Ngày cuối năm, viết một chút về lịch sử và hệ giá trị của con người

Nhanh thật, thoáng cái đã giữa tháng 12. Đưa mẹ ra ngân hàng nhận mấy cuốn lịch năm mới với hỏi bao giờ có tiền lẻ để đổi, mà giật mình…

Mùa gió chướng đã lại về trên mảnh đất miền Nam còn khá lạ lẫm này với mình, trời cũng xám xịt âm u hơn bởi cái ảnh hưởng của gió mùa ngoài Bắc. Ấy, cái xứ nóng quanh năm mà cũng có những buổi sáng cảm giác hơi se se lạnh, để được ngồi co ro với tách trà nóng trong tay (dù thực ra quạt vẫn bật vù vù cho khỏi muỗi), mà trầm ngâm nghĩ ngợi mông lung về vài thứ trong cuộc đời.

Có lẽ không sai khi nói rằng chúng ta đang ở một bước chuyển giao tiếp theo của lịch sử, với những AI và công nghệ hóa sinh sẽ trở nên cực kỳ phát triển trong 5 10 năm tới, và có thể thay đổi toàn bộ cuộc sống của con người.

Vậy nên, chắc cũng cần nhìn lại một chút về hệ giá trị của chúng ta qua lịch sử, qua những mốc thay đổi lớn lao nhất, để xem nó đã biến chuyển như thế nào, và sẽ có thể biến chuyển ra sao trong tương lai.

Vì, giống như 2 bố con Will và Ariel Durant đã viết trong “The lessons of history”:

Chúng ta, cứ tạm cho là có 3 giai đoạn lớn trong lịch sử loài người, từ (1) săn bắt hái lượm, đến (2) nông nghiệp, và (3) công nghiệp hóa.

---

(1) Trong thời đại sơ khai của loài người, thứ quan trọng nhất là khả năng săn bắn giết chóc, vì nó quyết định việc có thịt, có cái ăn hay không. Vậy nên sự liều lĩnh, dũng cảm, khả năng đi săn và giết các loài thú hung dữ được đề cao.

Bên cạnh đó, do tỷ lệ tử vong khi săn bắn là khá cao, nên sẽ có thể gây chênh lệch tỷ lệ nam nữ trong xã hội. Vậy nên một người đàn ông có thể có nhiều vợ/bạn tình, và mỗi người đàn ông sống sót thì được trông chờ sẽ giúp những người phụ nữ xung quanh có thai.

Tựu lại, hiếu chiến, tàn bạo, và nhiều dục vọng tạo nên những lợi thế cho sinh tồn trong giai đoạn này.

---

(2) Tuy nhiên, mọi thứ đã thay đổi hoàn toàn trong thời kỳ nông nghiệp lên ngôi.

Một thời đại mới, một cách sống mới sẽ đòi hỏi những giá trị, phẩm cách khác được coi trọng, và khiến những giá trị phẩm cách của xã hội cũ trở thành không còn phù hợp, hay thậm chí là phải bài trừ lên án.

Ở thời đại nông nghiệp, sự chăm chỉ trở nên cần thiết hơn là lòng dũng cảm, sự hòa hợp và dễ làm việc cùng được coi trọng hơn là liều lĩnh hung hăng.

Trong gia đình, con cái là tài sản, vậy nên việc kiểm soát sinh đẻ bị coi là tội ác.

Đồng thời, mỗi cậu thanh niên được coi là trưởng thành sớm hơn, vì ở tuổi 15 nó đã biết tất cả những việc phải làm - mọi thứ nó cần là một mảnh đất, một cái cày, và tinh thần sẵn sàng lao động. Vậy nên dễ hiểu khi nó có xu hướng cưới vợ sớm, gần như ngay khi mà tự nhiên cho phép; nó không cần một mối quan hệ trước hôn nhân quá lâu mà thay vào đó là an cư lập nghiệp.

Với phụ nữ, việc giữ trinh tiết trở nên vô cùng quan trọng, vì nếu sơ sẩy có thể dẫn đến nguy cơ chửa hoang và bị ruồng bỏ. Gia đình 1 vợ 1 chồng được chuộng, vì sự cân bằng tỷ lệ nam nữ trong các cộng đồng. Trong khoảng 1500 năm cái hệ giá trị nông nghiệp này (bao gồm thủ tiết, cưới sớm, ít ly dị, và đẻ nhiều) thống trị tại châu Âu và những thuộc địa của nó.

---

(3) Nhưng dần dần, mọi thứ cũng thay đổi.

Cách mạng công nghiệp thay đổi các hình thái kinh tế và từ đó thay đổi hệ giá trị trong xã hội.

Đàn ông, phụ nữ, và trẻ em có xu hướng rời khỏi nhà nhiều hơn, để học tập, để tìm kiếm cơ hội công việc ở nơi khác - trong các nhà máy, xí nghiệp với đầy những máy móc. Sau mỗi thập kỷ thì máy móc lại nhiều hơn, phức tạp hơn, khiến họ không ngừng phải nâng cấp và trau dồi, vì vậy mà ổn định vững chắc kinh tế cũng đến muộn hơn.

Đồng thời trẻ con không còn là tài sản, hôn nhân bị trì hoãn, và sự thủ tiết trước hôn nhân trở nên khó khăn hơn. Các thành phố đông đúc đắt đỏ làm nguội đi ham muốn lập gia đình, nhưng lại cung cấp đầy đủ những nhu cầu giải trí và sex. Phụ nữ được giải phóng, và các biện pháp phòng tránh thai khiến họ tự do hơn trong tình dục. Các bậc cha mẹ cũng không có quyền can thiệp vào chuyện cưới xin của con cái, vì chúng có thể tự lập về kinh tế và cuộc sống. Những đứa trẻ nổi loạn không còn bị giám sát bởi làng xóm, mà có thể ẩn mình trong sự vô danh của các thành phố đông nghịt người.

Bên cạnh đó, tiến bộ khoa học và giáo dục khiến người ta ngày càng nghi ngờ hơn về tôn giáo, đồng thời kinh tế sản xuất thúc đẩy xu hướng thiên về vật chất, khiến đạo đức ngày càng mất đi tính thiêng liêng của nó.

Thực ra với tốc độ phát triển chóng mặt của AI, bất cứ dự đoán nào về tương lai xa chắc cũng sẽ trở nên viển vông. Những gì chúng ta coi là thực tế, có cơ sở, có thể sẽ rất tụt hậu, thô kệch khi AI vượt qua những mốc biến đổi then chốt tron 10 20 năm tới.

Nhưng, tiếp đà của những thay đổi về hệ giá trị, có lẽ vài xu hướng (tiêu cực) trong giai đoạn chuyển giao này sẽ vẫn tiếp tục trong ít nhất là 5 10 năm tới:

Công việc và nhu cầu học tập sẽ ngày càng thâm nhập sâu vào cuộc sống, và không có ranh giới nào rõ ràng giữa thời gian làm việc và nghỉ ngơi. Với công nghệ, chúng ta sẽ vẫn có thể trả lời email khi vừa cho con đi ngủ, nghe 1 chiếc podcast khi chạy bộ buổi sáng, và thậm chí là ôn lại từ mới sau khi làm tình trước khi chìm vào giấc ngủ đêm.

Với AI và tự động hóa, những layoff, tinh giảm bộ máy sẽ ngày càng phổ biến, khiến áp lực công việc tăng cao hơn. Việc đảm bảo điều kiện kinh tế trở nên khó khăn hơn, khiến người ta ngày càng không có nhu cầu lập gia đình. Trẻ con sẽ dần trở thành gánh nặng, thay vì niềm vui. Việc có con sẽ là nghĩa vụ, và người ta sẽ càng ngày càng trốn tránh nó lâu nhất có thể.

Đồng thời, với AI, việc hiểu bản thân có thể trở nên không còn cần thiết. Các algorithm đã hiểu quá rõ con người, và vì vậy mà mỗi cá nhân có thể hưởng thụ toàn thời gian, bất cứ lúc nào cũng có thể tiếp cận thứ mình thích và ham muốn. Xu hướng chấp nhận đồ chơi tình dục sẽ dần trở nên phổ biến, khi AI có thể giúp sản xuất ra những ‘búp bê – người tình’ trông giống hệt mẫu ta thích, chỉ nói những lời hợp với tâm ý của chúng ta, và chiều chuộng chúng ta như thượng đế.

Với tâm lý nặng nề, thức ăn không đảm bảo, không khí ô nhiễm, sức khỏe sẽ trở thành vấn đề chung. Khi đó, những người có sức khỏe tốt - các personal trainer, gym instructor, ‘thầy’ dạy yoga sẽ tấp nập follower học viên. Những cộng đồng runner Ironman sẽ ngày càng thịnh hành, là nơi để tư bản tập trung nguồn lực tạo nên những sản phẩm hỗ trợ như quần áo, protein shake, vv.

Và con người sẽ ngày càng ngại nói về các vấn đề liên quan đến đạo đức, khi không còn một cơ sở chung giữa họ để bàn luận chuyện trò về nó. Không còn lời dạy tôn giáo, ngay cả sự kết nối cộng đồng cũng không còn cần thiết, và bị áp lực cuộc sống đẩy lui về sau. Tất cả những gì chúng ta làm sẽ chỉ là giật mình hoảng hốt khi có tin tức gì đó chấn động về sự suy đồi của đạo đức trên báo chí...

P.s. Mình thực sự rất mong có thể trở thành một người viết bán thời gian (hoặc, nếu có thể, là toàn thời gian trong tương lai)

Vậy nên, nếu bạn cảm thấy những bài viết này có giá trị, mình sẽ rất trân trọng nếu bạn có thể ủng hộ mình tại: