Nếu không thể kỷ luật, hãy hiểu rõ động lực

Đã bao nhiêu lần bạn nhận được thông điệp "Hãy quên động lực đi, kỷ luật mới là thứ đưa ta đến thành công". Mình đã nhìn thấy nó rất nhiều lần và luôn cố gắng để xây dựng kỷ luật. Tuy nhiên, sau nhiều lần thất bại, mình nhận ra rằng mình không thể kỷ luật nếu thiếu đi động lực.

Trong bài viết này, mình muốn đi sâu vào phân tích động lực qua lăng kính của Thuyết Tự quyết (Self-Determination Theory - SDT) để làm rõ tại sao động lực đóng vai trò quan trọng trong quá trình hình thành hành vi của chúng ta. Cũng như làm rõ vai trò của nó đối với việc xây dựng và duy trì sự kỷ luật

Thuyết Tự quyết là lý thuyết nghiên cứu về tác động của môi trường đến năng lực phát triển và tự quyết của con người, thông qua việc xem xét ảnh hưởng trực tiếp của Yếu tố môi trường đến Ba nhu cầu tâm lý cơ bản. Sự thỏa mãn các nhu cầu sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến việc hình thành động lực và từ đó con người đưa ra lựa chọn hành động, định hình nên năng lực tự quyết và sự phát triển của con người.

Thuyết Tự quyết được xây dựng dựa trên nền tảng: con người là những sinh vật sống chủ động với bản năng tự nhiên hướng tới sự phát triển. Các bản năng tự nhiên của con người như muốn khám phá, tìm tòi, học hỏi,... sẽ thúc đẩy họ thực hiện hành động vì bản thân hành động, khi các nhu cầu được thỏa mãn, tạo ra động lực nội tại. Ngược lại, khi con người tìm kiếm kết quả bên ngoài, sự xuất hiện của các nhu cầu sẽ tác động đến các quá trình chuyển hóa và tích hợp, làm xuất hiện động lực bên ngoài với các mức độ khác nhau.

Lý thuyết này không chỉ dừng lại ở việc xem xét các hành vi của con người, mà nó còn tập trung vào lý giải cho sự an lạc (well-being) của con người: khi các nhu cầu được thỏa mãn và có động lực, con người sẽ có được an lạc và hạnh phúc.

Môi trường → Ba nhu cầu cơ bản → Động lực → Mức độ Tự quyết → Hạnh phúc

Lý thuyết này tập trung lý giải ảnh hưởng của Ba nhu cầu cơ bản đến Động lực của con người và Mức độ tự quyết tương ứng.

- Nhu cầu về Năng lực: Nhu cầu này đề cập đến cảm giác có năng lực, hiệu quả và có thể làm chủ được các thử thách, thường được nuôi dưỡng nhờ vào các thử thách vừa sức, phản hồi tích cực cũng như những đánh giá mang tính xây dựng. Bên cạnh đó, cảm giác về năng lực sẽ không làm tăng động lực nội tại trừ khi nó đi kèm với cảm giác về sự tự chủ. Nói cách khác, cá nhân phải cảm thấy mình có năng lực, đồng thời cũng phải cảm thấy hành vi của mình là do bản thân tự quyết định.

- Nhu cầu Tự chủ: Nhu cầu này đề cập đến cảm giác được tự do lựa chọn, hành động theo ý chí và giá trị của bản thân, thay vì bị kiểm soát hay ép buộc từ bên ngoài. Nhu cầu này được thỏa mãn khi cá nhân trải nghiệm hành vi của mình là do bản thân tự quyết định. Yếu tố then chốt ở đây là xu hướng quy kết nguyên nhân. Khi cá nhân quy kết nguyên nhân cho các yếu tố bên trong như sự lựa chọn, giá trị cá nhân, cơ hội phát triển, họ sẽ cảm thấy tự chủ. Ngược lại, khi họ quy kết nguyên nhân cho các yếu tố bên ngoài như hình phạt, deadline, đánh giá, và các mục tiêu bị áp đặt, họ sẽ cảm thấy bị kiểm soát, làm suy giảm động lực nội tại và cản trở sự tự quyết.

- Nhu cầu Kết nối: Nhu cầu này đề cập đến cảm giác được kết nối, thuộc về, và được quan tâm bởi những người khác. Nó là cảm giác được chấp nhận trong một cộng đồng, tạo ra một nền tảng quan hệ an toàn. Nền tảng này cho phép họ thoải mái hơn khi mắc lỗi, dám chia sẻ ý tưởng và mạo hiểm trong học tập, công việc, từ đó củng cố và nuôi dưỡng động lực nội tại.

Các bản năng tự nhiên của con người sẽ thúc đẩy họ thực hiện hành động vì bản thân hành động, lúc này các nhu cầu được thỏa mãn, tạo ra Động lực nội tại. Động lực nội tại là thứ động lực ảnh hưởng rất lớn đến con người, bởi nhu cầu tự nhiên muốn tìm kiếm những điều mới lạ, thứ thách, khám phá và học hỏi để nâng cao năng lực.

Ngược lại, khi con người tìm kiếm kết quả bên ngoài, kết hợp với sự thỏa mãn của các nhu cầu, sẽ tác động đến các quá trình Nội tâm hóa và Tích hợp, làm xuất hiện Động lực bên ngoài với các mức độ khác nhau. Động lực bên ngoài thường liên quan đến những hoạt động hướng tới một kết quả cụ thể nào đó tách biệt với quá trình.

Chúng ta thường nhầm lẫn trong việc phân loại động lực, từ đó dẫn đến sai lầm trong việc tạo ra động lực cho chính mình. Để hiểu rõ hơn, hãy nhìn vào cách Ba nhu cầu cơ bản tác động đến động lực.

Khi không có nhu cầu nào được thỏa mãn, con người trở nên Vô động lực. Chúng ta không cảm thấy bản thân có khả năng làm việc, không thấy được hành động sẽ mang đến kết quả mong muốn, và thiếu kiểm soát. Và kết quả là chúng ta không muốn thực hiện bất cứ hành động nào, càng không chấp nhận bất cứ giá trị nào khác.

Khi bị ép buộc, chủ yếu là do áp lực từ hình phạt hay mong muốn nhận phần thưởng từ bên ngoài, chúng ta chỉ làm mọi thứ ở mức vừa đủ. Mặc dù họ có thể cảm thấy bản thân có năng lực để thực hiện hành động, nhưng ta thường chỉ dừng ở mức vừa đủ để không bị phạt hoặc được thưởng, và gần như không có sự tự chủ. Đây là trạng thái tự quyết thấp nhất của động lực bên ngoài.

Khi có đủ năng lực và có sự gắn kết nhất định, chúng ta có xu hướng thực hiện tốt hành động, không phải vì muốn, mà vì lo sợ bởi một áp lực khác như cảm giác tội lỗi hay cái tôi bị tổn hại. Cảm nhận về nguyên nhân của nhiệm vụ đã được chuyển vào bên trong nhưng chưa hoàn toàn tự chủ. Đây là giai đoạn đầu tiên của quá trình nội tâm hóa.

Khi cả ba nhu cầu cơ bản đều được thỏa mãn, ta nhận ra được giá trị của việc mình đang làm và có cảm giác tự chủ khi hướng tới một điều gì đó có ý nghĩa trong tương lai. Từ đó dễ dàng chấp nhận các quy định hay giá trị bên ngoài vì nhận thấy chúng cũng chính là những việc có giá trị cho chính mình.

Khi các nhu cầu được thỏa mãn như trạng thái Đồng nhất hóa, trạng thái tự quyết cao nhất của Động lực bên ngoài xuất hiện. Chúng ta tự quyết thực hiện hành động không chỉ vì giá trị mà nó mang đến. Khi này, ta đã đồng nhất hành động với bản ngã, giá trị và con người của mình. Nói cách khác, các hành động đã trở thành một phần hài hòa với con người bên trong.

Khi các nhu cầu đã được thỏa mãn đầy đủ, chúng ta hành động dựa trên bản năng phát triển tự thân, muốn được khám phá và trải nghiệm những điều mới mẻ. Chính bản thân hành động đã là phần thưởng. Đây chính là Động lực nội tại, trạng thái cao nhất của sự tự quyết.

Có thể thấy rằng, khi một trong Ba nhu cầu cơ bản không được thỏa mãn, chúng ta dễ rơi vào các trạng thái thiếu động lực thường thấy như không muốn làm gì, làm hời hợt cho qua hoặc hành động trong một trạng thái lo lắng thường trực.

Nói cách khác, sự thiếu hụt này không chỉ tác động đến công việc, thói quen hay hành vi của chúng ta, mà còn ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe tinh thần và sự an lạc của tâm hồn. Do đó, Thuyết Tự quyết không đơn thuần nghiên cứu hành vi hay mô tả hạnh phúc, nó đưa ra những chỉ dẫn cụ thể để con người có thể đạt được hạnh phúc: Đó là chăm sóc cho những tiềm năng phát triển của mình bằng cách đáp ứng những nhu cầu cơ bản và hợp lý

Kỷ luật là khả năng làm những điều mà ta biết phải làm dù cho ta có muốn làm nó hay không. Nếu nhìn từ lăng kính của Thuyết Tự quyết, nếu kỷ luật sai cách, rất có thể ta sẽ bỏ quên Nhu cầu về Sự tự chủ của mình, từ đó dẫn đến sự đau đớn khi kỷ luật. Mình tin rằng, đau đớn là một phần của sự phát triển. Tuy nhiên không phải ai cũng có đủ khả năng chịu đựng nó trong một khoảng thời gian dài. Do đó, nếu có thể giảm thiểu nỗi đau trong quá trình "lột xác" trở thành con người mình mong muốn thì tại sao lại không?

Khi này, việc hiểu rõ tác động của các nhu cầu trong việc xây dựng động lực cũng sẽ giúp ta duy trì kỷ luật tốt hơn. Động lực ở đây không phải là xem một video truyền động lực hay đọc một câu quote hay ho trên mạng rồi lao vào công việc. Chúng ta phải thật sự hiểu chính mình và đáp ứng các nhu cầu cơ bản của bản thân để tạo ra nguồn động lực lành mạnh và bền vững. Như nền tảng của Thuyết Tự quyết, động lực là thành quả, còn các nhu cầu là cái cây, việc là cần làm phải là gieo mầm và chăm sóc đến khi chúng phát triển.

Khi xét trên toàn bộ lý thuyết, yếu tố môi trường chính là thứ ảnh hưởng cốt lõi đến Sự tự quyết, thông qua Sự ảnh hưởng của nó đến Ba nhu cầu cơ bản.

Những tác động từ bên ngoài chứng minh năng lực như lời khen, sự đánh giá tích cực làm gia tăng nhận thức về năng lực của cá nhân, giúp thỏa mãn Nhu cầu năng lực. Các yếu tố như sự thiết lập ý nghĩa từ bên ngoài (gia đình, bạn bè, xã hội), sự cho phép, sự thiết lập quản lý cho cá nhân cảm nhận về Sự tự chủ. Và môi trường là yếu tố trực tiếp ảnh hưởng đến Cảm giác gắn kết. Yếu tố môi trường, có thể xem là vùng đất để vun trồng những "hạt giống tiềm năng" (bản năng phát triển và tự quyết) của con người.

Nó không ảnh hưởng theo cách quyết định trực tiếp, mà tác động thông qua việc ảnh hưởng đến lựa chọn thực hiện hành động của chúng ta. Nó khiến cho chúng ta có xu hướng thực hiện một hành động này hơn so với hành động khác.

Tuy nhiên, môi trường sẽ không đóng vai trò là yếu tố quyết định hoàn toàn, mà nó giống như một tác nhân giúp khuyến khích hay cản trở xu hướng tự nhiên phát triển và tự quyết của chúng ta. Hay nói cách khác, Thuyết Tự quyết cho rằng con người là những sinh vật sống có xu hướng phát triển và môi trường sẽ tác động đến xu hướng này chứ không phải cho rằng con người là những sinh vật bị động chỉ chịu tác động của môi trường và đưa ra những phản hồi.

Thế nên, việc tạo ra động lực không hề đơn giản như nhiều người vẫn thường nghĩ. Nếu làm đúng, chúng ta có thể tạo ra một nguồn năng lực dồi dào, tích cực và bền vững cho sự phát triển cá nhân.

Mình biết rằng để tiến bộ, chúng ta sẽ phải trải qua rất nhiều thử thách. Hy vọng bài viết này có thể cung cấp cho mọi người một cái nhìn khác về động lực mà nhờ đó quá trình phát triển của chúng ta sẽ trở nên trọn vẹn hơn. Chúng ta muốn trở thành một con người mới, nhưng cũng không vì thế mà đối xử tệ với con người hiện tại này!