Những Điều Mình Hiểu Ra Khi Đổ Tiền Tỷ Vào Thị Trường

Con người chúng ta tuy nhanh nhạy trong việc suy nghĩ nhưng thường chậm chạp trong việc thích nghi, mọi sự thích nghi đều là cần thời gian: như là thích nghi với nơi ở mới, thích nghi với mối quan hệ mới, thích nghi với môi trường làm việc mới, và như mình thì phải là thích nghi với việc tài khoản ngân hàng đột ngột tăng thêm 200,000 USD ngay sau Tết năm 2021. Đó thực sự là một cú “home run” với tụi mình sau một đợt thử liều bắt đáy crypto vào hè năm trước, khi mà nền tài chính toàn cầu như đang chao đảo vì sự xuất hiện của Covid-19. 

Mặc dù nghe con số thì cảm thấy thật to tát nhưng trong giới “cá mập” crypto, những người đã vung đến cả chục tỷ đồng vào thị trường thì số tiền tụi mình thu về chỉ như vài đồng lẻ với họ. Còn với tụi mình khi đó thì con số đó là thực sự lớn bởi vì trước giờ, tuy tổng tài sản tích lũy của mình và bạn gái (và giờ đã là vợ) đã cao nhưng đó là kết quả tích lũy của gần 2 năm, còn con số 200,000 USD này đến một cách đột ngột trong một thời gian rất ngắn. Theo cách gọi trong vật lý thì tài khoản ngân hàng của tụi mình vừa có một “bước nhảy lượng tử”. 

Sau đợt chốt lời đó, tụi mình tiếp tục đầu tư thêm vào crypto cũng như thị trường chứng khoán Việt Nam, ban đầu là qua các quỹ đầu tư, sau đó là tự giao dịch. Bài viết này của mình không phải là để kể lại lịch sử đầu tư, chi tiết các giao dịch của mình, mà để chia sẻ về những gì mình rút ra được trong hơn hai năm vật lộn trên thị trường, từ lúc nó đang thăng hoa đến lúc nó trầm lắng như hiện tại.

Điều lớn nhất mà mình nhận ra rằng đa số các vấn đề mà những nhà đầu tư Việt Nam gặp phải là họ nhầm lẫn giữa khái niệm đầu tư tích lũy tài sản và tăng thu nhập. Rất nhiều người khi tham gia đầu tư, dù đó là đầu tư vào chứng khoán, vàng, bất động sản hay tiền điện tử, đều bỏ tiền vào với mong muốn giàu nhanh chứ không phải là giữ tài sản thật lâu và chờ nó tích lũy giá trị. Nhiều người tìm hiểu về đầu tư sẽ thấy ngưỡng mộ các huyền thoại Warren Buffett, Peter Lynch nhưng khi bỏ tiền vào thị trường, họ muốn tìm các tài sản tăng nhanh như Bitcoin. Các câu chuyện về những người mua Bitcoin ở giá vài chục đô giờ thành tỷ phú hay bỏ tiền mua đất năm sau bán lời gấp đôi luôn là niềm cảm hứng bất tận cho những người mới gia nhập thị trường. Ham muốn làm giàu nhanh này khiến những người tham gia thị trường đổ tiền vào những thứ không phải là tài sản, giá trị bị thổi phồng bởi những người, tổ chức lớn có thể thao túng giá.

Những hoạt động kể trên không phải là đầu tư, mà là đầu cơ. Bài viết này của mình chỉ muốn chỉ rõ ra những sai lầm mọi người hay mắc phải khi tham gia thị trường, chuyện của bản thân mình cũng như những gì mình học được.

Đầu tiên một sai lầm phổ biến là nhầm lẫn giữa “may mắn” và “kỹ năng”. Trong cờ bạc chúng ta có khái niệm “may mắn cho kẻ mới chơi” (beginner’s luck) để nói về hiện tượng những người mới tham gia chiếu bạc lần đầu thường có một hai ván cược thắng lớn. Điều này cũng thường xuyên xảy ra trong thị trường tài chính: mua lô đất và vài tháng sau bán sang tay lời 30%, gom cổ phiếu IPO và lời vài chục phần trăm sau một tuần, giữ Dodgecoin vài ngày trước khi nó được tỷ phú Elon Musk nhắc đến trên Twitter. Những cú ăn đậm ban đầu này hóa ra lại là một lời nguyền cho nhiều người bởi nó khiến họ tin rằng kết quả đó đến từ thông tin bí mật họ lấy được trong các hội nhóm kín trên mạng xã hội, hoặc từ kỹ năng phân tích của họ, và họ quyết định đổ thêm tiền vào với hi vọng gặt hái được số tiền lời lớn hơn trong lần tiếp theo. Về cá nhân mình, mình biết một người anh từng thắng lớn trong thương vụ IPO của Vietjet hồi năm 2017. Nhờ một cú tất tay liều lĩnh với mức đòn bẩy cao, anh bạn đã lời hơn gấp ba sau khi gom và giữ cổ phiếu Vietjet trong nhiều tháng sau đợt IPO. Số tiền lời giúp anh mua được mảnh đất để xây nhà và xe máy mới. Sau đợt đó, anh quyết định nghỉ việc và chỉ tập trung “trade” cổ phiếu, huy động cả tiền của gia đình. Nhưng năm 2018 hóa ra lại là một năm buồn cho thị trường chứng khoán Việt Nam với mức giảm hơn 25% từ mức đỉnh, các cổ phiếu mà anh dự đoán ngon ăn đều giảm, nhẹ thì 20%, nặng thì tận 70%. Anh đã mất rất lâu để vượt qua cú sốc đó và quay lại tập trung vào công việc chuyên môn. Lần gần đây nhất gặp anh, khi bàn về chuyện đầu tư anh nói nửa đùa nửa thật: “Anh thấy em có tiền em mua xe hơi chạy cho sướng chứ đừng bỏ vào chứng khoán. Mua xe ô tô sau 5 năm thì mất nửa giá, nhưng mà 5 năm đó mình có nhiều niềm vui, nó cũng phục vụ giúp ích cho mình. Còn đầu tư chứng khoán, sau 5 năm thì mất 50% tài khoản mà chẳng có gì ngoài cay đắng.” Thật là những lời buồn bã từ một người từng mua đất nhờ chứng khoán.

Một sai lầm phổ biến khác là nhiều người đầu tư với một tâm niệm rằng điều tồi tệ nhất sẽ không xảy ra, và họ rất tin vào điều đó dù không có kiến thức cũng như kỹ năng cần thiết để đánh giá tình hình. Nếu các bạn đọc lại những tin tức, những chia sẻ của những người trong cuộc trước khi biến cố lớn xảy ra, một câu nói bạn thường bắt gặp sẽ là: “Chuyện đó không thể xảy ra được”. Trước khi nước Mỹ rơi vào khủng hoảng nhà đất năm 2008, người Mỹ tin rằng đầu tư mua nhà thì không thể lỗ được, giá nhà không thể giảm. Hoặc như cú sập của đồng tiền mã hóa điện tử Luna hồi tháng 5, người ta cũng tin rằng thuật toán của nó vững chắc như một pháo đài không thể có lỗ hổng cho sai sót. Những nhà đầu tư cuồng tín coi đó coi thuật toán của Luna như một phát kiến vĩ đại trong ngành tài chính.

Ở lĩnh vực chứng khoán trong nước, nhiều người biết lãnh đạo FLC thao túng giá cổ phiếu nhưng vẫn tham gia giao dịch cổ phiếu này vì tin rằng đó là tập đoàn lớn, nhà nước không làm gì được, chủ tịch Quyết đã thao túng như vậy nhiều năm nay mà không bị bắt nên giờ sẽ không sao. Cổ phiếu họ FLC không thể bị đánh sập được, đó là niềm tin của rất nhiều người bởi nếu không thì tại sao họ lại bỏ tiền vào một công ty mà họ biết rằng đang vi phạm pháp luật nghiêm trọng. Những sự kiện đau đớn trong lịch sử ngành tài chính cho thấy rằng “Những gì người ta nói không thể xảy ra đều đã từng xảy ra trước đây”, bởi vì nền tài chính của nhân loại phát triển dựa vào trí tưởng tượng và cảm xúc của con người, và cả hai thứ này đều không có giới hạn, không có vùng cấm.

Phổ biến không kém là nỗi khao khát tìm kiếm sự an toàn cũng là nguyên nhân lớn khiến nhiều người mất tiền trên thị trường vì tin hoàn toàn vào lời của người khác. Chỉ đầu tư vào những thứ chắc chắn lời, đó là quan niệm của rất nhiều người khi mới tham gia đầu tư. Mặc dù liên tục nói rằng “Không có rủi ro thì sao có lời”, nỗi sợ trong tiềm thức khiến họ đi tìm kiếm những sản phẩm sinh lời tính bằng lần nhưng độ đảm bảo cao như gửi tiết kiệm ngân hàng. Chính điều này khiến họ đi tìm những chuyên gia, tham gia các hội nhóm mà họ tin rằng ở đó có các thông tin bí mật mà người khác không biết, có những hướng dẫn chính xác giúp họ biết khi nào nên mua và mua cổ phiếu nào, khi nào thì nên bán. Trong đầu tư đất đai, họ dễ dàng bỏ tiền vào những khu đất, những căn chung cư bị thổi phồng giá vì họ thấy người khác cũng làm vậy: đám đông tạo cho họ cảm giác an tâm. Tất nhiên khi cơn bão giá đã đi qua thì đám đông cũng bị kẹt lại, bao gồm họ: bị kẹt với một tài sản không bán được nhưng vẫn phải trả lãi vay ngân hàng đều đều và mức lãi thì tăng nhanh theo thời gian.

Cuối cùng, có lẽ sai lầm lớn nhất của những người đầu tư là họ cảm thấy “nó vui” và dẫn tới bị nghiện, cho dù họ không thừa nhận điều đó. Tham gia các cộng đồng đầu tư, cùng tham gia đặt lệnh, cùng chia sẻ thắng lợi, cùng an ủi nhau khi mất tiền, cảm giác hồi hộp canh từng cây nến, rồi vỡ òa khi tài khoản tăng hàng chục phần trăm, đó là những cảm xúc thăng hoa dễ khiến người ta nghiện đổ tiền vào thị trường, thôi thúc người ta đánh những lệnh lớn. Tất nhiên là khi hết tiền và sự hưng phấn qua đi, tâm trí của những tay chơi này dường như tan nát.

Về bản thân mình, trong suốt thời gian tham gia vào thị trường mình cũng từng mắc phải các sai lầm trên, trừ việc bị nghiện. Sau đợt “trúng” crypto đó, mình dành thêm một ít tiền để mua thêm một số đồng crypto khác với hi vọng lặp lại kỳ tích x8, x10 tài khoản của lần trước. Mình có đạt được điều đó với một số đồng, nhưng mình cũng mất rất nhiều với các đồng khác, mình cũng mất tiền trong một vài vụ lừa đảo chiếm đoạt token, cũng may là số tiền không nhiều. Cuối cùng sau một thời gian, do bị cuốn lại vào công việc nên mình dừng các hoạt động trading crypto, bởi mình nhận ra rằng bấy lâu nay mình chỉ đang bị cuốn vào một trò cờ bạc nhiều xui rủi, mình thấy mệt mỏi khi cứ phải ngồi nghe ngóng tin tức từ Mỹ, thức khuya đọc tin cũng như các phân tích mà mình sau này nhận ra là hoàn toàn không hữu ích. Có lẽ điều may mắn cho mình là mình chỉ lấy một phần nhỏ từ số tiền lời để tham gia vào trò này, nên tụi mình không mất trắng số tiền lời 200,000 USD kia. 

Phần lớn số tiền lời có được mình dùng để trả nợ ngân hàng cho khoản vay mua căn hộ của tụi mình. Như đã nói từ đầu, tụi mình không hề chuẩn bị tinh thần để đón nhận số tiền đó, và nó đã khiến tụi mình bối rối, hai đứa đã dành nhiều thời gian để nghĩ xem cần làm gì cho hợp lý. Tụi mình đã ngồi bàn với nhau là có nên trả hết nợ ngân hàng hay là chỉ trả một phần, còn phần còn lại thì đầu tư tiếp vào chứng khoán hoặc trái phiếu, bởi vì dù sao đợt đó lãi vay ngân hàng đang khá tốt, chỉ ở quanh mức 7.0%. Sau một hồi bàn tính tụi mình chốt rằng tốt nhất là trả hết nợ ngân hàng bởi vì cuộc sống tụi mình khi đó đang phức tạp do dịch Covid-19 bùng phát trở lại, Thành phố Hồ Chí Minh đang bắt đầu thực hiện giãn cách xã hội, các dự án thì rối ren vì phải đổi kế hoạch phát triển, và tụi mình nghĩ rằng bớt được càng nhiều thứ phải suy tính thì càng tốt. Cho nên tụi mình trả hết nợ cho ngân hàng và sau đó mình chuyển tiền vào quỹ đầu tư cũng như mua vào một số mã cổ phiếu blue-chip trên thị trường như MWG, FPT, SSI. Ngoài ra việc trả hết nợ cho ngân hàng giúp tụi mình có điểm tín dụng tốt cũng như mở ra cơ hội sau này có thể vay thêm cho những khoản đầu tư khác nếu cần thiết. 

Việc giảm bớt, và sau này là dừng hẳn, các hoạt động giao dịch crypto cũng như trả hết nợ cho ngân hàng giúp tụi mình có thời gian hơn để lo cho công việc cũng như tìm hiểu sâu hơn về bản chất của việc đầu tư. Một lợi ích của việc tham gia vào thị trường crypto là nó khiến mình đọc rất nhiều về tài chính toàn cầu, về doanh nghiệp, về công nghệ, và đối chiếu trải nghiệm của bản thân với những thứ đã đọc. Tất nhiên trước khi bỏ tiền vào crypto thì mình có tìm hiểu về đầu tư, nhưng khi đó kiến thức của mình phân mảnh và không có hệ thống. Nhưng khi tiền của mình được thực sự bỏ vào thị trường, thì những khái niệm trừu tượng mình đọc được bỗng trở nên dễ hiểu hơn bao giờ hết. Khoảnh khắc mình hiểu được về thế giới tài chính cũng giống như khoảnh khắc mình hiểu được những gì đang xảy ra ở ngoài vũ trụ rộng lớn kia vậy.

Khi nghĩ về sự rộng lớn của vũ trụ, đọc những quyển sách về đầu tư, chiến lược phát triển, mình hiểu rằng mọi cuộc vui không bao giờ kéo dài được mãi, rằng những sự may mắn tụi mình đã tận hưởng trong thời gian qua sẽ không lặp lại. Mình hiểu rằng khi một yếu tố bất lợi lớn xuất hiện thì dù chúng ta có cố gắng như thế nào, chúng ta cũng sẽ không đảo ngược được tình thế. Mình không tin rằng nếu chúng ta cứ cố gắng thì chúng ta sẽ vượt qua được mọi khó khăn. Hãy đến gặp các cơ sở kinh doanh, doanh nghiệp phá sản vì dịch bệnh Covid-19, có bao nhiêu người trong số họ đã không cố gắng hết sức để trụ lại được trên thị trường? Hoặc là đợt tăng giá xăng trong nửa đầu năm vừa rồi, bao nhiêu tài xế công nghệ đã phải dừng hoạt động vì họ thấy rằng dù họ có cố gắng chăm chỉ chạy nhiều cuốc xe như thế nào thì cũng không đủ bù chi phí nhiên liệu. 

Trong một thế giới đầy hỗn loạn này, sự cố gắng của bản thân có thể mang đến cho chúng ta thành công ở một mức độ nào đó nhưng chúng thường không duy trì được lâu dài. Khi nói lâu dài ở đây là mình đang đặt trong bối cảnh tuổi thọ con người, tức là phải hơn 20 năm, thậm chí là 30 năm. Nếu bạn bắt đầu đi làm năm 23 tuổi và gặt hái được thành công rực rỡ trong 20 năm tiếp theo, thì lúc đó bạn chỉ mới 43 tuổi, và bạn còn ít nhất 25 tới 30 năm,thậm chí có thể là 40 năm tuổi đời phía trước. Liệu bạn có chắc rằng bạn sẽ tiếp tục thành công trong nửa quãng đời còn lại như trước đó? Trở lại với bản thân mình, mình không biết rằng chuyện gì sẽ xảy ra trong 5 tới 10 năm tới với công ty và với gia đình? Công ty của tụi mình đã thoát qua được đại dịch Covid-19, nhưng liệu nó có vượt qua được giai đoạn lạm phát cao như hiện nay, liệu nó có chống chọi lại được với một cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu tiếp theo hoặc sống sót qua thế chiến thứ 3? Liệu tụi mình có gặp chuyện không may khiến tụi mình không thể làm việc được như trước và khiến thu nhập bị giảm trầm trọng?

Đó là lý do loài người phát minh ra khái niệm đầu tư tài chính hàng trăm năm trước, với những công ty tiên phong là những công ty bảo hiểm. Các công ty bảo hiểm hoạt động với phương châm rằng dù điều tồi tệ nhất có xảy ra với bạn, vẫn sẽ có thứ để bạn bám trụ vào và sống tiếp. Chúng ta cũng nên có tư duy như thế trong cuộc sống, đầu tư tài chính như là xây dựng một nơi an toàn cho bản thân để trong tương lai, dù chuyện tồi tệ gì xảy ra thì bạn vẫn có thứ để nương tựa vào. Đầu tư tài chính là một hoạt động lâu dài bởi vì nó đòi hỏi chúng ta phải tích lũy những tài sản có giá trị và chờ chúng tăng trưởng dần qua thời gian. 

Các tài sản này tăng giá theo thời gian bởi vì chúng luôn được nhiều người khao khát sở hữu bằng mọi giá. Vàng đã tăng giá trong 100 năm qua vì chúng luôn được một lượng lớn cư dân trên Trái Đất này tìm kiếm và sở hữu. Bất động sản Việt Nam tăng giá liên tục vì phần lớn người dân Việt Nam vẫn mong muốn sở hữu nhà. Cổ phiếu của Apple tăng trưởng hơn 600% trong 10 năm qua vì Apple là một tập đoàn kinh doanh có hiệu quả và có hàng triệu người muốn sở hữu một phần của tập đoàn đó.

Nói đến đây thì mình muốn chỉ ra sự khác biệt giữa giao dịch (trading) và đầu tư (invest). Trading là một hoạt động nhìn sơ qua thì giống đầu tư, nhưng thực chất nó khá hoàn toàn. Bản chất của trading là kiếm tiền từ chênh lệch giá mua và bán bằng những giao dịch ngắn hạn, có thể là trong ngày, vài tuần hoặc là một vài tháng, và đòi hỏi một bộ kỹ năng cũng như tư duy khác hoàn toàn với đầu tư. Trading là hoạt động yêu cầu nhiều công sức tìm hiểu về thị trường, hiểu biết về toán, về kỹ thuật trade và quan trọng, đó là một công việc toàn thời gian. Nhiều người khi mới tham gia đầu tư, dù đó là crypto, chứng khoán hay ngoại hối đều nhầm lẫn giữa trading và đầu tư, trong bất động sản thì người ta gọi là lướt sóng. Nếu tham gia trading mà không có các kỹ năng cần thiết cũng như sự hiểu biết thì không khác gì đánh bạc. 

Như vậy nguyên tắc đầu tư thì rất đơn giản: tích lũy những thứ có giá trị lâu dài, nhưng khi thực hiện chúng ta thấy rằng nó rất khó vì: chúng ta không biết được thứ nào sẽ tiếp tục có giá trị trong 20, 30 năm tới, chúng ta không có đủ kiên nhẫn, chúng ta không may mắn, chúng ta dễ bị cảm xúc chi phối và phạm phải các sai lầm như mình đã kể ở phần trên. Điều đó đòi hỏi ở bản thân mỗi nhà đầu tư một thái độ nghiêm túc với dòng tiền, một sự kiên trì lỳ lợm khó ai theo được, và đặc biệt là biết giới hạn của bản thân. 

Đối với mình, mình để phần lớn tiền ở các quỹ đầu tư, gồm quỹ mở và quỹ ETF và cũng có thử thách sự hiểu biết của bản thân bằng cách mua một số cổ phiếu đơn lẻ của các công ty lớn. Mình chấp nhận rằng sẽ có một số công ty không thành công, thậm chí có thể là biến mất khỏi thị trường trong 10 năm tới cùng với tiền của mình, những đó là rủi ro phải có nếu muốn đạt được mức sinh lời cao. Danh mục đầu tư của mình chọn nhìn chung thì khá là an toàn vì mình hiểu rằng điều quan trọng nhất trong cuộc sống của mình là gia đình và sự nghiệp, các mối quan hệ với bạn bè và người thân. Ngay cả trong thời điểm khó khăn hiện tại của thị trường, khi mà tài khoản của mình không có gì ngoài màu đỏ, mình vẫn tin tưởng vào sự bền bỉ của danh mục và rằng nó sẽ vươn lên trở lại được. Có lẽ sự lạc quan một cách lì lợm là điều duy nhất chúng ta có thể làm để giúp giữ được bình tĩnh trong những năm tháng khó khăn tài chính này. 

Nếu có ai hỏi mình lời khuyên về tư duy đầu tư, mình sẽ nói rằng đặt mục tiêu đầu tư là để tích lũy cho tương lai của bản thân và của những người thân sẽ giúp chúng ta cẩn trọng hơn cũng như có trách nhiệm hơn với những quyết định của mình. Đầu tư sớm, đúng cách, đều đặn với tinh thần lạc quan, mình tin rằng đó là cách tốt nhất để bạn vượt qua các biến động kinh tế, chính trị và đạt được sự thịnh vượng tài chính lâu dài.