba cánh, với hai chân vịt cánh có đường kính 5m và chân vịt giữa 4,8m. Ở tốc độ tối đa, các trục cánh quay 247 vòng/phút, còn trục giữa quay 250 vòng/phút.

Ngoài hệ thống nồi hơi chính, tàu còn có ba nồi hơi phụ phục vụ khi ở cảng và các nhu cầu khác, được đặt trên boong trên, ngay dưới cột buồm chính và nằm ngoài khu vực thành trì.

Nguồn điện được cung cấp bởi bốn máy phát tua-bin chính, mỗi máy công suất 1.300kW hoạt động ở điện áp 230V; ngoài ra còn có bốn máy phát điện diesel, mỗi máy đạt 650kW. Hai máy phát tua-bin đặt trong các khoang hai bên phòng máy của trục giữa, hai máy còn lại đặt ở boong chính, ngay phía trước phòng nồi hơi số 1. Các máy phát diesel được chia làm hai cặp: một cặp phía trước tháp pháo số 1 và một cặp phía sau tháp pháo số 3. Hệ thống điện cung cấp cả dòng điện một chiều và xoay chiều.

Việc đóng tàu Sovetskii Soiuz bắt đầu tại Leningrad vào tháng 7 năm 1938; Sovetskaia Ukraina được đặt kỳ ba tháng sau tại Nikolaev, còn Sovetskaia Belorussiia và Sovetskaia Rossiia được khởi công lần lượt vào tháng 12 năm 1939 và tháng 7 năm 1940 tại Molotovsk (gần Arkhangelsk), trong một xưởng đóng tàu mới được xây dựng có mái che (xem Bảng 6). Cả bốn chiếc dự kiến bàn giao vào năm 1945, trong khi chiếc thứ năm – Sovetskaia Gruziia – dự kiến đặt lườn năm 1941 tại Xưởng Baltic [16]. Tuy nhiên, công việc trên bốn chiếc đầu tiên liên tục bị trì hoãn do chậm trễ trong việc ban hành bản vẽ kỹ thuật, cũng như sự chậm trễ trong việc giao thép và giáp. Thêm vào đó, phần lớn vật tư giao đến bị phát hiện là không đạt chất lượng. Tiến độ còn bị cản trở bởi mùa đông khắc nghiệt bất thường năm 1939–1940, và các đợt báo động phòng không trong Chiến tranh Mùa Đông với Phần Lan (tháng 11/1939 – tháng 3/1940) khiến không thể làm việc ban đêm. Thời hạn bàn giao các tàu bị trì hoãn nhiều lần.

Tình trạng của Sovetskaia Belorussiia còn tệ hơn: vào năm 1940, người ta phát hiện 70.000 đinh tán dùng trong tàu làm từ thép kém chất lượng. Do đó, một sắc lệnh của Hội đồng Ủy viên Nhân dân ban hành ngày 19 tháng 10 năm 1940 đã hủy bỏ hoàn toàn việc xây dựng chiếc này, đồng thời chấm dứt luôn kế hoạch đóng chiếc thứ năm.

Sau khi Đức xâm lược Liên Xô ngày 22 tháng 6 năm 1941, một loạt sắc lệnh chính phủ đã đình chỉ mọi công việc liên quan đến các tàu này và trang thiết bị của chúng. Khi đó, tiến độ như sau: Sovetskii Soiuz hoàn thành 21,19%, với 15.818 tấn đã được lắp trên ụ. Sovetskaia Ukraina hoàn thành 17,98%, với 13.001 tấn trên ụ. Sovetskaia Rossiia hoàn thành 5,04%, với 2.125 tấn được lắp. Khi Nikolaev bị quân Đức chiếm đóng tháng 8 năm 1941, Sovetskaia Ukraina rơi vào tay địch. Mặc dù bị phía Liên Xô cho phá hoại nhẹ trước khi rút lui, tàu vẫn còn nguyên hình dạng. Người Đức đã tháo dỡ khoảng 30% vật tư để sử dụng cho các mục đích khác. Khi rút quân, họ tiếp tục cho nổ phá hủy phần thân tàu. Cả Ukraina và Rossiia đều bị chính thức hủy bỏ theo sắc lệnh ngày 24 tháng 3 năm 1947.

Sovetskii Soiuz tồn tại lâu hơn một chút. Trong cuộc vây hãm Leningrad, một phần vật liệu từ tàu được trưng dụng cho công trình phòng thủ, nhưng đến cuối chiến tranh tàu vẫn được đánh giá là còn 19,5% hoàn thành. Một số đề xuất hoàn thiện tàu theo thiết kế cập nhật đã được đưa ra, nhưng ngành công nghiệp đóng tàu phản đối, và Hải quân cũng không thật sự hào hứng. Cuối cùng, ngày 29 tháng 5 năm 1948, tàu bị ra lệnh phá dỡ. Một phần nhỏ thân tàu được hạ thủy năm 1949 để dùng trong các thí nghiệm bảo vệ dưới nước, nhưng sau cái chết của Stalin vào tháng 3 năm 1953, mọi dự án thiết giáp hạm cũng bị chấm dứt, và phần thân này cũng bị loại bỏ.

Lời cảm ơn: Tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc tới John Jordan, người có những nhận xét quý giá về các bản vẽ, góp phần không nhỏ vào việc hiểu rõ quá trình phát triển thiết kế. Sergei Vinogradov đã cung cấp phần lớn tư liệu được sử dụng trong bài viết này. Như mọi khi, vợ tôi – Jan Torbet – đã vận dụng kỹ năng biên tập tuyệt vời của mình để nâng cao chất lượng văn bản.

Bài viết này chủ yếu dựa trên công trình của A. M. Vasil’ev, Lineinye korabli tipa ‘Sovetskii Soiuz’, Galeia Print, St. Petersburg, 2006. Ngoài ra, một số ấn phẩm khác đã cung cấp thông tin nền hoặc chi tiết bổ sung, bao gồm:
Gribovskii, V. Iu., “The ‘Sovetskii Soiuz’ Class Battleship,” Warship International, vol. XXX, no. 2 (1993), tr. 150–169.
Krasnov, V., “Linkory tipa ‘Sovetskii Soiuz’,” Morskoi sbornik, số 5, năm 1990, tr. 59–63.
Markelov, V. P., “Sozdanie zashchity sovetskikh linkorov v predvoennye gody,” Tsitadel’, số 11 (2004), tr. 103–129.
Molodtsov, S. V., “Stalinskie linkory,” Briz, số 9, năm 1996, tr. 9–22.
Zubov, Boris Nikolaevich, Zapiski korabel’nogo inzhenera: Razvitie nadvodnogo korablestroeniia v Sovetskom Soiuze, Kliuch, Moskva, 1998.

Chú thích: [1] I.V.Stalin, Sochineniia, Gosudarstvennoe izdatel’stvo politicheskoi literatury (Moscow, 1952), vol 13, 284–99. [2] Vasil’ev, 4; Molodtsov, 9. [3] Molodtsov, 17. [4] Zubov, 126. [5] Lưu ý rằng vào thời điểm này, người Liên Xô có lẽ tin rằng Littorio là một tàu có lượng choán nước 35.000 tấn. [6] Vasil’ev, 15. [7] Enrico Cernuschi and Vincent P O’Hara, ‘The Breakout Fleet: The Oceanic Programmes of the Regia Marina, 1934–1940’, Warship 2006, 90–2. For details of UP.41, see William H Garzke Jr and Robert O Dulin Jr, Battleships: Allied Battleships in World War II, Naval Institute Press (Annapolis, 1990), 308–9. [8] Vasil’ev, 17. [9] David K Brown, Nelson to Vanguard: Warship Design and Development 1923–1945, Chatham Publishing (London, 2000), 29. [10] Zubov, 125. [11] Vasil’ev, 113; John Roberts, editorial, Warship vol III, no 12, Conway Maritime Press (London, 1979), 217. [12] Vasil’ev, 50 table. [13] Vasil’ev, 114. [14] Markelov, 109–10. [15] Lưu ý rằng phần mô tả trong tác phẩm của Stephen McLaughlin, Russian and Soviet Battleships, Nhà xuất bản Naval Institute Press (Annapolis, 2003), trang 394, là không chính xác. [16] Vasil’ev, 113; Evan Mawdsley, ‘The Fate of Stalin’s Naval Program’, Warship International, vol. XXVII, no 4 (1990), 400–405.