Chúng ta là những cá thể vô cùng may mắn khi được hưởng thụ trọn vẹn những thành quả, công sức của ông cha ta đã gầy dựng bao lâu nay. Từ thời chiến khi phải đổi máu lấy hoà bình, hay sau đó phải rèn luyện tinh nạp kiến thức để đổi lấy sự hiện đại, tiện lợi. Để rồi ngày hôm nay, mỗi chúng ta đang ngồi trước màn hình điện tử, được sử dụng thứ công nghệ quý giá này.

Bạn đã từng nghe đến câu hát “Ông bà ta yêu nhau từ thời chưa có tivi…”? Khi ấy, công cụ liên hệ của con người còn đơn sơ, chủ yếu sử dụng thư từ để kết nối với nhau. Còn ở thời đại hiện nay, mạng xã hội là tên gọi quá quen thuộc với mỗi chúng ta, nó ra đời với sứ mệnh kết nối con người và mở rộng tri thức. Một tin nhắn có thể đi khắp địa cầu chỉ trong giây lát, một cuộc gọi video đưa ta đến bên những người thân yêu dù cách nhau nửa vòng trái đất. Có lẽ mỗi chúng ta đều có thể công nhận vai trò quan trọng của mạng xã hội trong đời sống hiện nay.

Nhưng bạn có bao giờ hỏi liệu mạng xã hội có hoàn hảo đến như vậy. Đã có rất nhiều người đang bị cuốn theo vòng xoáy vô thức của mạng xã hội để rồi phải đánh mất rất nhiều thứ. Tiền bạc, thời gian hay thậm chí là đánh mất con người mình, tất cả đều có thể bị mạng xã hội lấy đi. Và thứ ta có thể quan sát rõ ràng nhất là thời gian của chúng ta đang bị mai một đi mỗi ngày bằng cách kiểm tra lượng thời giờ sử dụng mạng xã hội mà điện thoại đã ghi lại, con số ấy có thể là bao nhiêu? 2 tiếng, 5 tiếng hay 10 tiếng một ngày?

Vấn đề này quả thật vô cùng nan giải, liệu mạng xã hội có phải là con dao hai lưỡi. Câu hỏi vẫn luôn âm ỉ qua thời gian đó là “Mạng xã hội: công cụ kết nối hay hố đen nuốt chửng thời gian?” Bài viết này sẽ mở ra từng nút thắt của vấn đề, từ nguyên nhân của sự việc, hậu quả sẽ ra sao và làm sao chúng ta tối ưu hoá được vấn đề này.

Mạng xã hội là món quà quý giá mà con người đã tốn hàng bao công sức, phải cố gắng, nỗ lực biết bao để đem đến một công cụ vô cùng hiện đại và tiện lợi. Mạng xã hội như sợi dây gắn kết, kết nối con người vượt không gian và thời gian, từ người xa lạ đến thân thuộc, quả thật nó mang trong mình một sứ mệnh vô cùng cao cả. Nhưng bên cạnh đó, mạng xã hội cũng được xem là con dao hai lưỡi, thứ mà người ta vẫn hay nói: "Chúng ta lên mạng để kết nối với thế giới, nhưng đôi khi lại lạc lối trong chính nó" vậy bạn có đang thật sự đi tìm sự đồng điệu hay bị lạc lối nơi mê cung không lối thoát này?

Với 195 quốc gia và 24 múi giờ chênh lệch khác nhau nhưng chỉ cần một chiếc smartphone bạn có thể kết nối với người ở nửa bán cầu bên kia chỉ trong vòng vài giây. Công nghệ đã vô cùng tiến bộ và hiện đại đến nhường này. Không chỉ là những dòng chữ khô khan, con người còn có thể nhìn thấy nhau, lắng nghe giọng nói của nhau dù ở cách xa bao nhiêu.

Chính nhờ sự hiện đại này đã giúp cho biết bao gia đình, bạn bè đang bị chia cách bởi khoảng cách địa lý đã được gắn kết với nhau hơn. Điển hình như việc một du học sinh luôn phải chật vật ở nơi đất khách xa nhà, không thể bằng một cuộc book xe để về để đến bên gia đình, bạn bè mà phải bay xa hàng triệu km. Nhưng giờ đây, mạng xã hội đã là công cụ gửi gắm yêu thương, trao sợi dây kết nối qua chiếc màn hình nhỏ, tuy không lớn lao nhưng giúp họ cảm thấy được yêu thương và an ủi phần nào.

Bên cạnh vai trò kết nối con người, mạng xã hội còn là một kho tàng tri thức khổng lồ. Nếu trước đây, muốn tiếp cận một cuốn sách hay, một bài giảng chất lượng, con người phải tìm đến thư viện hay tham gia các lớp học đắt đỏ, thì nay mọi thứ chỉ cách chúng ta một cú nhấp chuột.

Những khóa học miễn phí từ Harvard, Stanford, MIT có thể được tìm thấy trên Coursera, EdX, Udemy... Những bài giảng chất lượng từ hàng nghìn giáo viên, chuyên gia trong nhiều lĩnh vực có thể tiếp cận dễ dàng trên YouTube. Không chỉ dừng lại ở đó, mạng xã hội còn giúp con người mở rộng cơ hội nghề nghiệp. LinkedIn trở thành nền tảng giúp hàng triệu người tìm được công việc phù hợp. Mạng xã hội đã phục vụ tối ưu lợi ích cho cuộc sống của mỗi chúng ta.

Mạng xã hội không chỉ là nơi giúp cá nhân phát triển mà còn là cầu nối của cả cộng đồng. Những chiến dịch từ thiện, những phong trào giúp đỡ người gặp khó khăn được lan tỏa nhanh chóng, tạo nên sức mạnh đoàn kết to lớn. Một trường hợp bệnh nhân cần giúp đỡ, một gia đình gặp thiên tai, chỉ trong vài giờ, hàng nghìn người có thể biết đến và chung tay hỗ trợ. Đúng như tên gọi của nó “Mạng xã hội” - mạng lưới kết nối mọi người trong cộng đồng, trong một xã hội với nhau.

Mạng xã hội không chỉ là nơi chia sẻ thông tin, mà còn là cầu nối giúp con người tìm kiếm những người có cùng sở thích và đam mê. Những hội nhóm về sách, âm nhạc, điện ảnh hay phát triển bản thân không đơn thuần chỉ cung cấp kiến thức, mà còn mở ra cơ hội để mỗi cá nhân tìm thấy sự đồng điệu trong suy nghĩ, cảm xúc. Giữa không gian ảo rộng lớn, một cuốn sách yêu thích, một bản nhạc sâu lắng hay một bộ phim ý nghĩa có thể trở thành sợi dây gắn kết những tâm hồn đồng điệu, giúp con người cảm thấy thấu hiểu và gắn bó hơn dù chưa có cơ hội tiếp xúc ngoài đời.

Thời gian vũ trụ là tuần hoàn và vô hạn nhưng thời gian của đời người lại hữu hạn. Nếu chúng ta không biết quý trọng thời gian mà để nó chảy đi như vòi nước không van thì cả cuộc đời ta cũng sẽ chẳng thể làm được điều gì ý nghĩa. Một ngày có 24 giờ, một tháng có ba mươi ngày và một năm có mười hai tháng, tất cả đều quý như vàng bạc vì vậy hãy trân trọng từng phút giây đừng để nó trôi qua một cách vô nghĩa - "Một thông báo mới, một lượt thích, một dòng tin tức – và thế là một ngày trôi qua trong vô thức”.

Bạn có bao giờ nghĩ tại sao mình lướt mạng xã hội hàng giờ vẫn không chán, có lẽ nào mạng xã hội chứa các chất gây nghiện như caffeine, nicotine, flakka,...? Thuật toán mới chính là thứ khiến chúng ta sa vào mạng xã hội mãi mà không thể dứt - một cơ chế tinh vi được thiết kế để khiến bạn không thể rời mắt khỏi màn hình.

Thuật toán không đơn thuần chỉ tối ưu hóa trải nghiệm người dùng, mà còn liên tục phân tích sở thích, hành vi để đề xuất những nội dung cuốn hút nhất. Chỉ cần bạn dừng lại vài giây trên một video hay bấm thích một bài viết, hệ thống ngay lập tức ghi nhận và tạo ra một dòng chảy nội dung không hồi kết. Một video kéo theo mười video khác, một tin tức thú vị mở ra cả một chuỗi thông tin liên quan - mọi thứ đều được sắp đặt để giữ bạn lại càng lâu càng tốt.

Theo báo cáo từ Statista, trung bình giới trẻ dành từ 4-6 tiếng mỗi ngày trên mạng xã hội, thậm chí có những người dành nhiều hơn thế. Công nghệ không ngừng phát triển, mang đến tiện ích chưa từng có, nhưng cũng kéo theo những hệ lụy khó lường. Khi mọi thứ trên mạng được sắp đặt để giữ chân bạn, câu hỏi đặt ra là: Liệu bạn đang sử dụng mạng xã hội, hay mạng xã hội đang sử dụng bạn?

Mạng xã hội không chỉ tiêu tốn thời gian mà còn bào mòn khả năng tập trung của con người. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng việc liên tục kiểm tra điện thoại khiến não bộ khó quay trở lại trạng thái tập trung sâu. Chỉ một thông báo nhỏ cũng có thể phá vỡ mạch suy nghĩ, và trung bình, chúng ta cần đến 20 phút để lấy lại nhịp độ làm việc sau mỗi lần bị phân tâm. Dần dần, thói quen này khiến con người mất kiên nhẫn, khó duy trì sự chú ý dài hạn, và dễ dàng trượt vào vòng xoáy của sự xao nhãng liên tục.

Không chỉ ảnh hưởng đến công việc, mạng xã hội còn làm rạn nứt những kết nối đời thực. Một bữa cơm gia đình, một buổi hẹn cà phê với bạn bè - những khoảnh khắc vốn dĩ ấm áp, gần gũi - giờ đây lại bị lấp đầy bởi những khoảng lặng gượng gạo. Ai cũng cúi xuống màn hình, lướt qua cuộc sống của người khác, mà quên đi những người đang hiện diện ngay trước mặt mình.

Một con dao nhọn sẽ trở nên tốt hơn nếu bạn biết cách sử dụng nó, điều khiển nó để cho ra những lát thịt thơm ngon nhưng nếu lơ là và không sử dụng đúng cách sẽ có một ngày chính con dao ấy cứa đứt tay bạn và lấy đi những giọt máu đỏ tươi của chính bạn. Mọi thứ trong cuộc sống đều có hai mặt - tốt hay xấu không nằm ở bản thân chúng, mà ở cách bạn lựa chọn và hành động. Và mạng xã hội cũng như thế, "Chỉ một cú vuốt màn hình, bạn có thể mở ra tri thức hoặc khép lại tương lai."

Bạn đã bao giờ hỏi tại sao đứa bạn đứng đầu trong lớp cùng có điện thoại như mình, vẫn sử dụng điện thoại, lướt tiktok, facebook… nhưng vẫn có thể lấy những con 10 liên tục, vẫn được thầy cô tuyên dương, khen ngợi. Sự khác nhau nằm ở việc bạn đang sử dụng mạng xã hội như thế nào. 

Chúng ta không thể phủ nhận sự tiện lợi, hữu ích của mạng xã hội mang lại cho con người. Nếu biết cách tận dụng, nó có thể trở thành một kho tàng tri thức, một người thầy không bao giờ cạn kiệt bài học, giúp bạn trau dồi kiến thức và tích lũy kinh nghiệm. Chỉ sau một thời gian sử dụng mạng xã hội một cách có chủ đích, bạn sẽ nhận thấy sự thay đổi rõ rệt trong tư duy, nhận thức và khả năng phát triển bản thân. Thêm một câu hỏi nữa đặt ra, liệu chúng ta có thể thắng nổi thuật toán của mạng xã hội? Tại sao lại không nhỉ. Việc bạn có thể rời khỏi những nội dung cuốn hút bạn trên mạng xã hội là nhờ vào tinh thần, ý chí của chính mình. “Mình sẽ tắt điện thoại lúc 22h để đi ngủ” và đúng 22h bạn tắt nguồn điện thoại thì không có thuật toán nào có thể chi phối bạn. Thuật toán có thể thông minh, nhưng quyết tâm và khả năng làm chủ bản thân mới là yếu tố quyết định. Khi bạn rời khỏi màn hình đúng lúc, không để bản thân cuốn theo những nội dung vô tận, đó chính là khoảnh khắc bạn có thể làm chủ bản thân và chiến thắng cám dỗ công nghệ.

Nhưng ngược lại, bạn xem mạng xã hội như một công cụ hỗ trợ bạn trong gian lận, trong những mưu mẹo vụn vặt thì bạn chỉ mãi ôm chiếc điện thoại ấy và dậm chân tại chỗ. Hay bạn đã bao giờ định tra cứu thông tin trong một buổi học, nhưng rồi một mẩu tin nhắn từ bạn bè bật lên đã kéo bạn vào cuộc trò chuyện không hồi kết để rồi bài tập vẫn bỏ ngỏ. Bạn có thấy hình bóng của mình trong đó không? Hay là khi ta dành hàng giờ ban đêm đánh đổi giấc ngủ để theo dõi những nội dung, drama vẫn luôn được cập nhật hàng ngày. Tất cả đều là hệ quả từ một con người vô kỷ luật, thiếu nghiêm khắc, không có ý chí tiến thủ và luôn bị mạng xã hội điều khiển bản thân mình.

Khi ta bị trách mắng sao cứ mãi ôm điện thoại thì câu trả lời của bạn là do bộ phim quá hay, do trò chơi này thú vị, do nội dung Tiktok giải trí,... hay bạn sẽ tự chất vấn do mình không có ý chí, không biết kiểm soát bản thân? Chúng ta vẫn hay viện cớ cho những sai lầm của mình mà không bao giờ tự nhìn nhận và thay đổi. Nội dung trên mạng xã hội sẽ không thể bắt bạn hãy dừng việc tiêu tốn quá nhiều thời gian của mình trên mạng xã hội mà chỉ có thể là chính bạn thay đổi.

Không ai có thể sống cuộc đời thay bạn, cũng như không ai có thể thay bạn kiểm soát chính mình. Cha mẹ dù ở bên mình mỗi ngày, nhắc nhở ta không nên dùng mạng xã hội quá nhiều, thầy cô vẫn thường xuyên giáo dục về tác hại của mạng xã hội, tất cả đều đang cố gắng giúp bạn nhận thức đâu là nên và không nên. Nhưng cuối cùng người quyết định, lựa chọn và hành động vẫn chính là bạn, chỉ có bạn mới có thể thay đổi bản thân mình.

Thời gian ở trên mạng cũng là thời gian, nhưng đôi giày đẹp ở trên mạng không thể giúp bạn chạy về đích. Trừ khi bạn mua nó về, xỏ nó vào chân, chiếc giày ôm vừa khít chân bạn, và bạn đứng lên bắt đầu chạy! Chỉ khi ấy thì những thứ đẹp đẽ mà bạn hằng mơ ước ngưỡng mộ thông qua chiếc màn hình nhỏ bé mới có thể thật sự đến gần bạn hơn. Và lúc này bạn mới có khả năng để trở thành “nhân vật chính” trong câu chuyện về “người thành công nào đó” mà bạn vẫn thường theo dõi trên các trang mạng xã hội.

Một trong những hệ lụy nghiêm trọng mà mạng xã hội vô tình sinh ra đó chính là sự thôi thúc cho những “nỗ lực ảo”. “Nỗ lực ảo” không chỉ diễn ra ở không gian ảo như mạng xã hội mà thậm chí nó hiện hữu đan xen giữa cuộc sống thực của chúng ta. Một sự nỗ lực không có đầu đuôi, một sự nỗ lực “không chút công sức”, nó đánh lừa tất cả các giác quan của chúng ta trong vô thức bởi lớp ngụy trang hoàn hảo. 

Đã bao giờ bạn cảm thấy bản thân lúc nào cũng bận rộn cả ngày hết học thêm môn này lại học thêm  môn kia, hết làm việc này lại làm việc khác nhưng đến cuối ngày nhìn lại thì trong đầu chỉ lưa thưa vài con số cùng dòng công thức không nhớ rõ, còn việc trong nhà thì quên cả rửa chén? Rõ ràng khi ấy bản thân bạn đã làm rất nhiều nhưng rốt cuộc thì kết quả lại chẳng được bao nhiêu. 

Bạn dành ra hàng giờ để ngồi trước bàn học cùng cuốn sách giáo khoa mãi vẫn chẳng sang trang, thứ bạn cầm trên tay là điện thoại chứ không phải bút viết, thứ bạn ngồi suy ngẫm là những dòng tin nhắn vu vơ chứ không phải bất kì bài toán hay cách thức để phân tích bất kì câu thơ nào. Bạn có nhìn thấy bóng dáng mình trong đấy không? Thậm chí bạn có thể nói rằng, mạng xã hội giúp bạn có động lực hơn nhờ các video “Study with me” hay những đoạn Shorts truyền cảm hứng, và cứ thế bạn tiếp tục cuộn mình trôi theo chiếc màn hình điện thoại, và cứ thế bạn có được nguồn cảm hứng căng tràn, có sách vở đặt ngay trước bàn, có dòng bình luận thở than vì “đang phải ngồi học”, và chỉ có thế trong hàng giờ đồng hồ. Việc thể hiện rằng bản thân đang tất bật bộn bề công việc trong khi mải mơ mộng về thành tích của người khác thông qua những trang mạng thực chất chẳng mang lại cho bạn bất kì lợi ích gì nngoài việc tự đánh lừa bản thân bằng cảm giác rằng “mình cũng đang cố gắng mà”. 

Thay vì là “người xem”, vì sao ta không biến mình thành chính hình tượng mà bản thân vẫn luôn dõi bước? Thoát ra khỏi sự “nỗ lực ảo” bởi thuật toán che mắt của mạng xã hội, ta có thể đem những phương pháp học tập hay những kiến thức bổ ích đã góp nhặt áp dụng vào đời sống thực tế. Đừng chỉ xem cho biết rồi thôi mà hãy hình thành thói quen tận dụng triệt để những nguồn tài nguyên trên mạng để phục vụ cho chính bản thân mình. Với điều kiện tiên quyết là hãy kiểm soát cơn nghiện mạng xã hội. 

Hãy đặt mình vào khuôn khổ kỷ luật, vạch ra cho bản thân những mục tiêu cụ thể về thời gian tiêu tốn cho các nền tảng mạng xã hội mỗi ngày. Nghe dường như là một điều gì đó chẳng mảy may ích lợi nhưng thực chất nó giúp ta có thể quản lí được thói quen sử dụng mạng xã hội vô tổ chức và dần hình thành được lối sống mới, không còn là “con rối” của mạng xã hội. Chỉ khi ta đem những thứ ở trên mạng ra đời thực, “áp dụng công thức” để tạo ra thành quả, khi ấy ta mới thật sự là một người sử dụng mạng xã hội thành thạo. 

Song, một chiếc giày vừa chân mới có thể đưa ta chạy đến vạch đích, cũng tương tự như thế, những điều ta học được ở trên mạng, những nguồn thông tin mà ta tiếp thu đều nên được sàng lọc một cách kỹ lưỡng và tinh thông. Ta cần tiếp cận thông tin từ các nguồn chính thống, hay lựa chọn áp dụng những “công thức” trên mạng sao cho phù hợp với bản thân mình bởi “mỗi cây mỗi hoa, mỗi nhà mỗi cảnh”, đừng vì “xu hướng” mà bất chấp chạy theo, đừng vì “nhiều người làm thế” mà gượng ép bản thân mình. Suy cho cùng, mạng xã hội vốn chỉ là công cụ, nó giúp ta kết nối, đưa tầm mắt ta vươn xa đến những nơi mà chân ta chưa từng đặt tới. Tuy nhiên tất thảy đều cần quy về hiện thực, vì chỉ có đứng lên và tiếp bước ở hiện thực, ta mới có thể thật sự chạm tới những vùng đất mà mình muốn đến.

Ngô Quyền Debate Club (NQDC) là CLB học thuật đầu tiên của THPT Ngô Quyền, nơi tư duy được mài giũa và tiếng nói cá nhân được trân trọng. Chúng tôi mang Tranh biện đến gần hơn với học sinh, giúp rèn luyện tư duy phản biện, lập luận đa chiều và sự tự tin trong giao tiếp. Đến với Spiderum, NQDC mong muốn kết nối với những người trẻ yêu tri thức, lan tỏa tinh thần tranh biện văn minh và cùng nhau khám phá những góc nhìn mới.

Chúng mình cũng hoạt động trên Facebook và TikTok, rất mong nhận được sự ủng hộ từ các bạn! Đừng ngần ngại chia sẻ suy nghĩ của bạn, vì mỗi góp ý đều là động lực để NQDC phát triển hơn. Chúc bạn có một ngày tốt lành! 🚀