[P. 1] A.I làm giảm thu nhập của người lao động?

Thông tin cho bạn: tự động hóa công việc bằng A.I vẫn đang xảy ra. 

Và câu hỏi cần quan tâm là nó đang xảy ra với tốc độ như thế nào; thời điểm nơi ''tự động hóa'' đủ mạnh để tạo ra thay đổi của thị trường lao động; và mất bao lâu để tới đó?

AI sẽ thay đổi nội hàm công việc, nhưng không thay đổi bể nhu cầu của con người.   

Điều này khiến vài công việc mất đi, vài công việc có thêm các tác vụ mới, và vài công việc xuất hiện. Trong nhiều viễn cảnh, mất đi công việc cũ không đồng nghĩa với việc bạn không tìm được nghề nghiệp thay thế. 

Dù vậy, những công việc mang tính lặp đi lặp lại - như nhập liệu, chăm sóc khách hàng hay lắp ráp - rất dễ bị tự động hóa. Tuy nhiên, AI lại tạo ra nhiều vai trò mới trong các lĩnh vực như phát triển AI, khoa học dữ liệu và an ninh mạng. Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) dự đoán rằng đến năm 2027, AI sẽ loại bỏ 85 triệu việc làm nhưng đồng thời tạo ra. Dự kiến 97 triệu việc làm sẽ xuất hiện, chủ yếu trong các lĩnh vực kỹ năng cao.

Cách mạng A.I sẽ chia sẻ nhiều điểm chung với Cách mạng Công nghiệp. Thời đó, sự xuất hiện của đầu máy khiến một số công việc biến mất (ví dụ: dệt vải thủ công), nhưng cũng tạo ra những công việc mới (ví dụ: quản lý nhà máy). Tương tự, việc tự động hóa dịch vụ khách hàng thông qua AI (như chatbot) làm giảm nhu cầu nhân sự truyền thống nhưng lại gia tăng nhu cầu đối với người huấn luyện AI và người quản lý hệ thống. Xe taxi tự lái của Waymo làm giảm nhu cầu về tài xế, nhưng lại tạo công việc trong lĩnh vực bảo trì AI, quản lý đội xe và phát triển phần mềm. Những lao động bị thay thế trong ngành lái xe có thể chuyển sang các công việc này nếu được đào tạo lại, từ đó tránh được nguy cơ thất nghiệp dài hạn.

Nút thắt cổ chai được hiểu phần hẹp nhất khiến dòng chảy bị chậm lại, làm chậm toàn bộ quá trình. Trong ngữ cảnh này, nó được hiểu là khi AI tự động hóa được tác vụ, những tác vụ (chưa thể thay thế bằng AI) sẽ trở thành "nút thắt cổ chai" - vì chúng là phần duy nhất khiến cho công việc còn tồn tại. 

Nói cách khác, nút thắt cổ chai nằm ở những tác vụ / công việc vẫn chưa nhưng sẽ được tự động hóa. 

Ví dụ, vào giữa những năm 1990, máy ATM bắt đầu xuất hiện tại các ngân hàng. Vào thời điểm đó, người ta dự đoán rằng điều đó sẽ khiến nhiều nhân viên ngân hàng mất việc. 

Và thực tế, số lượng nhân viên mỗi chi nhánh đã giảm từ 21 xuống còn 13. 

Tuy nhiên, điều đó cũng khiến việc vận hành một chi nhánh ngân hàng trở nên rẻ hơn rất nhiều. Vì vậy, để ứng phó, các ngân hàng đã mở thêm nhiều chi nhánh. Tổng số nhân viên ngân hàng thực sự đã tăng lên trong hai thập kỷ, nhưng giờ đây họ dành thời gian nói chuyện với khách hàng thay vì đếm tiền. 

Tuy nhiên, có một bước ngoặt sau cùng: ngày nay, số lượng giao dịch viên đang giảm – vì các dịch vụ ngân hàng trực tuyến và ứng dụng di động đang thay thế cả vai trò giao tiếp trước đây của họ. Nhìn chung, có thể nói rằng đây là một nghề nghiệp đang biến mất. 

Điều trên đúng với cả những công việc kỹ năng cao và có nhu cầu cao. Càng nhiều kỹ năng ‘’hiếm’’ được thay thế, công việc càng trở nên bấp bênh.   

Những công việc kỹ năng cao như kỹ sư AI hay nhà khoa học dữ liệu trở thành các vai trò “nút thắt” trong tăng trưởng, nhờ sự khan hiếm nên được trả lương rất cao. Ví dụ, kỹ sư AI tại Mỹ có thể nhận mức lương 120.000–200.000 USD mỗi năm. Ngược lại, các công việc như nhập liệu hay telesales chịu áp lực giảm lương do bị AI thay thế.

Trong ngành ngân hàng, các hệ thống phát hiện gian lận bằng AI ban đầu làm tăng nhu cầu tuyển nhà phân tích để giải thích đầu ra của AI, khiến lương tăng ở nhóm công việc có kỹ năng. Tuy nhiên, khi hệ thống AI trở nên tự vận hành tốt hơn, các tác vụ phân tích lặp lại có thể biến mất, khiến mức lương của nhóm lao động ít chuyên môn có nguy cơ giảm.

AI tăng đáng kể năng suất, từ đó ban đầu có thể làm tăng mức lương trung bình và rồi tạo ra các công việc đòi hỏi kỹ năng cao, có nhu cầu lớn. Tuy nhiên, khi tự động hóa lan rộng, nhu cầu đối với các công việc kỹ năng thấp có thể giảm, dẫn đến sụt giảm tiền lương ở một số lĩnh vực.

Tóm lại, lương có thể tăng tạm thời nhờ năng suất và nhu cầu kỹ năng cao, nhưng sẽ có xu hướng giảm ở một số ngành khi tự động hóa bão hòa.

(i) Tự động hóa làm giảm giá trị của kỹ năng bị thay thế (ví dụ: đếm tiền), nhưng lại tăng giá trị của các kỹ năng khác (ví dụ: giao tiếp với khách hàng). “Giao tiếp khách hàng” trở thành “nút thắt cổ chai” mới.

(ii) Tự động hóa một phần có thể giúp người lao động hiệu quả hơn, làm tăng năng suất và khiến doanh nghiệp muốn tuyển thêm người cho cùng một vị trí. Trong ví dụ này, mỗi giao dịch viên phục vụ được nhiều khách hàng hơn nhờ có ATM hỗ trợ.

Cuối cùng, số nhân viên vẫn giảm. Điều này có nghĩa là công việc đang dần biến mất, và những nhân viên còn trụ lại đã phát triển những kỹ năng khác để biến nghề này thành chuyên biệt và cao cấp hơn. Tuy nhiên, mức độ entry-level có thể sẽ bị loại bỏ.

Quá trình trên sẽ lặp lại với các ngành nghề khác.  

Kịch bản phổ biến nhất là người lao động sẽ dần sẽ mất việc vào tay A.I. Điều này dường như hiển nhiên, tới mức không nghĩ gì còn khó hơn.

Trong giai đoạn đầu, AI làm con người năng suất hơn, dẫn đến tăng nhu cầu tuyển dụng.

Trong giai đoạn tiếp theo, nếu AI hoàn toàn thay thế những gì con người làm, số lượng công việc sẽ giảm.

Khi tự động hóa ở mức trung bình, khó đoán lực nào sẽ thắng. Nhưng khi tự động hóa ở mức toàn diện, thì xu hướng giảm việc làm sẽ thường chiếm ưu thế.

Ví dụ, trong thời kỳ Cách mạng Công nghiệp ở Anh, ngành dệt may được tự động hóa đáng kể. Nhưng điều này lại làm ngành này năng suất đến mức số lượng việc làm trong sản xuất dệt may tăng mạnh – chỉ để rồi sụt giảm trở lại vài thế hệ sau đó.

Hiện nay, việc làm trong các ngành như thư ký, hành chính, tổng đài, thu ngân, telesales, kỹ xảo điện ảnh và hoạt hình đang giảm mạnh – và có thể AI đang tiếp sức cho xu hướng sụt giảm dài hạn đó.

Trong giai đoạn kinh tế hiện tại, số liệu về việc làm có thể không phản ánh đúng nhu cầu thực.  Một nghiên cứu cho thấy AI đã làm giảm nhu cầu đối với dịch giả, nhưng số lượng người làm nghề dịch thuật vẫn đang tăng. Có thể là vì mức suy giảm do AI chưa đủ lớn để vượt qua mức tăng trưởng chung của nền kinh tế (ít nhất là tới thời điểm hiện tại).

Hãy khai thác một kịch bản tích cực hơn, tự động hóa có thể tốt cho thị trường việc làm là: khi một công việc được tự động hóa, nó tạo ra các loại công việc mới –  và xã hội tiếp tục trở nên giàu có hơn. Lưu ý rằng, xã hội vẫn có thể giàu có hơn kể cả khi có ít người đi làm. 

Để minh họa cho cách nghĩ này: nhu cầu và vấn đề của loài người dường như là vô tận, và sẽ luôn có gì đó (mới) cần đạt được hoặc giải quyết. Dù vậy, với tốc độ của A.I, các tác vụ công việc có thể thay đổi rất nhanh, bởi công việc giờ đây đem bản chất mới là tiếp xúc & giải quyết nhiều vấn đề khác nhau. Bởi tính chất phức tạp ấy, loại công việc này không giành cho mọi người. Nhưng sẽ ra sao nếu, theo cách nào đó, loài người vẫn xoay xở để các lao động đều có việc?

Phần lớn con người từng làm nông, nhưng ngày nay, ở  các quốc gia phát triển, chỉ còn vài phần trăm dân số làm nông nghiệp – nghĩa là hầu hết công việc đã từng tồn tại trong nền kinh tế đã bị thay thế! Tuy nhiên, hiện tại, thu nhập trung bình cao hơn gấp khoảng 100 lần so với khi ấy – cho thấy rằng con người đã chuyển sang các công việc có giá trị cao hơn nhiều. Ở một số quốc gia như Hàn Quốc, quá trình chuyển đổi này xảy ra chỉ trong một thế hệ.

Một điều tương tự có thể xảy ra nếu nhiều công việc từ xa bị tự động hóa. Nhóm nghiên cứu Epoch AI chuyên nghiên cứu mối quan hệ giữa trí tuệ nhân tạo cấp độ con người (AGI) và kinh tế, ước tính rằng khoảng 1/3 các nhiệm vụ lao động có thể được làm từ xa, và nếu tất cả những nhiệm vụ đó được tự động hóa, GDP toàn cầu có thể tăng gấp 2 đến 10 lần. Trong kịch bản này, tiền lương của những công việc không thể làm từ xa có thể cũng tăng gấp 2 đến 10 lần. Có khả năng việc làm khối văn phòng vẫn tồn tại, nhưng vai trò sẽ chuyển sang tập trung hoàn toàn vào những “nút cổ chai” chưa thể tự động hóa và vẫn cần con người điều phối.

Tất nhiên, không thể phủ nhận rằng tự động hóa gây xáo trộn lớn đối với những người lao động bị ảnh hưởng trực tiếp. Nhưng nó cũng có thể làm tăng lương của họ, hoặc mang lại lợi ích cho người lao động ở các ngành khác.

Đây là lý do vì sao tôi thích tập trung vào những kỹ năng sẽ tăng hay giảm giá trị theo thời gian, hơn là chỉ chăm chăm vào từng chức danh công việc.

Cũng giống như việc tự động hóa một phần trong ngành ngân hàng đã làm tăng việc làm, nhưng khi tự động hóa ở mức cao hơn lại làm giảm nó, thì điều tương tự có thể xảy ra với lực lượng lao động nói chung?

AI kết hợp với robot có tiềm năng trở thành công nghệ khác biệt so với tất cả các công nghệ từng tồn tại, bởi vì nó có thể thực hiện hầu như mọi công việc. 

Dù nhiều nhà kinh tế học bác bỏ khả năng này, những người thực sự là chuyên gia trong lĩnh vực công nghệ lại cho rằng điều đó là hoàn toàn có thể xảy ra.

Và nếu điều đó xảy ra, nhiều mô hình kinh tế cho thấy tiền lương có thể giảm xuống - thậm chí xuống dưới mức đủ sống - ban đầu là do số lượng "lao động số" tăng vọt, làm nguồn cung lao động tăng mạnh, và về sau là bởi vì các hệ thống này có thể chuyển hóa năng lượng và tài nguyên thành sản phẩm hiệu quả hơn con người rất nhiều.

Tôi không nói rằng điều này chắc chắn sẽ xảy ra, nhưng đây là một kịch bản có thể xảy ra. Epoch cũng đã xây dựng một mô hình tích hợp về cách tự động hóa hoàn toàn có thể diễn ra trong toàn nền kinh tế. Theo các giả định mặc định của họ, tiền lương ban đầu tăng gấp 10 lần, nhưng rồi lại sụt giảm mạnh vào cuối những năm 2030 khi những "nút thắt cổ chai cuối cùng" do con người tạo ra bị loại bỏ.

Nếu con người vẫn cần thiết cho chỉ một phần rất nhỏ của công việc - giả sử là 1% - thì cùng một mô hình đó lại cho thấy tiền lương sẽ tăng không ngừng, vì mỗi người sẽ đảm nhận toàn bộ phần việc còn lại đó. Sự khác biệt giữa tự động hóa 100% và 99% là vô cùng lớn! (Bạn có thể đọc thêm về những tác động không rõ ràng của tự động hóa hoàn toàn đối với tiền lương.)

Tuy nhiên, tôi cho rằng kịch bản tự động hóa hoàn toàn và tiền lương sụt giảm là điều mà chúng ta cần xem xét một cách nghiêm túc.

Vậy nếu tự động hóa hoàn toàn thực sự xảy ra, bạn nên làm gì?

Trên hành trình đến tự động hóa hoàn toàn, chắc chắn sẽ có giai đoạn tự động hóa một phần. Và như đã đề cập ở trên, điều đó sẽ làm tăng tiền lương và mang lại cho bạn nhiều lợi thế hơn - ít nhất là trong một khoảng thời gian.

Do đó, dù viễn cảnh tương lai thế nào đi nữa, các bước tiếp theo của bạn vẫn nên giống nhau: hãy học những kỹ năng có khả năng gia tăng giá trị trong tương lai gần, để bạn có thể tối đa hóa đóng góp (và tiền lương) trong quãng thời gian từ bây giờ cho đến khi tự động hóa hoàn toàn xảy ra.

(Bên cạnh đó, cũng có một lý do khác để bạn nên tiết kiệm nhiều hơn - để không phải phụ thuộc quá nhiều vào các kế hoạch tái phân phối tài nguyên của chính phủ. Xem thêm cách chuẩn bị cá nhân cho AGI.)