Tác giả: Alfred Mele (nguồn: The Philosophers' Magazine)

Hãy thử hình dung bạn đang tản bộ nhàn nhã trong rừng - để rồi đến một ngã ba đường. Bạn dừng lại suy nghĩ về việc nên hành động như thế nào, và thế là bạn quyết định rẽ phải.

Theo một số quan điểm triết học, nếu thực sự có ý chí tự do, bạn có thể đã hành động khác đi vào thời điểm đó.

Các triết gia nhìn chung khá thận trọng khi đề cập đến các vấn đề lý thuyết. Quyết định rẽ trái là một hành động tinh thần khác so với quyết định rẽ phải. Mặt khác, chúng ta cũng có thể quyết định muộn hơn một chút so với thực tế (vd: chọn rẽ phải sau 30 giây suy nghĩ), quay ngược lại, hoặc ngồi nghỉ một lúc.

Điểm chính yếu ở đây là: nếu thực sự tự do khi quyết định rẽ phải, bạn có thể đã làm một việc khác - ngay tại thời điểm bạn đưa ra quyết định đó.

Theo một số triết gia, trong một vũ trụ “giả định” có cùng quá khứ và các quy luật tự nhiên như vũ trụ của chúng ta, bạn sẽ làm điều gì đó khác vào chính thời điểm này. Trong vũ trụ của chúng ta, bạn quyết định rẽ phải vào đúng lúc giữa trưa. Và trong một vũ trụ khác, hiện thực có thể là bạn đã làm điều gì đó khác vào buổi trưa.

Ý tưởng về sự tồn tại của các thực tại thay thế này, chúng ta sẽ tạm đặt tên cho nó là “Khai phóng tính” (Openness).

Liệu rằng Khai phóng tính có áp dụng vào trải nghiệm ra quyết định của bạn không, ít nhất là trong một số trường hợp? Tôi đồ chừng bạn sẽ trả lời là “có”.

Ý tôi ở đây không phải là bạn đang sống trong các vũ trụ thay thế khác. Câu hỏi tôi muốn đặt ra là, liệu đôi khi bạn có cảm thấy rằng khi bản thân lựa chọn làm điều gì đó, bạn có thể đã làm một thứ khác không? Giả như không có thay đổi gì trong các sự kiện quá khứ cũng như các quy luật tự nhiên?

Tôi tin rằng câu trả lời của bạn là “có”.

Khi bạn không chắc chắn về việc phải làm gì, thì toàn bộ niềm tin, mong muốn, ước ao, hy vọng, thói quen, lý luận, v.v… của bạn sẽ được đưa vào một “bánh xe roulette” của tâm trí. Bánh xe này có 1000 ô, mỗi ô đại diện cho một kết quả có thể xảy ra. Ví dụ, 200 ô đại diện cho quyết định rẽ trái tại ngã ba vào lúc buổi trưa; 200 ô khác đại diện cho quyết định rẽ phải. Có 500 ô tương ứng với lựa chọn tiếp tục suy nghĩ nên rẽ hướng nào. Và 100 ô còn lại dành cho các lựa chọn như: quay lại, ngồi xuống nghỉ ngơi, v.v…

Khi bánh xe được kích hoạt, một “quả bóng” thần kinh nhỏ sẽ rơi vào đó. Quả bóng nảy dọc theo bánh xe và cuối cùng rơi vào một ô. Việc nó rơi vào ô nào sẽ dẫn tới kết quả tương ứng – ví dụ, quyết định rẽ phải hay tiếp tục suy nghĩ về việc phải làm gì. Hai ô liền kề chỉ biểu thị cùng một kết quả khi kết quả đó được biểu thị bằng hơn 500 ô. Những yếu tố quyết định sự phân bổ của các ô chính là những thứ tôi đã đề cập phía trên – niềm tin, mong muốn, lý luận, v.v… của bạn.

Tôi không khẳng định đây là mô hình duy nhất giải thích cho quá trình ra quyết định. Thế nhưng, nó có thể giúp bạn cảm nghiệm sâu sắc hơn về bản chất của Khai phóng tính. Qua ví dụ trên, chúng ta thấy rằng việc bạn quyết định rẽ phải vào buổi trưa có một phần là do ngẫu nhiên. Cho đến khi quả bóng rơi vào một ô tương ứng với quyết định đó (rẽ phải), vẫn có khả năng nó sẽ rơi vào một ô kết quả khác.

Ý tưởng về Khai phóng tính thực tế có thể rất đáng sợ. Chúng ta hãy thử hình dung một vị tổng thống nọ tin rằng, tốt nhất không nên ra lệnh tấn công hạt nhân, nhưng vẫn cân nhắc lựa chọn đó. Nút bấm nằm ngay trước mặt ông ta, và quyết định nhấn nút được biểu thị bằng một số khe trên “bánh xe thần kinh” của ông. Ông ý thức rõ ràng rằng, hành động bấm nút có thể sẽ là khởi đầu của Thế chiến thứ III.

Có lẽ chúng ta nên đưa ra một ví dụ ít đáng sợ hơn. Giả sử một anh chàng tên Joe đang gặp vận rủi. Anh ta đã bị đuổi khỏi trường đại học vì gian lận cách đây vài tháng, và bố mẹ thì đã từ mặt anh ta. Anh ta phải vật lộn để kiếm sống. Lần nọ, trong lúc Joe đang phàn nàn về tình trạng của mình trong quán rượu, một người lạ đề nghị bán cho anh ta một khẩu súng và nói rằng "Với khẩu súng này, anh có thể kiếm được rất nhiều tiền trong thời gian ngắn".

Bánh xe của Joe bắt đầu quay. Anh ta chưa bao giờ phạm tội, chưa bao giờ cầm súng, nhưng anh ta cởi mở với khả năng đó. Và anh quyết định mua khẩu súng. Trong một “vũ trụ” khác, nơi mọi thứ đều diễn ra giống vũ trụ này cho đến thời điểm Joe đưa ra quyết định đó, anh đã từ chối lời đề nghị của người lạ nọ.

Vài ngày sau, Joe nghĩ đến khẩu súng. Anh cân nhắc bán nó để kiếm lời. “Bánh xe” của anh bắt đầu quay. Joe quyết định giữ khẩu súng một thời gian, nhưng anh đã có thể quyết định bán nó. Nếu quả bóng rơi vào một khe khác, đó là điều anh đáng lý ra đã làm.

Một tuần sau, Joe tự hỏi phải làm thế nào để trả tiền thuê nhà. Anh lại nghĩ đến việc bán khẩu súng. Và một lần nữa “bánh xe” lại bắt đầu quay. Anh quyết định sử dụng nó tại một cửa hàng nhỏ phía bên kia thị trấn. Kế hoạch của Joe là chỉ dùng khẩu súng để dọa nhân viên thu ngân: anh ta thực sự không có ý định sử dụng nó.

Thật không may, mọi thứ không diễn ra theo kế hoạch. Khi Joe đang nói chuyện với nhân viên thu ngân bằng một giọng nói (mà anh ta cho là) rất đáng sợ, anh thấy người nhân viên với tay dưới quầy - có lẽ là để lấy vũ khí. Joe lập tức nghĩ đến việc bỏ chạy, và “bánh xe” của anh được kích hoạt. Anh quyết định bắn một phát súng cảnh cáo. Nhưng Joe quá lo lắng và run rẩy. Và thế là anh vô tình bắn vào tay người thu ngân.

Mọi chuyện có thể đã diễn ra rất khác.

Tôi sẽ tạm nói một chút về khoa học não bộ trước khi quay trở lại ví dụ của Joe. Một số nhà khoa học đã ghi nhận những gì họ coi là bằng chứng về các quá trình não bộ bất định ảnh hưởng đến hành vi. Các quá trình bất định, theo bản chất của chúng, để ngỏ nhiều hơn một kết quả.

Các thí nghiệm của họ được thực hiện với ruồi giấm, không phải con người. Nhưng dĩ nhiên, chúng ta cũng có thể suy ra điều tương tự. Bánh xe roulette thần kinh nhỏ là hình ảnh mô phỏng về cách não bộ bất định hoạt động để đưa ra quyết định.

Giờ hãy quay lại với câu chuyện của Joe. Anh ta đã gặp toàn vận rủi, và đã đưa ra một số quyết định tồi tệ. Joe chắc chắn không phải là một tên tội phạm cứng đầu; và anh ta cũng không hoàn toàn xấu xa. Anh ta đủ tốt để quyết định không mua khẩu súng, quyết định bán nó mà không bao giờ sử dụng nó, v.v… Và, mỗi lần, nếu quả bóng rơi vào chỉ cách một khe, anh ta có thể đã đưa ra lựa chọn tốt hơn.

Liệu vận rủi của Joe có giúp anh ta thoát khỏi rắc rối không? Liệu nó có làm giảm trách nhiệm đạo đức của anh ta đối với những quyết định tồi tệ của mình không?

Thật khó để trả lời những câu hỏi này, song chúng ta có thể tiến gần hơn tới sự thật bằng cách suy ngẫm về những gì đã diễn ra trong nội tâm của Joe.

Trong mô hình bánh xe roulette Khai phóng tính như tôi đã đề cập phía trên, niềm tin, mong muốn, ước ao, hy vọng, thói quen, lý luận, v.v… của cá nhân đều tác động vào “bánh xe” thần kinh và xác định các ô của nó đại diện cho điều gì. Tất cả những điều này đều bị ảnh hưởng bởi các quyết định và hành vi trong quá khứ của người đó.

Ai cũng có thể học hỏi từ sai lầm cũng như thành công của mình; và những gì họ học được đều tác động đến cách bánh xe được phân chia khi đến lúc phải đưa ra quyết định.

Những nỗ lực tự cải thiện cũng có ảnh hưởng với quá trình này. Ví dụ, một người đã cai thuốc lá trong một năm có khả năng sẽ phân bổ các ô kết quả rất khác khi anh ta cảm thấy muốn hút thuốc bây giờ so với một năm trước. Điều tương tự cũng đúng với một người đã đạt được tiến bộ trong việc khắc phục tật xấu lề mề/ ăn uống vô độ.

Với suy nghĩ này, chúng ta có thể có xu hướng coi Joe là người có trách nhiệm đáng kể đối với cách “bánh xe” của anh được định hình và với các quyết định anh ta đưa ra. Suy cho cùng, anh ấy đã dành nhiều năm để định hình “bánh xe” của mình. Chắc chắn, bất cứ khi nào Khai phóng tính đóng vai trò trong quá trình ra quyết định của Joe, thì luôn có một chút ngẫu nhiên - nhưng bấy nhiêu đó hẳn không đủ để miễn trừ hoàn toàn trách nhiệm của anh ta.

Có những người muốn ăn bánh. Những người đó có thể muốn có quyền kiểm soát nhất định đối với các quyết định của họ và không muốn phó mặc bất cứ điều gì cho sự ngẫu nhiên. Họ tin rằng chỉ có loại quyền kiểm soát này - ta hãy tạm gọi là Ma thuật (Magic) - mới thực sự có thể quyết định những gì họ làm.

Nhưng không thể có tồn tại loại quyền kiểm soát như vậy được. Tại sao? Bởi vì không thể loại bỏ vai trò của các yếu tố ngẫu nhiên. Nếu Joe quyết định mua súng với Khai phóng tính, thì ngay cả khi lựa chọn như vậy, vẫn có khả năng là anh ấy sẽ không đưa ra quyết định đó vào thời điểm nêu trên.

Một số người tin vào Ma thuật có thể vội vàng kết luận rằng, Joe thiếu ý chí tự do và trách nhiệm đạo đức. Nhưng một số người thì tự đặt câu hỏi, làm thế nào ý chí tự do và trách nhiệm đạo đức có thể cùng tồn tại với Khai phóng tính.

Chính bản thân tôi đã băn khoăn với câu hỏi này trong tác phẩm Free Will and Luck của mình - mặc dù tôi không tin rằng ý chí tự do đòi hỏi phải đi kèm với Khai phóng tính.

Ngay cả khi Khai phóng tính chỉ là ảo tưởng, thì các yếu tố ngẫu nhiên khác khiến chúng ta phải đặt vấn đề về ý chí tự do và trách nhiệm đạo đức. Tôi đã nghĩ đến việc thảo luận về một loại ngẫu nhiên thứ hai ở đây (một loại liên quan đến thuyết Quyết định luận), và tôi quyết định có nên hay không bằng cách tung một đồng xu. Làm như vậy, đó là tôi đã lựa chọn đi theo Khai phóng tính.

Có nhiều trò chơi đòi hỏi sự kết hợp giữa cả may mắn và kỹ năng. Trong blackjack, người chơi thi đấu với người chia bài, người mà mọi động thái của họ đều tuân theo các quy tắc. Không giống như người chia bài, người chơi có quyền lựa chọn: ví dụ, họ có thể rút thêm (yêu cầu thêm một lá bài), dừng (từ chối rút thêm bài), tăng gấp đôi tiền cược trong một số tình huống nhất định và chia đôi (ví dụ, hai quân át) thành hai tay. Những lá bài mà người chơi nhận được là do ngẫu nhiên; những người chơi kinh nghiệm thì ghi nhớ và được hướng dẫn bởi các bảng về thời điểm họ nên rút thêm, dừng, v.v… Và những người chơi “lão luyện” sẽ theo dõi các lá bài mà họ đã nhìn thấy - nói cách khác, họ "đếm bài" - và sau đó điều chỉnh chiến lược chơi của mình cho phù hợp.

Ý chí tự do cũng đòi hỏi sự kết hợp giữa may mắn và kỹ năng. Cũng giống như may mắn là một phần thiết yếu của blackjack (hợp pháp), loại may mắn liên quan đến Khai phóng tính là một phần thiết yếu để trở thành tác nhân tự do. Nhưng nếu như may mắn là một phần không thể thiếu của blackjack hợp pháp, thì con người tự do có thể tìm cách loại bỏ (hoặc ít nhất là giảm thiểu) tính ngẫu nhiên trong các lĩnh vực quan trọng của cuộc sống.

Những người chơi blackjack muốn tối đa hóa cơ hội chiến thắng (trong khuôn khổ cho phép) qua việc học cách giảm thiểu hậu quả của vận rủi và tối đa hóa vận may. Họ học cách đếm bài, ghi nhớ một bộ bài blackjack hay và chơi theo đó.

Về phần mình, chúng ta có thể làm gì để kiểm soát yếu tố ngẫu nhiên liên quan đến Khai phóng tính, đảm bảo tối ưu cơ hội hiện thực hóa mong muốn?

Một cách ta có thể làm là cố gắng chống lại sự cám dỗ - để không còn đưa ra lựa chọn trái với những gì bản thân cho là tốt nhất.

Nếu bạn không thấy lý do chính đáng nào để thích con đường bên trái hơn bên phải (và ngược lại), một bánh xe cho bạn 50% cơ hội cho mỗi quyết định sẽ là ổn với bạn. Thế nhưng khi bạn biết rằng đi bên trái sẽ tốt hơn nhiều so với đi bên phải, thì một bánh xe cho bạn cơ hội quyết định đi bên phải sẽ rất nguy hiểm và cần tránh xa.

Những người lý trí thì đồng thời cũng cố gắng học hỏi từ sai lầm và thành công của mình, cũng như thực hiện các nỗ lực tự cải thiện. Một lần nữa, trong mô hình bánh xe roulette của ý chí tự do, những nỗ lực này sẽ định hình bánh xe trong tâm trí bạn.

Trong Gimme Shelter, Mick Jagger đã cảnh báo rằng, chiến tranh bắt đầu từ một phát súng. May mắn thay, chúng ta có thể định hình “bánh xe” tâm trí để không còn hoàn toàn phụ thuộc vào ngẫu nhiên. Và trong khuôn khổ của ngẫu nhiên, con người tự do có thể định hình bánh xe của họ theo cách giúp họ giảm thiểu nguy cơ đưa ra những lựa chọn sai lầm.

(nguồn: The Philosophers' Magazine)