Nikola Tesla: Thiên tài điên rồ và di sản vượt thời đại

Trong lịch sử khoa học hiện đại, hiếm ai đặc biệt như Nikola Tesla. Một thiên tài đạt được nhiều vinh quang nhờ trí tuệ phi thường nhưng cũng bị hủy hoại bởi chính những ý tưởng táo bạo của mình.

Cuộc đời của Tesla giống như một bộ phim. Đó là câu chuyện về hành trình đầy biến động của một chàng trai trẻ rời xa quê hương, tận tụy theo đuổi những ý tưởng vượt thời đại. Làm việc không ngừng nghỉ, chẳng màng đến danh lợi. Thế nhưng tài năng ấy nhiều lần bị lợi dụng, bị xem là kẻ lập dị, cuối cùng ra đi trong cảnh nghèo túng và lãng quên.

Dù những năm tháng cuối đời chìm trong cô đơn và lặng lẽ, Nikola Tesla vẫn để lại cho nhân loại một kho tàng di sản khoa học khổng lồ.

Trong bài viết hôm nay, mời bạn cùng mình khám phá cuộc đời và sự nghiệp của Nikola Tesla, thiên tài lập dị, người từng được mệnh danh là “nhà khoa học điên” với những phát minh vượt thời đại.

Vào một đêm mưa bão mùa hè năm 1856, tại một ngôi làng nhỏ thuộc Croatia cũ, có một em bé cất tiếng khóc chào đời giữa tiếng sấm vang rền. Vừa mới ra đời, bà đỡ đầu đã nói ngay: “Đây là đứa con của cơn bão.” Nhưng người mẹ vội đáp lại: “Không. Nó sẽ là đứa con của ánh sáng.”

Câu nói bâng quơ tưởng chừng vô thưởng vô phạt lại gắn bó với Tesla suốt chặng hành trình dài. 

Ngay từ khi còn bé, Tesla đã bộc lộ trí thông minh vượt trội. Trong cuốn tự truyện “Cuộc đời kỳ lạ của Nikola Tesla” ông viết lại một kỷ niệm vui vẻ: Hồi nhỏ, khi đang chơi cùng đám bạn, có một người đàn ông lạ mặt đã cho tiền tất cả trừ Tesla. Với lý do không thể cho nhóc vì nhóc quá thông minh. Câu chuyện tuy có chút lạ lùng nhưng lại là minh chứng cho thấy người ta có thể nhìn thấy sự thông minh thiên bẩm của nhà thiên tài tí hon.

Bàn về gia đình thì Tesla được sinh ra trong một gia đình có năm anh chị em. 

Cha của ông là một linh mục nghiêm khắc. Còn mẹ ông là một người phụ nữ sở hữu trí thông minh sắc sảo và óc sáng tạo phi thường. Bà có thể tự tay chế tạo các dụng cụ trong nhà và ghi nhớ hàng trăm bài thơ. 

Tesla vẫn luôn tin rằng trí nhớ siêu phàm và khả năng phát minh của mình được kế thừa từ mẹ.

Đến tuổi đi học, Tesla nhiều lần khiến thầy cô nghi ngờ ông gian lận, vì ông có thể nhẩm trong đầu những bài toán tích phân phức tạp mà người khác phải viết ra giấy và mất nhiều thời gian mới giải được. Đôi với Tesla, việc giải toán không phải là áp lực mà là điều tự nhiên, bởi ông có khả năng tập trung cao độ và nhớ rất rõ từng bước trong đầu.

Lớn hơn đôi chút, Tesla ấp ủ ước mơ trở thành kỹ sư, nhưng cha ông lại kiên quyết phản đối vì muốn con nối nghiệp giáo sĩ. Mọi chuyện chỉ thực sự thay đổi khi Tesla mắc bệnh dịch tả nặng, nhiều lần cận kề cái chết. Gia đình vì từng mất đi người con trai cả trong một tai nạn khi Tesla còn nhỏ, cho nên khi đối diện cái chết họ vô cùng sợ hãi.

Vì thế trong giờ phút sinh tử, khi chứng kiến đứa con trai yếu ớt vật lộn giữa lằn rằng của sự sống và cái chết, người cha nghiêm khắc  đành nhượng bộ. Ông hứa rằng nếu Tesla qua khỏi, ông sẽ để con theo học kỹ thuật như một cách để giữ niềm hy vọng sống và tương lai cho đứa con trai duy nhất.

May mắn Tesla đã vượt qua cơn bạo bệnh. Và chính lời hứa năm nào trở thành bước ngoặt đầu tiên đưa ông đến với hành trình trở thành một nhà phát minh vĩ đại.

Năm 1875, Nikola Tesla theo học tại Đại học Bách khoa Graz. Trong năm học đầu tiên, ông là một sinh viên xuất sắc: không nghỉ buổi học nào, đạt điểm cao nhất lớp, được hiệu trưởng gọi là “ngôi sao hạng nhất”. Mỗi ngày, ông đều học tập cật lực từ 3 giờ sáng đến 11 giờ đêm. Cường độ học tập cao độ đến mức các giáo sư phải viết thư cảnh báo với cha ông nếu Tesla không nghỉ ngơi ông sẽ chết vì kiệt sức.

Ngoài việc học tập, Tesla đã tham gia nhiều khóa học bao gồm nghiên cứu văn học, ngôn ngữ và thực vật học. Tài năng của ông được ghi nhận nhiều hơn bởi khả năng ngôn ngữ, ông có thể giao tiếp bằng tám thứ tiếng khác nhau; ngoài ra ông có thể đọc thơ, tranh luận với những người giỏi nhất. Tất cả những điều đó đã khiến ông trở thành một cá nhân được nhiều người săn đón.

Tuy nhiên từ năm hai trở đi, mọi thứ dần thay đổi. Tesla xảy ra mâu thuẫn với một giáo sư, bị cắt học bổng, dần sa vào cờ bạc. Sang năm ba, ông đánh hết tất cả tiền học phí, sau đó đánh lại gỡ được, trả nợ cho gia đình, tin rằng bản thân có thể kiểm soát tình hình. Nhưng việc sa sút học hành quá lâu không thể cứu vãn, Tesla bỏ học, cắt liên lạc với gia đình, bắt đầu một đời sống lang bạt.

Sau khi rời bỏ trường đại học ở Graz vào cuối năm 1878, Tesla chuyển đến Maribor (nay thuộc Slovenia), làm việc tại một công ty kỹ thuật với vai trò kỹ thuật viên vẽ kỹ thuật. 

Trong thời gian này, ông vẫn dành thời gian chơi bài và cờ, dẫn đến việc bị trục xuất khỏi Maribor vào tháng 3 năm 1879 do không có giấy phép cư trú hợp lệ. Ông trở về Gospić chỉ một tháng sau, vào ngày 17 tháng 4 năm 1879, cha ông qua đời. Sau cái chết của cha, Tesla ở lại Gospić và tạm thời giảng dạy tại trường trung học cũ của mình, nơi ông từng theo học để mưu sinh.

Tháng 6 năm 1884, Nikola Tesla đặt chân đến New York chỉ vỏn vẹn bốn xu trong túi, một lá thư giới thiệu, vài bài thơ và chút hành lý còn sót lại sau chuyến vượt đại dương đầy rủi ro. Trên tàu ông bị cướp, mất vé tàu và suýt mất mạng trong một vụ hỗn loạn.

Giữa đất Mỹ rộng lớn và xa lạ, Tesla bắt đầu lại từ con số không: không tiền, không người thân quen, chỉ có trí tuệ và niềm tin vào tương lai.

Lá thư giới thiệu ông mang theo là của Charles Batchelor gửi cho Thomas Edison, nhà phát minh nổi tiếng bậc nhất thời kỳ đó. Trong thư chỉ vỏn vẹn một dòng chữ: “Tôi chỉ biết có hai người vĩ đại. Một là ông, người còn lại là người đang cầm lá thư này.”

Nhờ đó, Tesla được nhận vào làm tại Edison Machine Works. 

[Chú thích: Charles Batchelor là một kỹ sư và nhà quản lý người Mỹ gốc Anh, rất thân cận với Thomas Edison. Ông là trợ lý kỹ thuật và cộng sự đắc lực của Edison trong nhiều dự án sáng chế và phát triển công nghệ. Khi Nikola Tesla đến Mỹ năm 1884, ông được Batchelor giới thiệu và giúp đỡ trong việc tìm việc làm. Nhờ sự giới thiệu và hỗ trợ của Batchelor mà Tesla có cơ hội được thuê làm việc tại Edison Machine Works.]

Khi làm việc tại Edison Machine Works, Tesla đảm nhiệm một công việc kỹ thuật thông thường, nhưng nhanh chóng gây ấn tượng bởi năng lực vượt trội. 

Edison không chỉ là một nhà phát minh lỗi lạc, mà còn là doanh nhân thực dụng với cái nhìn sắc bén, chỉ cần nhìn sơ qua ông đã nhận ra tài năng hiếm có của Tesla. Vậy nên Edison đưa ra lời đề nghị hấp dẫn đến khó tin: nếu Tesla có thể cải tiến toàn bộ hệ thống máy phát điện, phần thưởng nhận được sẽ là 50.000 đô la, một con số khổng lồ.

Tesla khi ấy vẫn là một chàng trai trẻ nhiều ngây thơ, dễ dàng đặt niềm tin vào Edison, thương nhân thực dụng nổi tiếng bủn xỉn khắp vùng. Chẳng chút do dự, ông dồn hết tâm huyết và sức lực để hoàn thành nhiệm vụ. Nhưng khi dự án hoàn thành tốt đẹp, lúc đến xin nhận lãnh phần thưởng, Edison chỉ cười nhạt và nói: “Tesla, hẳn là anh chưa hiểu kiểu đùa hài hước của người Mỹ chúng tôi.” Cuối cùng, thay vì khoản thù lao xứng đáng, Tesla lại nhận được mức tăng lương từ 10 lên 18 đô la mỗi tuần. Thật đáng thất vọng.

Cảm thấy bị phản bội, Tesla quyết định nghỉ việc. Dù chán nản tột cùng nhưng Tesla ra đi với niềm tin sục sôi dòng điện xoay chiều (AC) sẽ là tương lai của nhân loại.

Sau khi rời khỏi Edison Machine Works, Tesla gặp được doanh nhân tử tế là George Westinghouse. George Westinghouse nhìn ra tiềm năng của dòng điện xoay chiều, nên đã quyết định đầu tư, mua lại bằng sáng chế, giúp Tesla có cơ hội tiếp tục nghiên cứu và phát triển.

Khi hệ thống dòng điện xoay chiều (AC) bắt đầu được đưa vào ứng dụng thực tế, cũng là lúc ở châu Âu nổ ra cuộc đối đầu lớn giữa hai hệ thống: dòng điện một chiều (DC) do Edison dẫn đầu và dòng điện xoay chiều (AC) mà Tesla cùng Westinghouse cùng phát triển.

Edison với tham vọng thống trị ngành điện đã sử dụng sức ảnh hưởng của mình để công kích hệ thống điện của Tesla. Ông tổ chức các buổi trình diễn gây sốc như giật điện chết chó, mèo, thậm chí cả voi, nhằm chứng minh dòng điện xoay chiều cực kỳ nguy hại.

Không dừng lại ở đó, Edison còn vận động chính phủ sử dụng dòng điện xoay chiều làm phương tiện thi hành án tử hình theo cách vô cùng tàn nhẫn để khiến công chúng sợ hãi và mất lòng tin vào công trình của Tesla.

Thế nhưng, dù đưa ra năm bảy chiến lược nhẫn tâm, rốt cuộc Edison cũng không thành công với tham vọng của mình. 

Phía bên Tesla và Westinghouse thì luôn kiên định với niềm tin vào tiềm năng của AC. Họ tiếp tục cải tiến công nghệ, từng bước đưa dòng điện xoay chiều vào đời sống thực tế.

Đỉnh điểm là năm 1893, khi Westinghouse giành được quyền cung cấp điện cho Hội chợ Thế giới tại Chicago. Hệ thống AC đã thắp sáng toàn bộ hội chợ, chứng minh hiệu quả vượt trội trước hàng triệu người.

Không lâu sau, họ tiếp tục gây dấu ấn với nhà máy thủy điện tại thác Niagara, công trình năng lượng quy mô lớn đầu tiên sử dụng dòng điện xoay chiều để truyền tải điện đi xa.

Với khả năng truyền tải xa, hiệu suất cao và chi phí thấp, dòng điện xoay chiều dần trở thành tiêu chuẩn trên toàn cầu. Tesla và Westinghouse là những người chiến thắng trong “cuộc chiến dòng điện”.

Cuối cùng dù không công khai thừa nhận, Edison cũng phải im lặng thừa nhận tài năng sáng tạo của thiên tài kỹ thuật Tesla. 

Năm 1915, có nguồn tin đồn không chính thức nhận định rằng Edison và Tesla đều được đề cử cho giải Nobel Vật lý cho những phát minh về điện năng. Tuy nhiên, cuối cùng không ai trong số họ nhận được giải thưởng.

Nguyên nhân được cho là Tesla không muốn chia sẻ giải thưởng với bất kỳ ai, đặc biệt là với Edison, người mà ông từng có nhiều bất đồng và cạnh tranh gay gắt trong sự nghiệp.

Dù  không có bằng chứng chính thức nào xác nhận thông tin này là đúng sự thật và thực tế giải Nobel Vật lý năm 1915 đã được trao cho William Henry Bragg và Lawrence Bragg vì những đóng góp quan trọng trong việc phân tích cấu trúc tinh thể bằng tia X (Tia X là loại bức xạ có bước sóng rất ngắn có thể xuyên thấu vật chất, được ứng dụng phổ biến trong y học để chụp hình bên trong cơ thể và trong khoa học để phân tích cấu trúc tinh thể)

Tuy nhiên, câu chuyện về giải Nobel năm 1915 đã phần nào phản ánh những mâu thuẫn và cảm xúc phức tạp giữa hai thiên tài, đặc biệt là Tesla, người không chỉ đấu tranh vì khoa học mà còn vì sự công nhận và giá trị cá nhân.

Ngày nay, dòng điện xoay chiều là nền tảng của hệ thống điện năng hiện đại trên khắp thế giới. Nhờ khả năng truyền tải điện năng hiệu quả với hiệu suất cao, dòng điện phục vụ rất nhiều cho đời sống sinh hoạt và lao động của toàn bộ.

Dòng điện xoay chiều còn được ứng dụng cho sự phát triển của các hệ thống truyền tải điện thông minh, xe điện và các giải pháp năng lượng tái tạo, góp phần xây dựng một tương lai bền vững và hiện đại. 

Dòng điện mà chúng ta sử dụng trong gia đình hàng ngày như nấu ăn, xem tivi, sử dụng máy lạnh, máy giặt hay các thiết bị điện tử khác đều là dòng điện xoay chiều do Tesla phát minh và hoàn thiện.

Sau chiến thắng vang dội trong "Cuộc chiến dòng điện", Tesla bước vào thời kỳ rực rỡ nhất trong sự nghiệp. Ông nhanh chóng trở thành biểu tượng của trí tuệ siêu việt với các phát minh có giá trị vượt thời đại. 

Tesla sở hữu hơn 300 bằng sáng chế. Ngoài dòng điện xoay chiều, ông có nhiều phát minh nổi bật khác như động cơ cảm ứng, cuộn Tesla, sóng vô tuyến và điều khiển từ xa…Những phát minh này đã góp phần định hình thế giới và tạo ra bước ngoặt trong các lĩnh vực truyền thông, y học, công nghiệp và trong cả đời sống hàng ngày.

Dẫu vậy, không phải ý tưởng nào của Tesla cũng được đón nhận hoặc có cơ hội hiện thực hóa. Một số ý tưởng của ông như  "tia tử thần" có thể tiêu diệt máy bay từ khoảng cách xa cho đến nay vẫn còn gây tranh cãi và chưa được chứng minh cụ thể. 

Cũng ngay trong chính giai đoạn đỉnh cao của sự nghiệp, Tesla bắt đầu theo đuổi một giấc mơ vĩ đại: hệ thống năng lượng không dây toàn cầu. Ông tin rằng có một dạng năng lượng có thể truyền qua không khí mà không cần đến dây dẫn; ông còn  không ngần ngại đưa ra các dự đoán táo bạo về tương lai công nghệ từ wifi, radio, điện thoại thông minh, vệ tinh. Những dự đoán khiến con người ở thời đại của ông khiếp sợ, cho rằng chúng thật điên rồ.

Nhưng Tesla chẳng màng đến dư luận, để hiện thực hóa lý tưởng ông đã xây dựng tháp Wardenclyffe, một công trình đồ sộ bên bờ biển Long Island với tham vọng biến nó thành trạm phát năng lượng cho toàn thế giới. Thế nhưng dự án lại mở ra cửa ải đầy gian nan. Quy mô quá lớn, chi phí vượt khỏi tầm kiểm soát. Các nhà đầu tư, trong đó có J.P. Morgan, lần lượt rút lui. Họ không thể tiếp tục đổ tiền vào một mô hình chưa rõ ràng và không có mục tiêu kinh tế. Thời điểm đó phòng thí nghiệm Tesla xảy ra vụ nổ nghiêm trọng, gây ra tổn thất nặng nề.

Cuối cùng khi không có nguồn tài trợ, Wardenclyffe bị bỏ hoang, Westinghouse cũng thua lỗ, còn Tesla rơi vào khủng hoảng tài chính, buộc phải bán đi những bằng sáng chế quý giá của mình.

Cá nhân Tesla sau nhiều trận khủng hoảng dần xa rời thực tế. Trong khi nhiều nhà khoa học khác trở thành doanh nhân thành đạt, Tesla vẫn miệt mài theo đuổi những ý tưởng vượt khỏi tầm hiểu của thời đại. Những phát ngôn và nghiên cứu của ông dần bị cho là lập dị, khiến ông bị hiểu lầm và bị xa cách đối với cộng đồng khoa học.

[Chú thích: J.P. Morgan là nhà tài phiệt và chủ ngân hàng quyền lực nhất nước Mỹ cuối thế kỷ XIX, từng đầu tư cho Tesla nhưng đã rút lui khi biết ông muốn truyền điện miễn phí cho toàn thế giới]

Sau khi Wardenclyffe thất bại, Tesla không còn là cái tên được săn đón. Ông sống lặng lẽ trong các khách sạn rẻ tiền ở New York, dựa vào tiền trợ cấp ít ỏi từ những bằng sáng chế cũ và sự giúp đỡ từ vài người bạn còn nhớ đến ông. Ông vẫn tiếp tục nghiên cứu về năng lượng, sóng vô tuyến, thậm chí về cả vũ khí có thể chấm dứt mọi cuộc chiến. Nhưng đa phần chỉ dừng lại ở ý tưởng. Thiếu tài trợ, ông không thể hoàn thiện được chúng.

Tesla cả đời không kết hôn. Ông dành hết thời gian và tâm trí cho khoa học. Bạn bè ngày một thưa dần, ông cũng dần rút lui khỏi thế giới ồn ào. Tesla bắt đầu tránh tiếp xúc với người khác, mắc chứng ám ảnh cưỡng chế, ông cũng dành nhiều thời gian trò chuyện với chim bồ câu. Và có lần ông từng nói ông yêu một con chim như yêu một con người.

Phải chăng đó là sự cô độc tâm hồn chỉ còn biết tìm nơi nương tựa vào chính mình. Những điều ông nghĩ, những điều ông nói, không một ai ở thế giới ngoài kia có thể thấu thị nổi. 

Dù có xu hướng sống tách biệt nhưng khi tham gia vào hoạt động xã hội, Tesla lại bộc lộ những mặt tính cách thú vị khác. Năng động hơn, lãng mạn hơn nhưng cũng rất giản dị và chân thành. Nhiều người đã dành cho ông lời khen ngợi và sự ngưỡng mộ sâu sắc. 

Robert Underwood Johnson từng mô tả Tesla là người mang trong mình “sự ngọt ngào, chân thành, khiêm tốn, tinh tế, hào phóng và mạnh mẽ.” Thư ký của ông, Dorothy Skerrit, từng viết: “Nụ cười vui vẻ và phong thái cao quý của ông luôn thể hiện những phẩm chất của một quý ông đậm sâu trong tâm hồn.” Người bạn thân của Tesla, Julian Hawthorne nhận xét: “Hiếm khi người ta gặp một nhà khoa học hay kỹ sư nào vừa là nhà thơ, triết gia, người yêu âm nhạc tinh tế, nhà ngôn ngữ học, lại vừa là một người sành ăn và thưởng thức đồ uống.”

Marc J. Seifer, tác giả của cuốn sách “Wizard: The Life & Times of Nikola Tesla” lại viết:

“The high-tech conveniences we take for granted the cellular phone and television, for example, would not exist without Tesla.” 

Marc Alessi, giám đốc điều hành của Trung tâm Khoa học Tesla tại Wardenclyffe ở New York, cho biết: “Không có nhiều tiện ích hiện đại mà chúng tôi đang tận hưởng mà không được Nikola Tesla chạm tới theo một cách nào đó.”

[Chú thích thêm: Hiện tại phòng thí nghiệm của Nikola Tesla tại Wardenclyffe ở New York được chuyển đổi thành một trung tâm khoa học, giáo dục và công nghệ]

Tesla mất năm 1943 trong một căn phòng nhỏ, gần như không ai bên cạnh. Ông để lại hơn 300 bằng sáng chế, cùng hàng loạt sổ tay và ý tưởng, nhưng phần lớn bị lãng quên hoặc bị chính phủ thu giữ. Ngay sau khi ông qua đời, FBI đã niêm phong toàn bộ tài liệu nghiên cứu, lo ngại có liên quan đến vũ khí hạt nhân. 

Phải đến nửa sau thế kỷ XX, người ta mới bắt đầu nhìn lại. Họ nhận ra Tesla không chỉ là kỹ sư tài năng, mà là người đã đi trước thời đại hàng trăm năm. Tên ông được đặt cho đơn vị đo từ trường (Tesla), cho hãng xe điện nổi tiếng của Elon Musk, để lại nguồn cảm hứng vô tận cho vô số phát minh hiện đại.

Tesla có thể đã sống và ra đi trong cô đơn, nhưng di sản ông để lại thì chưa bao giờ biến mất. Thế giới phải mất nhiều thời gian để nhận ra tầm nhìn vượt thời đại của ông. 

Nếu không có một Nikola Tesla nhiệt thành với vô vàn những ý tưởng táo bạo và điên rồ thì sẽ chẳng có một thế giới có radar, có wifi, có mạng lưới truyền tải không dây của ngày hôm nay.

Dù muộn màng nhưng chưa bao giờ là quá trễ để ta biết về thành quả vĩ đại mà Nikola Tesla đã trao tặng cho lịch sự nhân loại. Công lao ấy xứng đáng được vinh danh đến suốt đời.