SỰ TRỞ LẠI CỦA CHẤT LIỆU DÂN GIAN: CHỈ LÀ XU HƯỚNG?

Trong những năm gần đây, chất liệu dân gian trở thành nguồn cảm hứng chính trong sáng tạo của thế hệ trẻ. Từ trào lưu mặc Việt phục như áo Nhật Bình, tứ thân đến việc kết hợp các yếu tố dân gian trong âm nhạc, mỹ thuật,...Giới trẻ không ngừng sáng tạo và tìm cách hài hòa những yếu tố truyền thống với xu hướng mới. Nhưng, việc sử dụng chất liệu dân gian liệu sẽ được phát triển bền vững, hay chỉ là một xu hướng?

Câu trả lời có thể nằm trong chu kỳ phát triển của văn hóa. Chất liệu dân gian trải qua các giai đoạn từ hình thành, phát triển đến đỉnh cao, suy thoái và tái sinh. Do đó, những giá trị này không chỉ được khôi phục mà sẽ còn được phát triển theo hướng hiện đại hơn, nhằm phù hợp hơn với cuộc sống đương đại. Bằng chứng là ở Nhật Bản, Trung Quốc và nhiều nước khác ở châu Á, chất liệu dân gian luôn được vận dụng một cách sáng tạo trong các lĩnh vực như anime, điện ảnh, thời trang, âm nhạc, và nghệ thuật.

Sau thế chiến thứ II, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc,…từng chứng kiến những làn sóng khai thác chất liệu văn hoá dân gian trong sáng tạo, và đạt được những thành tựu, dấu ấn văn hoá nghệ thuật nổi bật. Những làn sóng này quay trở lại đều gắn liền với các chu kỳ kinh tế ở mỗi nước.

Trong bối cảnh phục hồi kinh tế (1955-1973) tại Nhật Bản, các bộ anime và manga như Câu bé tay sắt (Astro Boy) của Osamu Tezuka đã đưa các yếu tố văn hóa truyền thống vào trong câu chuyện hiện đại, mang lại sức sống mới cho những hình tượng văn hóa dân gian. Hình ảnh samurai và geisha xuất hiện thường xuyên, nhằm củng cố tính đoàn kết để khôi phục nền lại kinh tế và tái thiết đất nước sau chiến tranh, củng cố tinh thần dân tộc, đưa Nhật vào thời kỳ “phép màu Nhật Bản”.

Trong thời kỳ bong bóng kinh tế (1986-1990), các sản phẩm văn hóa như "Ranma ½" của Rumiko Takahashi không chỉ là những câu chuyện giải trí mà còn phản ánh những giá trị truyền thống về danh dự và lòng trung thành. Đặc biệt, trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế từ năm 1991 đến nay, các bộ phim như Vùng đất linh hồn (Spirited Away) đã đưa người xem trở về với các truyền thuyết và thần thoại Nhật Bản, khám phá những giá trị cốt lõi của con người và văn hóa Nhật Bản, từ lòng dũng cảm đến tình yêu gia đình. Đây là giai đoạn đánh dấu sự chuyển hướng từ những giá trị truyền thống sang sự hiện đại hóa mạnh mẽ, nhưng cũng đồng thời tạo ra những bất ổn về mặt xã hội và tâm lý. Sự cô lập cá nhân và khủng hoảng danh tính ngày càng trở nên rõ nét trong một xã hội mà con người phải đối mặt với sự xa cách và áp lực từ một thế giới công nghiệp hóa. Điều này đã dẫn đến sự xuất hiện của các tác phẩm điện ảnh kinh dị Nhật Bản, như "Ringu" và "The Grudge", khai thác nỗi sợ siêu nhiên để phản ánh những lo lắng trong đời sống hiện đại.

Trung Quốc cũng trải qua một cuộc cách mạng kinh tế và xã hội mạnh mẽ. Giai đoạn chuyển đổi (1978-1991) chứng kiến sự kết hợp giữa hội họa dân gian và phương pháp phương Tây, cùng với việc sử dụng các nhân vật thần thoại trong văn học và điện ảnh để phản ánh các giá trị như lòng trung thành và khát vọng tự do, tiêu biểu như tác phẩm Cao lương đỏ. Trong giai đoạn xây dựng thể chế kinh tế thị trường (1992-2012), điện ảnh phát triển mạnh mẽ với thể loại phim võ hiệp, nhấn mạnh các giá trị truyền thống. Đồng thời, âm nhạc C-Pop nổi lên mạnh mẽ với sự ra đời của "Trung Quốc phong," mà Châu Kiệt Luân là người đi đầu. Sự kết hợp giữa âm hưởng dân gian và âm nhạc hiện đại trong các ca khúc như Đông Phong Phá, Thiên Lý Chi Ngoại, không chỉ thổi luồng gió mới vào nền âm nhạc Trung Quốc mà còn giúp C-Pop lan tỏa khắp châu Á và thế giới.

Từ 2012 đến nay, sự trỗi dậy của phim cổ trang và trào lưu mặc cổ phục do ảnh hưởng của phim ảnh, sách truyện, các lễ hội hóa trang, diễu hành,... đã tạo nên ngành công nghiệp thời trang truyền thống phát triển mạnh mẽ. Các yếu tố văn hóa dân gian và truyền thống, từ thần thoại, sử sách, không chỉ xuất hiện ở văn học và phim ảnh mà còn được chuyển thể thành game, trong đó nổi bật nhất là Black Myth Wukong, khẳng định sự hấp dẫn của văn hóa Trung Quốc trong thời đại công nghệ.

Sự trở lại của chất liệu dân gian trong văn hóa đương đại không chỉ đơn thuần là một xu hướng nhất thời mà còn phản ánh nhu cầu tìm kiếm bản sắc và kết nối với lịch sử. Ở Việt Nam, chất liệu dân gian dần được chú ý trở lại trong bối cảnh đổi mới kinh tế và hội nhập, khi nền tảng kinh tế xã hội ngày càng ổn định, tạo điều kiện cho việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống. Trong văn học, nhiều tác giả đã khai thác chất liệu từ truyện cổ tích, truyền thuyết, ca dao và dân ca để xây dựng nên những tác phẩm đậm chất Việt Nam. Tiêu biểu như, Rừng Xà Nu khai thác phong tục của người Tây Nguyên, hay Đêm hội Long Trì, một tiểu thuyết dã sử, tái hiện những giá trị lịch sử truyền thống. Hội họa thời kỳ này cũng ghi nhận sự phát triển mạnh mẽ với những tác phẩm của Nguyễn Tư Nghiêm, tập trung vào những điệu múa cổ và hình tượng văn học như Thánh Gióng, Kiều, với những gam màu đậm chất dân gian Việt Nam.

Từ 2007 đến 2016, Việt Nam bước vào giai đoạn hội nhập sâu rộng hơn với thế giới. Sự phát triển kinh tế mạnh mẽ cùng với những cột mốc quan trọng như kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội đã thúc đẩy sự trở lại mạnh mẽ của chất liệu dân gian trong sáng tác văn hóa nghệ thuật. Các bộ phim cổ trang như Thiên Mệnh Anh Hùng, Tấm Cám: Chuyện Chưa Kể và Khát Vọng Thăng Long không chỉ khai thác câu chuyện lịch sử mà còn tái hiện những giá trị văn hóa truyền thống về trang phục, lễ nghi, và phong tục. Điều này không chỉ tạo nên dấu ấn văn hóa trong nghệ thuật mà còn thể hiện sự tìm về cội nguồn trong bối cảnh toàn cầu hóa mạnh mẽ.

Khai thác chất liệu dân gian không chỉ giúp tái hiện lại các giá trị cổ truyền mà còn giúp thế hệ trẻ hiểu rõ hơn về cội nguồn văn hóa dân tộc. Điều này không chỉ tạo ra các sản phẩm văn hóa có tính sáng tạo cao, mà còn góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa. Sự trở lại của chất liệu dân gian từ 2016 đến nay không chỉ là một xu hướng nhất thời mà là một sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa truyền thống và hiện đại, phản ánh sự trân trọng và lòng tự hào đối với di sản văn hóa.

Thế hệ trẻ, đặc biệt là Gen Z, với tình yêu và niềm tự hào về văn hóa truyền thống, sẽ tiếp tục phát huy và sáng tạo, đưa chất liệu dân gian trở thành nguồn cảm hứng vô tận trong các sản phẩm văn hóa nghệ thuật. Chất liệu dân gian là một yếu tố cốt lõi, sẽ luôn tồn tại và phát triển cùng với dòng chảy của lịch sử văn hóa dân tộc. Sự trở lại này không phải là sự quay đầu về quá khứ, mà là sự chuyển hóa và sáng tạo liên tục để phù hợp với thế giới hiện đại. Như một vòng xoay bất tận, chất liệu dân gian sẽ luôn có sức sống và sẽ mãi là nguồn cảm hứng cho mọi thế hệ.