Hoa Kỳ là một trong số ít quốc gia trên thế giới cho phép công dân sở hữu súng một cách rộng rãi, một đặc trưng đã dẫn đến vô số tranh cãi, đặc biệt khi quốc gia này liên tục đối mặt với các vụ xả súng kinh hoàng. Vậy đâu là nguồn gốc sâu xa nhất dẫn đến quyết định này? Để trả lời câu hỏi, chúng ta cần đi sâu vào phân tích các yếu tố lịch sử, pháp lý, văn hóa, chính trị và kinh tế đã đan xen để hình thành nên luật súng độc đáo của Mỹ.

Câu chuyện về quyền sở hữu súng tại Mỹ bắt đầu với "Tu chính án thứ hai" của Hiến pháp Hoa Kỳ, được thông qua vào năm 1791, với nội dung: "Xét thấy lực lượng dự bị có tổ chức nghiêm chỉnh là rất cần thiết cho nền an ninh của một quốc gia tự do, quyền của dân chúng được giữ và sử dụng vũ khí sẽ không bị vi phạm." Từ khi ra đời, điều khoản này đã gây tranh cãi về cách diễn giải. Một bên là quan điểm tập thể, cho rằng quyền sở hữu súng chỉ áp dụng trong khuôn khổ dân quân để bảo vệ quốc gia; bên còn lại là quan điểm cá nhân, khẳng định mỗi người dân có quyền giữ súng để tự vệ, bất kể có tham gia dân quân hay không. Sự mâu thuẫn này kéo dài hàng thế kỷ, cho đến khi Tòa án Tối cao Hoa Kỳ can thiệp với các phán quyết mang tính bước ngoặt.

Vụ "District of Columbia v. Heller (2008)" là một cột mốc quan trọng. Với tỷ số 5-4, Tòa án phán quyết rằng Tu chính án thứ hai bảo vệ quyền sở hữu súng cá nhân để tự vệ tại nhà, không phụ thuộc vào dân quân, từ đó vô hiệu hóa lệnh cấm súng tay ở Washington, D.C. Tuy nhiên, phán quyết cũng nhấn mạnh quyền này không tuyệt đối, cho phép các giới hạn như cấm tội phạm hoặc người mắc bệnh tâm thần sở hữu súng. Tiếp nối, vụ "McDonald v. City of Chicago (2010)" mở rộng quyền này đến các tiểu bang qua Tu chính án thứ mười bốn, khiến các bang không thể vi phạm quyền sở hữu súng của cá nhân. Gần đây, vụ "New York State Rifle & Pistol Association v. Bruen (2022)" tiếp tục củng cố quyền mang súng công khai, yêu cầu các luật kiểm soát súng phải dựa trên truyền thống lịch sử. Những phán quyết này không chỉ định hình nền tảng pháp lý mà còn làm phức tạp các nỗ lực kiểm soát súng, tạo ra một rào cản lớn cho những thay đổi trong tương lai.

Ngoài khía cạnh pháp lý, lịch sử và văn hóa đóng vai trò không thể thiếu trong việc giải thích tại sao súng lại trở nên phổ biến ở Mỹ. Trong thời kỳ đầu lập quốc, súng là công cụ thiết yếu để người dân tự vệ trước các mối đe dọa từ người bản địa, thú hoang và tội phạm, trong bối cảnh luật pháp chưa được thiết lập đầy đủ. Chúng cũng là vũ khí để giành độc lập khỏi ách thống trị của Anh trong cuộc Cách mạng Mỹ (1775-1783), biến súng thành biểu tượng của tự do và khả năng tự vệ. Nỗi sợ chính quyền độc tài, một di sản từ cuộc đấu tranh này, càng củng cố niềm tin rằng sở hữu súng là cách để người dân bảo vệ mình trước sự áp bức của chính phủ – một tư tưởng được phản ánh rõ trong Tu chính án thứ hai.

Văn hóa cũng góp phần định hình nhận thức về súng. "Văn hóa cao bồi", với hình ảnh những chàng trai miền Tây hoang dã mang súng lục bên hông, đã ăn sâu vào bản sắc Mỹ, đề cao sự mạnh mẽ, độc lập và tinh thần tự lực. Từ các bộ phim Hollywood đến sách lịch sử, súng được tôn vinh như biểu tượng của tự do cá nhân và tinh thần phiêu lưu. Sự phổ biến của súng trong truyền thông đại chúng càng củng cố "văn hóa súng" độc đáo này, khiến việc sở hữu súng không chỉ là quyền lợi mà còn là một phần của lối sống.

Quyền sở hữu súng không chỉ dừng lại ở lịch sử hay văn hóa mà còn bị chi phối mạnh mẽ bởi chính trị và kinh tế. Sự phân cực chính trị tại Mỹ biến kiểm soát súng thành một vấn đề gây chia rẽ sâu sắc: Đảng Dân chủ thường ủng hộ các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn, trong khi Đảng Cộng hòa bảo vệ quyền sở hữu súng như một giá trị cốt lõi. Cơ chế như quy tắc "filibuster" tại Thượng viện, cho phép một nhóm nhỏ thượng nghị sĩ chặn dự luật, càng làm khó khăn cho việc thông qua các cải cách về súng, ngay cả khi đa số công chúng ủng hộ.

Về kinh tế, ngành công nghiệp súng tại Mỹ là một thế lực khổng lồ, tạo ra hàng triệu việc làm và đóng góp đáng kể vào GDP. Các công ty sản xuất vũ khí chi hàng triệu USD mỗi năm để vận động hành lang, chống lại các dự luật kiểm soát súng nhằm bảo vệ lợi nhuận. Ngược lại, bạo lực súng đạn gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng, từ chi phí y tế (ước tính hàng tỷ USD mỗi năm) đến mất năng suất lao động và giảm du lịch. Sự đối lập này tạo ra một vòng luẩn quẩn, nơi lợi ích kinh tế của một nhóm cản trở các nỗ lực giảm thiểu bạo lực.

Đứng sau các yếu tố chính trị và kinh tế là "Hiệp hội Súng trường Quốc gia (NRA)", một trong những tổ chức vận động hành lang quyền lực nhất nước Mỹ. Với hàng triệu thành viên và ngân sách vận động lớn, NRA kiên quyết phản đối mọi hạn chế về súng, từ kiểm tra lý lịch đến cấm vũ khí tấn công. Ảnh hưởng của NRA không chỉ nằm ở tiền bạc mà còn ở khả năng huy động cử tri, khiến các chính trị gia ngần ngại ủng hộ kiểm soát súng vì sợ mất phiếu. Ví dụ, sau vụ xả súng Sandy Hook năm 2012, dù dư luận đòi hỏi hành động, các dự luật kiểm soát súng vẫn thất bại tại Quốc hội, phần lớn do áp lực từ NRA.

Ngày nay, bạo lực súng đạn – với hơn 40.000 ca tử vong mỗi năm theo CDC – đã làm bùng nổ các cuộc tranh luận gay gắt. Phe ủng hộ kiểm soát súng lập luận rằng hạn chế tiếp cận súng sẽ giảm bạo lực, trích dẫn các quốc gia như Australia, nơi chương trình mua lại súng sau vụ thảm sát Port Arthur (1996) đã giảm đáng kể xả súng hàng loạt. Họ cho rằng Tu chính án thứ hai không phải quyền tuyệt đối và chính phủ có thể áp dụng các quy định hợp lý để bảo vệ cộng đồng. Ngược lại, phe phản đối khẳng định quyền sở hữu súng là bất khả xâm phạm, rằng kiểm soát súng không ngăn được tội phạm (vì họ thường mua súng bất hợp pháp) và chỉ làm suy yếu khả năng tự vệ của người dân lương thiện.

Các nỗ lực kiểm soát súng trong lịch sử, như "Đạo luật Súng Quốc gia (1934)" (điều chỉnh súng máy), "Đạo luật Kiểm soát Súng (1968)" (cấm bán súng cho tội phạm và người tâm thần), và "Đạo luật Brady (1993)" (yêu cầu kiểm tra lý lịch), đã đạt một số kết quả nhưng vẫn đầy lỗ hổng. Chẳng hạn, "lỗ hổng Charleston" cho phép người mua nhận súng nếu kiểm tra lý lịch không hoàn tất trong ba ngày, dẫn đến vụ xả súng nhà thờ Charleston (2015). Các chương trình như "Project Triggerlock" hay luật "cờ đỏ" (tịch thu súng từ người nguy hiểm) cũng được triển khai, nhưng hiệu quả còn hạn chế do thiếu sự đồng thuận chính trị và thực thi không đồng đều.

So với các quốc gia phát triển khác, tỷ lệ sở hữu súng (120 súng/100 dân) và tử vong do súng (4,12/100.000 dân, theo số liệu 2021) của Mỹ cao vượt trội. Thụy Sĩ, dù có tỷ lệ sở hữu súng cao, lại kiểm soát chặt chẽ việc cất giữ đạn dược và yêu cầu huấn luyện, dẫn đến tỷ lệ tội phạm súng thấp. Australia, với chương trình mua lại súng và cấm vũ khí bán tự động, là minh chứng cho thấy kiểm soát súng có thể hiệu quả. Những ví dụ này đặt câu hỏi: liệu Mỹ có thể học hỏi mà không từ bỏ hoàn toàn quyền sở hữu súng?

Quyền sở hữu súng rộng rãi tại Mỹ bắt nguồn từ sự kết hợp phức tạp giữa Tu chính án thứ hai, vai trò lịch sử của súng, văn hóa cao bồi, nỗi sợ chính quyền, sự phân cực chính trị, lợi ích kinh tế của ngành súng, và ảnh hưởng của NRA. Những yếu tố này không chỉ giải thích tại sao súng phổ biến mà còn lý do các nỗ lực kiểm soát súng gặp nhiều trở ngại. Tuy nhiên, để giảm bạo lực súng đạn, Mỹ cần một cách tiếp cận đa chiều: mở rộng kiểm tra lý lịch và cấp phép mua súng, khuyến khích cất giữ súng an toàn, hạn chế mang súng nơi công cộng, đồng thời đầu tư vào các chương trình can thiệp cộng đồng và giáo dục an toàn súng. Chỉ khi vượt qua sự chia rẽ và đặt an toàn cộng đồng lên trên lợi ích cá nhân, Hoa Kỳ mới có thể hy vọng giải quyết được vấn đề đã kéo dài hàng thế kỷ này.