Bài viết này mình sưu tầm có chỉnh sửa từ trang tienkiss.wordpress.com. Trong một ngày lang thang tìm sách sử để cải thiện đầu óc thì mình bắt gặp Nhật Bản duy tân 30 năm. Mình đọc một phần vì tình cảm đặc biệt với đất nước này, một phần vì những cái mình sẽ học được. Tất nhiên không phải để làm những việc đao to búa lớn như thay đổi đất nước, quê hương, mà là học được cái tinh thần, tư tưởng để thay đổi chính những suy nghĩ từ lâu đã già cỗi, trì trệ trong mình.

*Bài viết chỉ ra 3 nguyên nhân tóm lược theo sách nhưng mình tóm tắt lại thành 2 theo ý kiến chủ quan.

“Thử mở hết lịch sử nhân loại ra mà coi, đông tây kim cổ, có quốc gia nào chỉ sửa đổi trong 30 năm mà được mới hẳn mặt mày, trở nên tốt đẹp như là Nhật Bản vậy không ?” – trang 25.

Đây là cuốn sách do cụ Đào Trinh Nhất, nhà báo, nhà viết sử Việt Nam sưu tầm, tìm tòi tài liệu trên 20 cuốn mà tổng hợp viết ra, xuất bản lần đầu năm 1936. Sách của cụ Đào viết rất dễ hiểu, trình bày rõ ràng khúc triết, ngôn ngữ và văn phong giản dị nên rất dễ đọc. Các cụ xưa đã dày công nghiên cứu, tổng hợp thu gọn những tinh túy trong cuộc duy tân của Nhật Bản để các thế hệ cùng thời và chúng ta hiện nay biết được phần nào nguyên nhân vì sao đầu thế kỷ 20 Nhật Bản không những thoát nạn thuộc địa phương Tây mà còn đứng trên hàng ngũ các nước liệt quốc. 



Có thể tóm gọn trong 2 nguyên do lớn khiến Nhật Bản duy tân thành công chỉ trong vòng 30 năm, đến năm 1904 – 1905 chiến tranh Nhật – Nga, Nhật Bản giành chiến thắng toàn diện, thuyết phục cả trên biển lẫn đất liền, khiến cả thế giới bàng hoàng Nhật Bản ngang nhiên đứng vào hành ngũ các nước liệt quốc, để rồi tiếp nối chiến tranh thế giới thứ II, Nhật Bản gia nhập khối phát xít đem quân xâm chiếm các nước khác, cả Châu Á, duy chỉ có Nhật Bản được như thế.

1) Nhờ địa lý thiên nhiên và lịch sử mà sinh ra nhiều tính cách đặt biệt. Điều kiện thiên nhiên: Nhật Bản bao gồm nhiều hòn đảo lớn nhỏ hợp thành, bốn bề bao quanh bởi biển mà không quá xa lục địa nên có nhiều điểm thuận lợi là ít có chiến tranh xảy ra. Nhà Nguyên từng 3 lần đem quân đánh Nhật Bản đều bị đánh bại một phần nhờ có bão biển (6 tháng biển lặng, 6 tháng biển động). Dân tộc Nhật có tinh thần dung hòa rất lớn, tên gọi xưa của nước Nhật chính là Đại Hòa, có nghĩa là thâu nhập nhiều tinh túy của văn hóa các nơi để gột, rửa sạch và làm nên bản sắc riêng của họ. 

Phần nữa dân tộc Nhật khởi thủy từ các lục địa đến sinh sống lâu dài mà thành, nên họ có khí chất dũng mãnh của giống người Mông Cổ, tính mạo hiểm của người Mã Lai. Nhờ có tính ưa mạo hiểm cộng với địa lý bao quanh là biển và đại dương, người Nhật từ xưa đã biết đóng tàu bè lớn, dong thuyền đi buôn bán khắp nơi ở khu vực Á Đông. Phong cách Võ sĩ đạo cũng được hình thành từ bản tính của người Mông Cổ được tru rèn hài hòa mà thành, võ sĩ trong xã hội Nhật Bản là hạng nêu cao gương sáng của Đại Hòa hơn hết (trang 63). Chính tinh thần của Võ sĩ đạo đã góp công không nhỏ trong cuộc duy tân tự cường của họ.

“Võ sĩ làm việc rất quang minh chính đại; lúc bình thường đối với kẻ thù, không hề tỏ ra vẻ gì giận hờn ganh ghét; lúc chiến đấu thì dũng cảm, đánh ngay trước mặt người ta, chứ không chịu dùng những ngón hèn nhát là đánh ngầm giết lén. Ra chiến trường bao giờ cũng ung dung vui vẻ; thắng trận thì bảnh bao hớn hở, nổi tiếng anh hùng dũng sĩ đã đành, còn rủi có bị thua mang nhục mà chết, thì cũng chết một cách thái nhiên, gọi là “chết có vẻ anh đào” 死有櫻色, nghĩa là chết mà nét mặt vẫn tươi tắn hồng hào như bông anh đào khi rụng xuống cũng giữ cái sắc thiên nhiên của nó vậy”. “võ sĩ đạo là tinh anh luân lý của Nhật Bản, chính nó hun đúc ra cái nguyên khí quốc dân. Vận nước nhờ đó mà rõ ràng, thói dân nhờ đó mà cứng cỏi; nội những dấu tích gì sáng tỏ vẻ vang ở trong lịch sử Nhật Bản, đều do từ gốc nguồn võ sĩ đạo mà phát ra tất cả” – trang 64.

Điều kiện chiến tranh: Chế độ phong kiến gây nên những cuộc chia đất tranh hùng, chống chọi ganh đua nhau luôn luôn thành ra dùi mài hun đúc được chí bền sức mạnh và nảy ra lắm tài khéo tinh khôn. 

Chế độ phong kiến của Nhật khác với Việt Nam và Trung Quốc, phải nói là giống như thời Xuân Thu Chiến quốc bên nước Tàu, tức là có thiên tử nhà Chu và các nước phiên ban chư hầu phục. Thời Tân phong kiến của Nhật do Mạc phủ nắm toàn bộ quyền hành, rồi chiến tranh nội bộ cũng nổi lên liên miên, các tướng quân thay đổi nhau cầm quyền, rồi hình thành Triều Nam Triều Bắc, nước Đông nước Tây, nhưng lạ là chiến tranh nhưng dân chúng vẫn an cư lạc nghiệp, văn học, nghệ thuật, thương nghiệp, nông trang … vẫn tấn tới và phát triển, thậm chí nhờ tương tranh mà dùi mài thêm năng lực. Các triều đại cũng biết sắp đặt giáo dục, mở mang văn hóa, rất dày công phu nhất là thời Đức Xuyên. 

2) Tôn chỉ cải cách tư tưởng nhưng "hòa nhập mà không hòa tan"

Người Nhật Bản cũng là dân da vàng, Á đông, cùng chịu ảnh hưởng bởi văn hóa Khổng, Mạnh của Trung Quốc, nhưng không phải họ chép y khuôn, rốt ráo như các dân tộc khác, kể cả Việt Nam, theo nhà báo Phan Khôi: Người Nhật theo đạo Khổng Mạnh nhưng họ không theo cái học khoa cử, bắt chước làm kinh nghĩa, thi, phú thứ văn chương vô dụng, làm mờ mắt. Người Nhật theo văn hóa Tàu mà những cái dở, những sự mê tín của người Tàu họ không chịu theo. Tức người Nhật họ không tin địa lý, quỷ thần, đốt vàng mã. Nhờ đó tư tưởng họ không vướng víu những cái tối tăm dơ bẩn cần phải mất thời giờ để gột sạch đi rồi mới hấp thụ cái hay, cái tốt. Quả thật là vậy “cái trình độ văn minh của một nước thế nào, là coi học thuật tư tưởng của nước ấy. Một nước muốn cải cách bắt đầu từ học thuật tư tưởng mà ra” (trang 10).

Dù Mạc phủ có chính sách khóa cửa gần 300 năm nhưng dân tộc họ vẫn tìm tòi học hỏi những cái hay, cái mới từ người ngoại quốc, đặc biệt là nhờ quan hệ buôn bán với người Hà Lan, hình thành một phần nhỏ trí thức thức thời, tấn tới mà góp phần lớn trong công cuộc duy tân dưới thời Minh Trị.

Tóm lại, theo tác giả Nhật Bản đã có những mầm mống phôi thai cho sự duy tân tự cường ngày nay. Nhật Bản tiến hành duy tân từ nhỏ đến lớn, từ trong ra ngoài, từ trên xuống dưới, cụ thể như: 

- Đổi mới chính trị, một năm sau khi lên ngôi Minh Trị tiến hành xóa bỏ chế độ phiên ban, sắp đặt đất nước thành các phủ, huyện, thâu tóm chính quyền về tay trung ương do Thiên hoàng có quyền lực tối cao. 

- Mở mang công cuộc giáo dục theo phương Tây, vừa giáo dục do nhà nước và giáo dục do nhân dân – tức các trường đại học tự do các chí sĩ tiến bộ lập ra. 

+ Hải quân và Lục quân được thành lập theo mô hình của nước Anh và nước Pháp, Hiến pháp thì theo mô hình nước Đức (ban hành năm Minh Trị thứ 23)

+ Kinh tế thương mại theo mô hình của Mỹ. Sau khi Minh Trị lên ngôi, tiếp tục ký tờ điều ước cho phép giao thông, buôn bán với các nước Anh, Pháp, Mỹ, Hà Lan, Y-pha-nho (Ý), Nga … ra sức đổi mới công nghệ, nhà băng, chế tạo, cơ khí nghệ thuật v.v.v cho đến những chuyện y phục tầm thường, tập quán lặt vặt cũng đổi cũ ra mới. 

“Có thể ví dụ như một cái vườn có ngàn gốc cây mọt hư khô héo, người Nhật là lão làm vườn, đã đào từng gốc cây đó liệng đi, mà trồng cây khác mới lạ tươi tốt thế vào. Cách ít lâu, cái cảnh nhánh khô lá rụng, tiều tụy thê lương của miếng vườn kia đều biếnđi đâu hết, giờ ta ngó thấy toàn là cây lạ bông thơm, có muốn tìm lại những dấu tích xưa cũng không còn nữa. Thiệt, Nhật Bản trừ cựu canh tân tới vậy lận!”. 

Sau đổi mới 30 năm, Nhật Bản bắt đầu diễu võ dương oai, năm 1894 Nhật chiếm Triều Tiên từ tay Trung Quốc thêm phần Liêu Đông, sau các nước ép Nhật nhường Liêu Đông cho Nga đổi lấy Đài Loan. Năm 1900, Nhật tham gia liên minh 8 nước đánh giặc Quyền Phỉ ở Trung Quốc, khiến các nước Âu Mỹ đều tá hỏa ngạc nhiên. Năm 1904 – 1905, cậu bé Nhật chính thức đánh bại gã khổng lồ Nga tại cảng Lữ Thuận, đánh bại hạm đội 80 chiếc tại eo biển Đối Mã, vừa thể hiện sức mạnh của mình, vừa trả thù vụ lấy Liêu Đông năm nọ, đồng thời cũng mở rộng thế lực bành trướng xuống khu vực Châu Á, Thái Bình Dương. Một số nhà nghiên cứu thời điểm đó cũng cho rằng cái mầm họa da vàng bắt đầu từ đây mà ra.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Những đoạn trích lược mình tâm đắc trong sách, có thể đọc hoặc bỏ qua.
“Từ khi Nhật Bản có Võ sĩ đạo dựng lên, liền có tập tục này, do ở quan niệm danh dự mà ra. Bởi võ sĩ Nhật thờ chuộng danh dự thứ nhất. Một võ sĩ đã cầm gươm ra trận thì chỉ có nước một là thắng hai là chết, chớ bại trận là điều nhục nhã cho võ sĩ, hay là để cho giặc bắt sống được mình, danh dự võ sĩ cũng cấm ngặt lắm. Người võ sĩ anh hùng tất phải tự chết một cách thung dung, chậm rãi, thong thả, tự nhiên, không mất vẻ tươi cười mà cũng không rên la đau đớn. Đã vậy mà phải chết trước mặt người ta và phải giữ lễ nghĩa hẳn hoi cho tới khi tắt hơi ngã xuống mới thôi. Nhà võ sĩ Nhật bèn lựa cách mổ bụng, chỉ có vậy mới là chết có gan, chết sang trọng, hợp với tư cách của con nhà võ.” – trang 309.

Một đặc tính của võ sĩ Nhật là có máu công phẫn lạ lùng. Trời ơi! Hễ khi họ thấy một chuyện gì thiệt thòi nhục nhã cho quốc gia chủng tộc họ, thì máu công phẫn của họ sôi lên sục sục, không có cái sức mạnh nào làm cho nguội lạnh đi được. – trang 298.
"Có cách lo toan nào khác hơn là mình tỏ ra mình mạnh; hễ mình mạnh thì tự nhiên người ta phải nhường bước và coi mình ngang vai bằng bậc ngay. Trải mấy chục năm Minh Trị duy tân, Nhật Bản đã tỏ ra họ mạnh, nên chi đến năm Minh Trị thứ 27 (Tây lịch 1893), đầu hết là Anh quốc cùng Nhật sửa tờước cũ, ký tờ ước mới, không còn có tô giới và quyền lãnh sự tài phán nữa" – trang 109.

Mười mấy năm đầu, Nhật Bản còn phải mướn võ quan Âu Mỹ qua rèn tập và sở đúc súng đạn cũng mướn các nhà chuyên môn ngoại quốc chỉ vẽ trông nom. Nhưng từ năm Minh Trị thứ 15 trở đi, thì mọi việc luyện binh đúc súng gì, người Nhật cũng tự làm lấy hết, không phải mượn tay người ngoại quốc nào nữa. Là vì có những thanh niên đi du học Âu Mỹ trở về, đã rút nghề của Âu Mỹ mà tự chủ công việc luyện binh đúc súng được rồi. Học như họ vậy mới thiệt là học cứu nước. – trang 281.

Cũng như ngày họ Nho hóa, Phật hóa, ngày nay Nhật Bản không Âu hóa nhất thiết đâu. Họ vẫn giữ cái cốt cách xưa của họ. Không, không mặc dầu phải Âu hóa còn nhiều, người Nhật vẫn so sánh phán đoán mình Âu châu thô lỗ, không được sâu sắc lý thú bằng cổ văn minh của họ. Thế mà họ vẫn phải Âu hóa, là vì sự cần dùng bắt buộc, thời thế bắt buộc, tấm lòng độc lập tự tôn của họ bắt buộc. – trang 356

Hết thảy những sự bắt chước đó đều phát động ra bởi cái ý chí kiên cường của người Nhật muốn trở nên mạnh để vẫn được tự do, vẫn được tự do để giữ lấy lối sinh hoạt riêng, tư tưởng riêng của mình từ xưa. Thì ra Nhật Bản chỉ Âu hóa để đương đầu với Âu Mỹ cho dễ và để vẫn là Nhật Bản cho dễ đó thôi. – trang 359.
Lịch sử Thế giới Phân tích lịch sử