PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG Ở VIỆT NAM

Phòng vệ chính đáng là một trong bảy trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự. Theo quy định của Bộ luật Hình sự hiện nay:

Tuy vậy, nếu hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại thì đó sẽ được xem là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.

Để trả lời được cho câu hỏi này, ta sẽ phân tích về các điều kiện áp dụng cho hành vi phòng vệ chính đáng.

Có 3 điều kiện để xem xét hành vi đó có phải phòng vệ chính đáng hay không.

Thứ hai, hành vi phòng vệ chỉ được nhắm vào công cụ phương tiện hoặc chính chủ thể đang xâm hại lợi ích. 

Có thể thấy, việc Lợi đâm Huy để chấm dứt hành vi tấn công của Huy đã nhanh chóng thỏa mãn được 2 điều kiện đầu tiên. Tuy nhiên điều kiện thứ ba mới là yếu tố then chốt để quyết định xem hành vi này có phải phòng vệ chính đáng hay không. Thực tế rất nhiều hành vi đã bị tuyên án là vượt quá phòng vệ chính đáng bởi vì không thỏa mãn điều kiện này. Điều kiện thứ ba, hành vi phòng vệ là cần thiết và phù hợp. Mức cần thiết và phù hợp phải được đánh giá thông qua các yếu tố sau:

(iii) Sức mạnh và khả năng của người phòng vệ trong hoàn cảnh cụ thể

(iv) Tính chất và mức độ nguy hiểm của phương pháp, công cụ mà kẻ xâm hại sử dụng

Điều kiện thứ ba về tính cần thiết và phù hợp là một điều kiện định tính. Do vậy cần phải được đánh giá và phân tích thông qua nhiều yếu tố. Song cũng không thể phủ định rằng quyết định cuối cùng của thẩm phán không bị ảnh hưởng bởi suy nghĩ chủ quan của thẩm phán.

Thực tế, bạn đọc có thể nhanh chóng đồng ý rằng hành vi của Lợi đã thỏa phần lớn các yêu cầu trên của điều kiện thứ ba. Đầu tiên, quan hệ xã hội bị xâm phạm là tính mạng của Lợi (rất nghiêm trọng). Thứ hai, mức độ bị thiệt hại tuy không thể tính chính xác nhưng nếu Huy thành công dùng mã tấu chém vai Lợi, thì mức thiệt hại sẽ không phải là con số nhỏ vì Huy sẽ phải bồi thường bao gồm chi phí hợp lý cho việc cứu chữa, bồi dưỡng, phục hồi sức khỏe của Lợi; bồi thường thu nhập thực tế của Lợi bị mất hoặc giảm sút; bồi thường chi phí hợp lý và phần thu nhập bị giảm sút của người chăm sóc người bị hại. Thứ ba, Lợi tuy có con dao trong người, nhưng xét thấy mã tấu là hung khi dài và lợi thế hơn, và Huy cũng có thân hình to hơn Lợi, do vậy có thể nhận định Lợi là bên yếu thế trong hoàn cảnh này. Thứ tư, mã tấu có mức độ nguy hiểm rất cao và so với con dao ngắn thì mã tấu có ưu thế hơn. Vậy có thể đánh giá hành vi của Lợi thỏa 4 yếu tố của tính phù hợp và cấp thiết. 

Song, hành vi của Lợi khó có thể thỏa mãn yếu tố về sức mạnh và sự mãnh liệt của phòng vệ chính đáng. Đứng dưới vị thế của một thẩm phán tôi có thể có những lập luận sau để chống lại Lợi:

1. Tại sao Lợi lại hay mang dao theo người? Một người bình thường đi ra ngoài đường không có mục đích cụ thể, không có lý do gì để luôn mang theo một hung khí có mức độ gây thiệt hại cao. Điều này chỉ có thể lý giải rằng Lợi có ý chí muốn sử dụng con dao đó, có thể là để phòng vệ, có thể là để đe dọa tấn công. Tuy vậy, suy cho cùng Lợi cũng đã có ý chí gây thiệt hại cho người khác khi quyết định đem theo dao.

2. Tại sao nắm được hung khí của Huy nhưng Lợi vẫn quyết định đâm? Xét về mục đích của phòng vệ chính đáng là ngăn chặn và chấm dứt hành vi gây thiệt hại. Việc Lợi đã nắm và giữ được hung khí của Huy là một chìa khóa để Lợi vùng thoát ra khỏi ngõ cụt. Tuy vậy Lợi vẫn quyết định đâm Huy để bắt Huy dừng lại. Mặc dù vẫn thỏa điều kiện về hành vi phòng vệ phải ngang hoặc nhỏ hơn mức độ thiệt hại của hành vi xâm hại nhưng đây cũng là một điểm phải cân nhắc.

3. Chưa hết, xét về hành vi liên tục đá vào người Huy sau khi Huy bị đâm. Có thể thấy Lợi đã nóng giận và không kiểm soát được hành vi của mình. Lợi đã phòng vệ thành công nhưng tiếp tục trút giận lên Huy. Vậy hành vi đâm Huy có thể không phải vì phòng vệ mà vì sự nóng giận và kích động.

4. Về việc Lợi đã bỏ chạy khi nhìn thấy Huy. Lợi đã lựa chọn bỏ chạy vì thấy Huy to con hơn và cầm hung khí dài. Nếu trường hợp Huy nhỏ con hơn và chỉ cầm dao thì lợi có rút dao ra đối mặt trực tiếp không? Câu hỏi là vào thời điểm Lợi đâm Huy, Lợi đã thật sự muốn chấm dứt hành vi của Huy hay muốn triệt hạ Huy. Theo như những gì đã diễn ra, tôi cho rằng Lợi vào thời điểm đó muốn triệt hạ Huy.

Kết luận, hành vi của Lợi là quá mãnh liệt và không cần thiết. Nếu Lợi chỉ muốn chấm dứt hành vi tấn công, sau cú bắt được hung khí, Lợi có thể vùng bỏ chạy hoặc chỉ cần đâm vào đùi hay những vị trí ít nguy hiểm hơn. Việc Lợi hay mang theo dao cũng là một điểm then chốt để phán đoán suy nghĩ của Lợi. Hơn hết, nếu Lợi không có thù hằn và không muốn triệt hạ Huy mà chỉ muốn phòng vệ thì sẽ không có hành vi đá liên tục vào Huy để trút giận. Hành vi của Lợi đã vượt quá phòng vệ chính đáng.

Trên thực tế, rất khó để một hành vi được công nhận là phòng vệ chính đáng. Đặc biệt nếu hành vi đó gây ra hậu quả chết người. 

Ngoài những điều kiện và yếu tố để xem xét phòng vệ chính đáng ở trên. Tôi sẽ đúc kết những điểm then chốt để bạn có thể ứng phó nếu rơi vào trường hợp nguy hiểm:

1. Mục đích của phòng vệ là ngăn chặn, loại trừ hành vi tấn công. Nếu đã ngăn chặn được rồi, tuyệt đối không tấn công đối phương nữa. 

3. Chạy là thượng sách. Hoặc nếu không chạy được thì chỉ nên nhặt dụng cụ trên đường chạy để phòng vệ ví dụ như gậy gộc, xẻng, cuốc hoặc các loại đồ dùng khác ít có khả năng gây chết người.

Những lời khuyên trên sẽ giúp tăng tỷ lệ được áp dụng phòng vệ chính đáng cho bạn. Nhưng tôi không đảm bảo 100% vì khi ra tòa xét xử vẫn còn nhiều yếu tố khác.

Kết luận lại, phòng vệ chính đáng là một khái niệm định tính, và rất khó để được áp dụng. Tôi có thể dẫn chứng bằng một số bản án như sau:

Bản án 13/2020/HS-PT ngày 14/01/2020, nội dung tóm tắt: Vào ngày 08/03/2019, Đặng Quốc K rủ Phạm Thanh H và Nguyễn Hoài Đ đi chơi, rồi cùng đến tìm Phạm Xuân T, K yêu cầu T trả nợ nhưng T cho rằng mình không nợ K nên hai bên xảy ra xô xát, T lấy dao bấm từ cốp xe ra rồi để trong túi quần, sau khi chìa khóa xe của T bị K giật lấy, T bỏ chạy sang nhà ông C nhưng nhà ông khóa cổng nên T quay lại. Trên đường quay lại thì nhìn thấy Đặng Quốc K đang cầm đoạn gỗ và cái cuốc, Đặng Quốc K tiến tới, ném đoạn gỗ trúng tay phải của Phạm Xuân T và dùng cuốc đánh nhiều cái vào người của Phạm Xuân T. Phạm Xuân T dùng tay phải đỡ, rồi lấy ra con dao bấm, tiến đến đâm nhiều nhát theo hướng thẳng về phía người Đặng Quốc K. Hậu quả Đặng Quốc K chết trước khi được cấp cứu. T bị tuyên tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.

Bản án 182/2021/HS-PT ngày 19/04/2021, nội dung tóm tắt: Ngày 05/9/2019, Trần Thế X mượn xe ô tô tải để hôm sau chở đá. Vì không có chỗ đỗ, X gửi xe qua đêm tại nhà ông M – hàng xóm làm dịch vụ rửa xe. Đêm đó, ông M say rượu, thấy xe đỗ không đúng và không có chìa khóa, bực tức mắng chửi. Vợ X giải thích X đã đến đưa chìa khóa nhưng không gặp. X sau đó mang chìa sang thì tiếp tục cãi vã, bị ông M dùng dao rượt chém. X chạy về nhà, sau đó sợ ông M phá xe nên định dời xe đi thì thấy ông M lại cầm dao lao tới. X cầm xẻng chống đỡ, đánh trúng đầu ông M khiến ông ngã. X cùng hàng xóm đưa ông M đi cấp cứu. Ông M bị tổn thương não, suy giảm sức khỏe 48%. Tòa tuyên X phạm tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.