Lười Biếng: Hành Trình Hiểu và Làm Bạn Với Cái Lười

Chủ đề này bắt đầu từ một lời nhận xét của bạn Flatigo, khiến tôi tự hỏi: Lười biếng là gì? Có thể "trị" được lười biếng không? Nếu không thoát khỏi cái lười, chúng ta liệu có làm bạn được với nó? Ban đầu, tôi nghĩ đây chỉ là một bài viết ngắn, đơn giản, bởi lười biếng dường như là bản chất hiển nhiên của con người, giống như việc thở. Nhưng khi đào sâu, tôi nhận ra mình chưa từng thực sự suy ngẫm về nó. Bài viết này dựa trên trải nghiệm cá nhân của một người lười biếng có "thâm niên" 31 năm, đào sâu vào chủ đề này thông qua hàng dài các lớp lang của vấn đề.

Lười biếng (laziness) là một trong thất hình đại tội trong kinh thánh, chỉ cần biết như vậy thì tôi cũng đã cho biết đến sự nguy hiểm và sự khó khăn khi chống lại tâm lý này đến nhường nào.

Được định nghĩa theo Grok là trạng thái thiếu động lực, không sẵn sàng hoặc không muốn nỗ lực để thực hiện công việc, dù có khả năng và cơ hội. Nó thường biểu hiện qua:

+ Trì hoãn: Trì hoãn bắt đầu hoặc hoàn thành nhiệm vụ, thường kèm lý do không chính đáng.

+ Thiếu chủ động: Không tìm kiếm cơ hội cải thiện bản thân, chấp nhận sự thụ động.

+ Ưu tiên sự thoải mái: Chọn các hoạt động dễ dàng, thú vị thay vì những việc quan trọng nhưng khó khăn.

+ Biện minh: Đưa ra lý do để tránh trách nhiệm, như "tôi không có thời gian" hay "việc này không quan trọng".

Ai cũng hiểu là chúng ta không nên lười biếng nhưng tại sao bản năng chúng ta lại thực hiện điều đó, do đó phía sau sự lười biếng phải mang lại lợi ích gì cho chúng ta. Đây là thứ tôi quan tâm hơn vì để giải quyết được một vấn đề thì tôi cần phải tìm hiểu nguyên nhân trước tiên:

+ Bảo tồn năng lượng (Sinh học): Tổ tiên chúng ta tiến hóa để tiết kiệm sức lực khi không cần thiết, vì thức ăn và tài nguyên từng khan hiếm. Lười biếng có thể là cơ chế sinh tồn, tránh lãng phí năng lượng.

+ Thiếu động lực (Tâm lý): Khi mục tiêu không rõ ràng, công việc nhàm chán hoặc thiếu phần thưởng, não bộ tiết ít dopamine – chất tạo cảm giác hứng thú, dẫn đến trì hoãn.

+ Thói quen và môi trường (Xã hội): Công nghệ hiện đại (điện thoại, đồ ăn nhanh) khuyến khích lối sống ít vận động. Thói quen trì hoãn cũng hình thành từ nhỏ nếu không được rèn luyện.

+ Căng thẳng hoặc kiệt sức: Lười biếng đôi khi là dấu hiệu của mệt mỏi tinh thần, áp lực hoặc trầm cảm, khiến ta khó bắt đầu công việc.

+ Thiếu kỷ luật tự giác: Không có kế hoạch, mục tiêu cụ thể hay kỹ năng quản lý thời gian, ta dễ rơi vào trạng thái lười biếng.

Khi đào sâu, tôi nhận ra xã hội hiện đại đang vô tình khuyến khích lười biếng. Bộ não con người tiến hóa chậm hơn tốc độ phát triển của xã hội. Hãy phân tích theo tháp nhu cầu Maslow:

Nhu cầu cơ bản: Với thu nhập chỉ cần ở mức trung bình thì chúng ta thực sự không còn lo thiếu ăn, thiếu mặc thậm chí nỗi lo của chúng ta là lo béo phì, dư thừa đồ đạc. Chỗ ở, tiện nghi của một người bình thường hôm nay vượt xa vua chúa cách chỉ mới trăm năm.

An toàn: Chúng ta sống trong thời đại hòa bình nhất, dù nghịch lý là nhân loại sở hữu vũ khí hủy diệt đủ khả năng xoá xổ cả hành tinh.

Nhu cầu xã hội, tôn trọng, tự thể hiện: Trước đây, những nhu cầu này khó đạt được do giới hạn cơ hội. Nhưng nay, Internet cung cấp vô số cách để thỏa mãn: game mang lại sự công nhận, mạng xã hội giúp ta thể hiện bản thân, video giải trí kích thích dopamine tức thì.

+ Ở ngoài đời, chúng ta vật vã, mất phương hướng, cạnh tranh địa vị xã hội với những con người mưu kế. Trong game, chúng ta chúng ta có lộ trình rõ ràng, nhiệm vụ, chỉ dẫn. Chúng ta chơi game chăm chỉ, làm đúng yêu cầu thì sẽ có sức mạnh nhân vật và thứ hạng rõ ràng (tất nhiên phải nạp lần đầu")

+ Vấn đề kết đôi: việc làm quen, tìm hiểu, sống chung với một người khác là quá phức tạp. Lên mạng, hàng tỷ video về tình dục để một người có thể thoả mãn tức thời, hàng triệu idol onlyfan tạo mối quan hệ cảm xúc với thành viên nạp vip còn hơn người yêu mình có thể làm.

Khi chất lượng cuộc sống tăng, cuộc chiến nội tâm càng dữ dội. Khi tôi nghiên cứu đến đây, tôi liên tưởng đến thí nghiệm "Vũ trụ 25" của John B. Calhoun, nơi chuột trong môi trường lý tưởng dần rơi vào trì trệ và sụp đổ. Xã hội loài người dường như đang ở giai đoạn 3. Những sự kiện tôi đọc được trên mạng đều liên quan đến giai đoạn này: bạo lực (chiến tranh, chủ nghĩa bảo hộ, chủ nghĩa dân tộc), bỏ rơi con (cha mẹ đơn thân, ly dị đang tăng mạnh), cô lập cái đẹp (woke, body positivity), tỷ lệ sinh giảm mạnh (chủ nghĩa DINK).

Liệu chúng ta có tiến tới giai đoạn 4, khi mọi thứ sẽ còn tồi tệ hơn? Hy vọng là không.

Vượt qua lười biếng là thử thách, như đề cập ở phần 1. Bằng cách đặt câu hỏi cho Grok, tôi có thể copy được các chiến lược cụ thể như sau:

+ Xác định lý do: Tự hỏi: "Mình đang tránh điều gì?" để hiểu gốc rễ (mệt mỏi, thiếu động lực, sợ thất bại).

+ Chia nhỏ công việc: Thay vì "dọn nhà", bắt đầu với "dọn bàn trong 10 phút".

+ Đặt mục tiêu nhỏ: Ví dụ: "Viết 100 từ" thay vì "Hoàn thành bài luận".

+ Quy tắc 5 phút: Cam kết làm việc 5 phút. Thường, khi bắt đầu, bạn sẽ muốn tiếp tục.

+ Tạo môi trường hỗ trợ: Loại bỏ phiền nhiễu (tắt thông báo, dọn không gian làm việc). Đặt lịch cố định, như học 30 phút mỗi sáng

+ Tự thưởng: Xem một tập phim yêu thích sau khi hoàn thành nhiệm vụ.

+ Tìm động lực: Kết nối công việc với mục tiêu lớn, như "Học tốt để có công việc mơ ước".

+ Chăm sóc bản thân: Ngủ đủ, ăn lành mạnh, tập thể dục để tăng năng lượng.

+ Bỏ cầu toàn: Chấp nhận làm trước, cải thiện sau.

+ Tìm đồng hành: Chia sẻ mục tiêu với bạn bè để có trách nhiệm và động viên.

Theo cá nhân tôi thì mọi phương pháp nếu trên đều hiệu quả, trong khoảng vài ngày tới vài tuần. Trước đây khi còn đi học và khi mới ra trường, tôi từng đọc một loạt sách self-help và thất bại toàn bộ với những chiến lược tăng năng suất cá nhân theo sự hướng dẫn của chúng.

Tại thời điểm hiện tại, tôi thấy rằng để có thể liên tục kiên trì thì tôi phải sửa lại tư duy nguyên thuỷ trong bản thân tôi, tôi rất mê phim Inception của đạo diễn Christopher Nolan, nên tôi sẽ sử dụng nội dung của phim để làm rõ ý tưởng:

1. Thao túng tiềm thức: tôi phải tự thiết kế các tầng giấc mơ. Thông qua các phương pháp để nhìn lại những nhu cầu của bản thân, những ước mơ mà tôi muốn đạt được. Tạo ra một thế giới rõ ràng trong trí não của tôi. Dạo này tôi ngồi xuống, vẽ những bản đồ như này:

2. Tác động nhận thức: Nhiều người biết rõ bản thân muốn gì, nhưng họ không thể thể tạo động lực để theo đuổi những mục tiêu đó. Do đó, tôi phải cấy ghép những nhận thức mới về mục tiêu ban đầu. Bản thân thôi phải thay đổi rất nhiều động có để đạt được mục tiêu, chẳng hạn về mặt tăng thu nhập, trong công việc, tôi thay đổi góc nhìn từ đi làm kiếm tiền thay bằng ý tưởng của diễn giả Jim Rohn: hãy trở thành một người có thể kiếm được một triệu đô, chứ không phải là một người sở hữu một triệu đô. Theo tôi hiểu, tôi phải cải thiện bản thân, trở thành một con người có giá trị tạo ra lợi ích cho xã hội và nhận được phần thưởng tương xứng thông qua con số một triệu đô, cho dù tôi mất một triệu đô đó thì khả năng tôi sẽ làm lại được một triệu đô khác, thay vì trường hợp tôi trúng số tôi sở hữu một triệu đô nhưng không thể kiếm lại được. Mục tiêu ngắn hạn đã được chuyển thành mục tiêu dài hạn hơn.

3. Rủi ro nhận thức: việc thao túng giấc mơ sâu đặc biệt ở tầng limbo, khiến nhân vật mất khả năng nhận thức thực tại và giấc mơ, tôi có lẽ chưa từng đào sâu đến tầng này, nhưng một số người có lẽ lạc trong giấc mơ này mà quên mất thực tại, bỏ qua tất cả những yếu tố của cuộc sống, trở nên ám ảnh với việc phải đạt được mục đích, nhưng khi đạt được rồi thì tôi khá chắc là cuộc đời người đó sẽ bị đổ vỡ hoàn toàn. Từ lúc đó, họ phải khởi đầu lại, tìm cho bản thân một mục tiêu mới ở cuộc đời hoặc họ sẽ trượt dài vào những cám dỗ cuộc sống.

Bản thân tôi tận dụng cảm xúc để hiểu mục tiêu và phát triển bản thân, đặc biệt hiệu quả với cảm xúc tiêu cực:

+ Sự nóng giận khi gặp thất bại: sự thật là sau mỗi cú sốc, biến cố xảy ra với tôi chính là chất xúc tác giúp tôi vượt trần khả năng của cá nhân tôi. Như việc viết này bắt nguồn từ sụp đổ của thị trường sau ngày 2/4, tôi phải ngồi để đặt lại mục tiêu của cuộc đời mình.

+ Sự sợ hãi khi nghĩ về cuộc đời: sợ về sự hữu hạn của thời gian của tôi trên thế giới này.

Theo tôi, lười sẽ không bao giờ bị mất đi, do đó việc làm bạn với cái lười cũng là một kỹ năng cần rèn luyện. Với tôi, điều quan trọng hơn là tôi làm được gì vào những thời điểm tôi không lười. Ai cũng có những thời điểm tinh thần lên cao, động lực phát triển bản thân, năng lượng dồi dào. Áp dụng quy luật 80-20: tôi sẽ tập trung vào khoảng thời gian ít nhưng năng suất chứ không phải khoảng thời gian dài nhưng không có năng suất.

Khi lười: Chọn hoạt động "lười có ý nghĩa", như xem phim đã muốn xem từ lâu, đi dạo, dọn nhà. Tôi có một danh sách sẵn những điều tôi muốn làm khi có thời gian rảnh. Bởi vì, có những việc mặc dù lười, tôi vẫn có thể làm được, những việc này thiên về tay chân hoặc những việc ít động não, tôi có thể vừa làm, vừa xem phim, nghe nhạc.

Khi có động lực: Đây là khoảng thời gian tôi sẽ dùng làm những việc quan trọng, những việc đòi hỏi phải suy nghĩ nhiều. Sử dụng các phương pháp chống lười, kết hợp danh sách việc cần làm. Điều này giúp tôi không lãng phí thời gian vào giải trí vô nghĩa. Vì tôi nhận thấy, nhiều lúc nếu có tinh thần mà não không suy nghĩ được một việc ý nghĩa để làm thì não cũng sẽ tự cho phép tiếp tục làm việc ít ý nghĩa hơn.

Bên cạnh đó, áp lực khi trưởng thành sẽ vô hình, dần dần biến chúng ta bớt lười lại. Do đó, tại những giai đoạn nhất định của cuộc đời chúng ta hãy cố gắng tận hưởng giai đoạn đó nhiều nhất có thể, vì có thể khi chuyển giai đoạn chúng ta sẽ mất đi niềm đam mê với nhiều thứ. Du lịch, game, rượu chè, bài bạc, tình dục, những ham muốn nằm sâu trong bộ não con người không có gì là xấu nếu biết đủ và điểm dừng. Nhưng khi đã qua giai đoạn trưởng thành mới, thì tôi phải vui vẻ bỏ đi những cái cũ để tập trung tinh thần, thời gian và sực tập trung cho nó.

Để tóm gọn lại toàn bộ nội dung trên, việc lười biếng là một bản năng của loài người, Tôi không thể chống lại việc đó. Tôi nghĩ không ai lười hơn ai cả, mà sự tập trung của chúng ta bỏ vào việc như thế nào. Và để thay vì tập trung vào những công việc, hoạt động được người khác thiết kế để lấy đi sự tập trung, tôi sẽ chủ động học hỏi những thiết kế đó để áp dụng vào cách tôi vận hành cuộc sống mình. Và để làm được như vậy, tôi phải tái định nghĩa lại (manifest) bản thân tới một cấp độ đủ sâu để niềm tin của tôi theo hướng dài hạn hơn, thay đổi góc nhìn và ý nghĩa của mọi hoạt động có lợi cho cuộc sống và loại bỏ bớt ý nghĩa của những hoạt động ít ý nghĩa hơn.