Prisoners of Geography (Những tù nhân của địa lý) - Gông cùm hay đồng minh của phát triển

Như ta đã biết, địa lý, với những yếu tố không thể đổi dời như sông ngòi, núi non, biển cả, đồng bằng, sa mạc hay vị trí chiến lược, là một rào cản cố định đòi hỏi các quốc gia xưa nay phải đối mặt và luôn phải tìm cách giải quyết. Trong "Những tù nhân của địa lý", Tim Marshall đã chỉ ra rằng địa lý không chỉ định hình lịch sử mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến an ninh, kinh tế, và chính trị của mỗi quốc gia.

Theo tác giả, địa lý là một yếu tố "tối quan trọng" trong việc bảo vệ lãnh thổ. Không quá cường điệu khi nói rằng, những vùng đồng bằng mênh mông, núi non trùng điệp hay biển cả bao la tạo nên các điểm mạnh, điểm yếu trong chiến lược phòng thủ của một quốc gia. Ta có thể thấy rõ nhất chiếc "gông cùm địa lý" này ở Nga - một cường quốc có diện tích lớn nhất thế giới, đồng thời cũng là một trong những quốc gia dễ bị tổn thương nhất. Với đồng bằng rộng lớn dễ bị tấn công từ bên ngoài và thiếu cảng nước ấm quanh năm, Nga luôn bị ám ảnh bởi việc lãnh thổ của mình bị “rình rập”. Điều này giải thích tại sao cường quốc này kiên quyết với chiến lược kiểm soát Biển Đen và các khu vực xung quanh, mặc cho mâu thuẫn quốc tế ngày càng gia tăng.

Hay ta cũng có thể quán chiếu đến Afghanistan - quốc gia được ví von là “mồ chôn các đế quốc”. Với “đặc sản” địa hình đồi núi hiểm trở, quân đội Anh, Liên Xô, Mỹ, đều bị đánh bại. Điều kiện địa lý phức tạp cũng là nguyên nhân chính khiến Afghanistan gặp khó khăn lớn trong việc kiểm soát được toàn bộ lãnh thổ đất nước, dẫn đến một nền chính trị không ổn định, nơi chính quyền trung ương thường “lép vế” hơn các bộ lạc địa phương. Rõ ràng, địa lý đã ảnh hưởng vô cùng lớn và trực tiếp đến cách một quốc gia đưa ra chính sách quản lý và chính trị. Chỉ cần một sai số nhỏ trong đường hướng có thể kìm hãm sự phát triển của quốc gia đó, có khi là trong một khoảng thời gian rất dài.

Ngoài chính trị, an ninh quốc gia, địa lý còn có thể là “gông cùm” kìm hãm sự phát triển về kinh tế, xã hội. Các hạn chế về địa lý như nghèo nàn tài nguyên, điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, giao thông khó khăn, hay vị trí không thuận lợi cho giao thương,... đều khiến cho một quốc gia hay một khu vực “chôn chân” nếu không nỗ lực tìm kiếm một giải pháp “phá xích”. Châu Phi là một “tù nhân” điển hình của địa lý. Ngoài việc “bị” sa mạc Sahara xẻ đôi lãnh thổ, tạo ra một khu vực hạ Sahara rộng lớn bị cô lập với thế giới bên ngoài suốt hàng thế kỷ, châu lục này còn bị kìm hãm phát triển thông thương đường thủy do thiếu các con sông có điều kiện thuận lợi như Châu Âu. Những con sông lớn ở đây như sông Nile lẫn sông Congo đều thường bị “ngăn trở” bởi các thác nước và ghềnh đá.

Tim Marshall đã dẫn dụ rất chi tiết như vậy để nhấn mạnh rằng, dù không phải là yếu tố duy nhất, địa lý là điểm xuất phát vô cùng quan trọng cho sự hình thành và phát triển của mọi quốc gia và khu vực trên bản đồ thế giới. Một số quốc gia, không may, đã không đủ điều kiện cần và đủ lẫn các chính sách đúng đắn để thoát khỏi nhà tù địa lý để vươn lên phát triển.

Chiếc gông cùm địa lý dù chắc chắn đến đâu cũng có thể được cởi bỏ, trở thành động lực mạnh mẽ. Sự phát triển thịnh vượng của nhiều quốc gia có địa lý hạn chế là minh chứng rất rõ ràng rằng địa lý cũng có thể là một “đồng minh” tiềm năng. Đó là chưa kể đến những quốc gia may mắn sở hữu vị trí vô cùng thuận lợi; địa lý đã trở thành “bạn đồng hành” của họ trong suốt quá trình hình thành và phát triển của lịch sử đất nước họ.

Dù chỉ là một quốc gia nhỏ bé, có diện tích vô cùng khiêm tốn và gần như không có tài nguyên thiên nhiên, Singapore đã tận dụng vị trí địa lý chiến lược của mình để phát triển tự do thương mại, sở hữu một nền kinh tế mạnh mẽ đáng gờm. Vị trí đắc địa đó chính là eo biển Malacca - một trong những tuyến giao thông hàng hải quan trọng nhất thế giới. Mỹ cũng là một trong những quốc gia có được “đồng minh địa lý” đắt giá khi được hai đại dương lớn là Thái Bình Dương và Đại Tây Dương bao bọc. Không những thế, các đại dương bao quanh cũng chính là “cánh tay vươn dài” cho hoạt động giao thương của cường quốc này với các châu lục lớn, bao gồm Châu Âu và Châu Á. Vì lẽ đó, không có gì ngạc nhiên khi Mỹ nắm giữ vị trí trung tâm thương mại toàn cầu.

Hà Lan và Israel là hai ví dụ điển hình khác cho việc nỗ lực biến hạn chế địa lý thành đồng minh thúc đẩy phát triển. Chúng ta đều biết Israel là một quốc gia nằm giữa sa mạc khô cằn, có điều kiện khí hậu vô cùng khắc nghiệt. Thế nhưng họ đã “vượt qua nghịch cảnh” bằng những thành tựu nghiên cứu và phát triển công nghệ, vươn lên trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu nông sản thuộc hàng top thế giới. Mặt khác, Hà Lan - quốc gia nằm dưới mực nước biển - không những không bị nhấn chìm, mà còn phát triển hệ thống đê điều thông minh, biến những vùng ngập nước thành những mảnh đất nông nghiệp màu mỡ. Họ trở thành một đất nước có nền kinh tế phát triển thịnh vượng chính nhờ “rào cản”, đồng thời cũng là “đồng minh” có tên địa lý.

Khi nói về Nhật Bản hay một trong những quốc gia trung lập ở Châu Âu như Thụy Sĩ, tác giác đã chi ra rằng, địa lý hoàn toàn có thể là một người bạn đồng hành vô cùng giá trị nếu biết tận dụng và phát huy tiềm năng đúng cách. Cả hai quốc gia này, với vị trí địa lý đặc biệt - Thụy Sĩ “lọt thỏm” giữa các dãy núi Alps và đảo quốc Nhật Bản với địa hình đồi núi chiếm phần lớn diện tích - đã giúp họ bảo vệ được lãnh thổ và duy trì sự ổn định chính trị dài lâu. Tránh được các cuộc xung đột quốc tế giúp họ tập trung phát triển kinh tế, tài chính, xã hội và có mặt trong top đầu các danh sách cường quốc thế giới.

Tim Marshall đã dành hẳn một chương để nói về Trung Quốc. Ngoài là một quốc gia có diện tích lãnh thổ lớn thứ 3 thế giới và dân số xếp thứ 2 thế giới, cường quốc Á Châu này có một địa lý vô cùng thuận lợi. Hệ thống sông ngòi dày đặc (sông Hoàng Hà và sông Dương Tử) không chỉ là nguồn cung cấp nước dồi dào cho phát triển nông nghiệp, giúp hình thành nên một trong những nền văn minh lâu đời nhất thế giới, mà còn đóng vai trò quan trọng cho hoạt động giao thương sôi động. Không những thế, lãnh thổ rộng lớn với nguồn tài nguyên thiên nhiên đa dạng, phong phú cũng được Trung Quốc tận dụng tối đa trong việc phát triển các ngành nông nghiệp lẫn công nghiệp, nhanh chóng trở thành cường quốc kinh tế thế giới. Vị trí trung tâm Châu Á cũng là một “ưu ái” của địa lý dành cho Trung Quốc, thúc đẩy nước này nảy ra sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) và vươn dài tầm ảnh hưởng thương mại của mình đến nhiều “ngóc ngách” trọng yếu trên bản đồ thế giới.

Để nói về “đồng minh địa lý” này, không thể không nhắc đến các quốc gia Trung Đông với nguồn tại nguyên dầu mỏ khổng lồ. UAE, Qatar và Ả Rập Saudi đã biết tận dụng “hoa thơm quả ngọt” từ địa lý để phát triển kinh tế vượt bậc. Các nước này cũng đã dạy cho thế giới bài học về sự thức thời và hành động quyết liệt khi chuyển hướng sang đầu tư cho các lĩnh vực khác như công nghệ và du lịch, sau khi nhận thức được tài nguyên thiên nhiên là hữu hạn. 

Như vậy, qua "Những tù nhân của địa lý", Tim Marshall đã chỉ ra rằng, địa lý không chỉ đơn thuần là địa lý. Địa lý có thể là “nền móng” của một quốc gia, nhưng không định hình, cố định hay quyết định số phận của cả quốc gia đó. Từ những ví dụ cụ thể qua từng quốc gia được nhắc đến, tác giả cho thấy địa lý có thể là gông cùm kìm hãm sự phát triển của một đất nước, nhưng cũng có thể là một “đồng minh” tiềm năng. Việc chấp nhận, khả năng thích nghi, sáng tạo và đường hướng thông minh có thể trở thành chiếc kềm cắt bỏ gông cùm, biến hạn chế thành lợi thế, bứt phá vươn lên phát triển toàn diện.