Một bài luận Nhân học Văn hoá

---

Với em, điều em tâm đắc nhất trong học phần này đó là “Các trường phái lý thuyết Nhân học văn hóa”.

Về thuyết tiến hoá luận, bản thân em trước kia là một học sinh năng khiếu môn Sinh học, nên cũng rất quan tâm đến các vấn đề về tiến hoá, di truyền, các hình thái quần thể, quần xã. Em không nghĩ rằng sẽ có một ngày áp dụng được những kiến thức em từng được học và chuyên ngành Quản lý Văn hoá. Ngoài ra, những năm gần đây em cũng học tập và nghiên cứu qua bộ sách “Lược sử loài người” và “Lược sử tương lai” của tác giả Yuval Noah Harari (Tiến sĩ đại học Oxford). Theo lược sử thời gian: cách mạng nhận thức, cách mạng nông nghiệp, sự thống nhất của loài người, cách mạng khoa học, cuốn sách tập trung lý giải những hiện tượng từ 13,5 tỉ năm trước khi vật chất và năng lượng xuất hiện, đến sự tiến hoá của chi Homo, sự tồn tại của Homo Sapiens và qua đó đặt ra những giả thiết/ giả thuyết của loài người trong tương lai. Cuốn sách lý giải từ việc tại sao đàn ông thường gia trưởng, đàn bà thường cung phụng phối ngẫu của mình, chế độ một vợ một chồng/ sống bầy đàn và cùng chăm sóc con cái, tiền tệ, thể chế chính trị, tôn giáo… và qua học phần này em mới biết đó là dựa trên tiền đề xã hội và tiền đề tự nhiên, từ đó áp dụng góc nhìn về hai tiền đề cơ bản này lên mọi hiện tượng văn hoá từ quá trình hình thành, phát triển và biểu hiện đều có thể lý giải nó một cách dễ dàng. 

Bài giảng của thầy về phần này có viết:

Em xin trích lại một đoạn của cuốn sách Lược sử loài người:

Phần sau tác giả có đưa ví dụ về hòn đảo Tasmania ở nam châu Úc bị tách biệt với văn minh thế giới trong 12.000 năm. Tất cả các nền văn hóa đều trải qua các giai đoạn phát triển giống nhau theo một trật tự nhất định. 

Về phần này làm em nghĩ đến một câu hỏi đơn giản nhưng em đã dành cả mùa hè vừa rồi để tìm cách lý giải hợp lý: sự khác nhau giữa khái niệm xã hội và cộng đồng. Vừa rồi em cũng mới hoàn thành xong một khoá học về phát triển bền vững của Trường học phát triển Việt Nam, đây là một sáng kiến hướng đến thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững của Liên Hiệp Quốc (SDGs) và trong khuôn khổ khoá học em cũng được học về chỉ số văn hoá, chức năng văn hoá gắn với 17 mục tiêu phát triển bền vững của Liên Hiệp Quốc cụ thể tại Việt Nam. Theo đó, có 7 nhu cầu cơ bản của con người: sự trao đổi chất, tái sinh, tiện nghi, an toàn, di chuyển. sinh thành sức khỏe. 

Vì vậy, khi quay lại định nghĩa về văn hoá của UNESCO đã đưa ra:

Có thể thấy sự liên quan mật thiết của việc phát triển bền vững (vốn là để thoả mãn những nhu cầu cơ bản của con người) và văn hoá, nó có tác động qua lại lẫn nhau và văn hoá là một yếu tố không thể tách rời. Nếu đặt văn hoá ngoài vòng của những yếu tố cấu thành nên sự phát triển thì phát triển lập tức trở thành suy thoái.

Em xin chia sẻ với thầy một câu chuyện trên mạng xã hội mà em bắt gặp, cách đây khoảng một tuần có một người nước ngoài ở khu vực Hồ Tây đã chụp bức ảnh một người Việt Nam vứt bàn thờ xuống Hồ Tây và bày tỏ rằng anh ta lo ngại về vấn đề môi trường, hay thậm chí có lo sợ rằng đó là hành động phi tang xác người. Nhiều người Việt Nam (trong đó có em) đã vào giải thích về phong tục này của người Việt, giải thích rằng Hồ Tây từng là một đoạn của sông Hồng, ý nghĩa của hành động đó và những vấn đề liên quan. Phản ứng của người nước ngoài trong bài đăng đó phân cực khá rõ ràng:

1.    Chỉ trích, lăng mạ phong tục lạc hậu, không thân thiện với môi trường

2.    Tôn trọng văn hoá của đất nước sở tại

Nhưng khi áp dụng lý thuyết phân tích chức năng văn hoá: 

thì sẽ thấy được hạn chế của lý thuyết này đó là ít có khả năng giải quyết các mâu thuẫn nội tại, các rối loạn chức năng và các hiện tượng bệnh lý của văn hóa. Rõ ràng việc làm nêu trên không còn phù hợp nữa vì lý do môi trường, cảnh quan. Nhưng em cũng tự đặt câu hỏi: Vậy bàn thờ không dùng nữa thì sẽ phải xử lý thế nào? Vứt ra bãi rác thì cũng có nhiều bất cập và chắc chắn cũng sẽ hình thành nên sự xung đột với niềm tin của người Việt. Đây là một câu hỏi lớn và chắc chắn với trình độ của em chưa thể đưa ra giải pháp thoả đáng ngoài việc áp dụng lý thuyết tiếp theo.

Tiếp cận lý thuyết này làm em nhớ đến bài viết của em nhân sự kiện giới chức Ấn Độ rút ống thở của các bệnh nhân cao tuổi hồi tháng 4 khi dịch Covid-19 đang leo thang ở đất nước này. Bài viết như sau:

Câu hỏi thứ 3: Bạn là một bác sĩ của một phòng cấp cứu, có 6 bệnh nhân: 1 bệnh nhân rất nặng và 5 bệnh nhân nặng. Nếu chọn chữa cho bệnh nhận rất nặng sẽ mất một ngày và 5 bệnh nhân kia sẽ chết và ngược lại. Bạn sẽ chọn cứu 1 hay 5.

HẾT TRÍCH.

Em muốn trích bài viết này của em, vì muốn tiếp cận lý thuyết này trên phương diện triết học, lý thuyết tương đối khá tương đồng với chủ nghĩa hoài nghi em nêu trong bài viết và khẳng định thêm một lần nữa các thuyết Nhân học có khả năng trao đổi nội dung liên ngành rất cao. Thuyết tương đối không chỉ là tương đối giữa biểu hiện văn hoá A và biểu hiện văn hoá B, mà còn là tương đối trong chính các thuyết Nhân học.

Chúng ta vẫn thường nói nhiều đến những nền văn hoá “đích thực”, nhưng nếu “đích thực” mà chúng ta hàm ý về cái gì đó phát triển một cách hoàn toàn độc lập, và bao gồm những truyền thống địa phương cổ đại không bị tác động bởi yếu tố bên ngoài, thì theo đó không có những nền văn hoá đích thực còn lại trên Trái đất này. Trong vài thể kỷ gần đây, hầu hết các nền văn hoá đều thay đổi đến mức không thể nhận ra bởi dòng chảy cuồn cuộn của các ảnh hưởng toàn cầu. Một trong những ví dụ thú vị nhất của sự toàn cầu hoá này là ẩm thực “dân tộc”. Trong một nhà hàng Ý, chúng ta muốn món mì spahetti với sốt cà chua; ở một nhà hàng Ba Lan và Ireland thì có nhiều khoai tây; ở một nhà hàng Argentina chúng ta có thể lựa chọn nhiều loại thịt bò; ở một nhà hàng Ấn Độ, ớt cay nóng được kết hợp với mọi thứ; và điểm nổi bật của bất cứ quán cà phê ở Thuỵ Sĩ nào là sô-cô-la nóng và đặc nằm dưới một lớp kem được đánh lên thành hình ngọn núi. Nhưng không có đồ ăn nào kể trên là đặc sản của những đất nước đó. Cà chua, ớt cay và ca cao, tất cả đều có nguồn gốc từ Mexico; chúng tới châu Âu và châu Á chỉ sau khi người Tây Ban Nha xâm lược Mexico và khoai tây tới Ba Lan và Ireland mới cách đây 400 năm. Những bộ phim Mỹ đã duy trì hình ảnh người thổ dân da đỏ là những người chăn ngựa can đảm, dũng cảm tấn công những chiếc xe ngựa của thực dân châu Âu để bảo vệ truyền thống của tổ tiên họ. Nhưng họ không phải những người bảo vệ cho nền văn hoá cổ xưa và đích thực mà là sản phẩm của cuộc cách mạng chính trị và quân sự trọng đại đã quét qua vùng đồng bằng lớn ở phía tây của Bắc Mỹ vào thế kỷ 17 và 18, kết quả của việc những con ngựa châu Âu đến lục địa này. Trước đó, cho đến năm 1492, không có con ngựa nào ở Mỹ. Vậy tức là, biểu hiện văn hoá được xem là đặc trưng của một quốc gia hay một nền văn minh nào đó thường là ở những nơi mà biểu hiện văn hoá đó phát triển lên mức biểu tượng, những nơi có chỉ số văn minh cao và được coi là trọng tâm theo thuyết trung tâm và ngoại vi. Điều này cũng đúng khi ta nhìn vào tiền tệ hay ngôn ngữ được sử dụng phổ biến trên thế giới, Osama Bin Laden, cho dù có lòng căm thù đối với văn hoá Mỹ, tôn giáo Mỹ và chính trị Mỹ, nhưng lại rất thích những đồng đô-la Mỹ. Trong trường hợp này cho thấy Mỹ là một trung tâm khi nói đến sự phát triển và văn minh của nhân loại.

Và theo công thức của Leslie White: C = E × T (Trong đó C là văn hóa E là năng lượng và T là công nghệ. Hiểu một cách đơn giản tiến bộ công nghệ và khả năng kiểm soát năng lượng ngày càng tăng là động lực cho tiến hóa văn hóa.)

Theo những bức ảnh được NASA công bố thì những nơi sáng nhất trên thế giới (vào ban đêm) chính là những nơi phát triển nhất. Phần này là phần em chưa rõ nhất trong các thuyết Nhân học Văn hoá, tuy nhiên em cũng cố gắng diễn giải công thức trên theo một sơ đồ vòng lặp như sau:

Văn hoá cần nhiều hơn các nghiên cứu để tạo ra sự tiến bộ và phát triển. Nó phụ thuộc vào sự củng cố lẫn nhau giữa văn hoá, khoa học và kinh tế. Các tổ chức Chính phủ/ Phi Chính phủ và kinh tế cung cấp nguồn lực mà nếu không có chúng thì nghiên cứu khoa học gần như là điều không thể. Đổi lại, nghiên cứu khoa học cung cấp những năng lượng mới, mà cùng với những thứ khác sẽ được sử dụng nhằm tạo ra những nguồn lực/ nguồn tài nguyên mới phục vụ phát triển văn hoá, trong số đó sẽ được tái đầu tư cho việc nghiên cứu.

Trên đây là những suy nghĩ của em về những kiến thức em tâm đắc nói riêng và học phần Nhân học Văn hoá nói chung. Vì Nhân học Văn hoá chỉ là một phân ngành trong Nhân học và với giới hạn 2 tín chỉ, chắc chắn em sẽ còn nhiều điều chưa thực sự được thông suốt. Vì vậy, nếu có những vấn đề mà từ góc nhìn của em – một sinh viên chưa có nhiều thực tiễn hoạt động, có thể có những nhìn nhận chưa đúng đắn, rất mong được thầy góp ý và giảng dạy thêm. Em có nhớ một câu nói của Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Hà - Phó Trưởng phòng KH&HTQT, Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam trong khuôn khổ một khoá học trực tuyến về văn hoá trong phát triển bền vững mà em tham gia, tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Hà có chia sẻ: được nói chuyện với các bạn trẻ để có cái nhìn thực tế về những gì đang diễn ra là một cơ hội tốt cho cả những người làm công tác nghiên cứu như tiến sĩ Hà và em – một người trẻ, học tập về lĩnh vực văn hoá, tiến sĩ chia sẻ rằng những nghiên cứu dày công trong thời gian dài, sau khi nghiệm thu thì “đắp chiếu” và không áp dụng được và thực tiễn, đó là một điều đáng tiếc, điều đó thúc đẩy em lên tiếng và thậm chí là đặt mục tiêu sau này sẽ được làm công tác giảng dạy, những giảng viên tâm huyết, chuyên môn vững vàng và thực tiễn hoạt động dày dặn như thầy có nhưng rất hiếm. Một lần nữa, em cảm ơn vì sự tâm huyết của thầy, vì đề bài thu hoạch này cho sinh viên có cơ hội được phản hồi, để những ý kiến đồng thời từ trên xuống và từ dưới lên – điều mà những người học/ làm quản lý và công tác chính sách cần có.