Liệu ta có được ý nghĩ nếu không có ngôn ngữ?

Trong tiểu thuyết nổi tiếng 1984 của George Orwell, chính quyền Big Brother đã nắm toàn bộ kiểm soát quyền riêng tư của các cư dân vùng Oceania. Họ quan sát từng cử chỉ, hành động và thậm chí cả Ý NGHĨ của người dân. Những ai có biểu hiện tự chủ trong ý nghĩ sẽ được gắn Thoughtcrime và họ, nếu bị phát hiện, sẽ được đưa vào phòng 101. Big Brother có một lý tưởng rằng chỉ cần kiểm soát được ngôn ngữ là họ có thể kiểm soát được ý nghĩ. Từ đó họ sáng chế ra một ngôn ngữ mới (Newspeak), một biến dạng của tiếng Anh (Oldspeak) với mục đích chính là hạn chế suy nghĩ của người dùng. Đặc điểm của Newspeak là kho từ vựng cực kì nghèo nàn, đây là ngôn ngữ duy nhất có số từ vựng ngày càng giảm mỗi năm. Ví dụ như từ BAD sẽ được thay bằng UNGOOD, như vậy họ có thể loại bỏ được từ BAD và chỉ giữ lại một từ gốc thôi (GOOD). Tương tự, GREAT sẽ được thay bằng PLUSGOOD, hoặc nếu ta muốn nhấn mạnh hơn nữa, sẽ có DOUBLEPLUSGOOD.

Big Brother tin rằng chỉ cần hạn chế được số từ vựng, họ có thể hạn chế được luồng suy nghĩ của người dùng. Chỉ cần bỏ đi các từ vựng về TỰ DO và ĐỘC LẬP là họ đã có thể dễ dàng thao túng người dân quên đi các khái niệm đó. Nhưng ta có thể thật sự làm như vậy không? Ta có suy nghĩ ít hơn khi ta nói một ngôn ngữ có ít từ vựng? NGÔN NGỮ có thật sự là quyết tố quyết định Ý NGHĨ?

Edward Sapir, một nhà khảo cổ học và ngôn ngữ học, cho rằng ngôn ngữ có liên quan với việc hình thành quan điểm và ý nghĩ của người dùng, từ đó ông đã phát triển nên thuyết Linguistic relativity (rất tiếc Einstein không có đóng góp gì ở đây), thường được biết với tên là Sapir–Whorf hypothesis. Sapir phát triển học thuyết với ý tưởng: ngôn ngữ QUYẾT ĐỊNH hoàn toàn ý nghĩ, đây được gọi là Linguistic Deterimism. Đây chính là lý tưởng mà chính quyền Big Brother trong “1984” tin vào, họ dùng ngôn ngữ để kiểm soát ý nghĩ. Nghe có vẻ khó tin nên Linguistic Determinism đã bị……. bác bỏ hoàn toàn bởi nhiều lời chỉ trích cũng như các bằng chứng phản biện, và được thay thế bằng Linguistic Influence: ngôn ngữ chỉ ẢNH HƯỞNG ý nghĩ tới một mức độ nào đó.

Ngôn ngữ của người Dani là một trong những bằng chứng bác bỏ Linguistic Determinism, họ chỉ có 2 từ chỉ màu sắc là mili (màu tối) và mola (màu sáng). Nếu như Linguistic Determinism có thật thì người Dani không thể nào phân biệt được sự khác nhau giữa các màu tối hoặc các màu sáng, bởi họ chỉ có 2 từ chỉ màu sắc, ngôn ngữ QUYẾT ĐỊNH ý nghĩ họ. Nhưng thực tế thì họ có thể phân biệt các màu sắc một cách dễ dàng mặc cho ngôn ngữ Dani không có từ cho các màu sắc đấy. Một ví dụ nữa là tiếng Estonian, họ không có các từ vựng chính thống cũng như văn phạm cho thì tương lai và giới tính, như vậy có phải là họ không phân biệt được thời gian cũng như giới tính theo như Linguistic Determinism? Đương nhiên là không.

Các cuộc tranh luận hiện nay, về sự tương quan giữa ngôn ngữ và ý nghĩ, đều nhằm vào mức độ ảnh hưởng lẫn nhau hơn là xác minh ngôn ngữ có thật sự ảnh hưởng tới ý nghĩ. Linguistic Determinism và Linguistic Influence đều đứng trên lập trường: ngôn ngữ có liên quan với việc hình thành quan điểm và ý nghĩ, cái khác duy nhất ở đây là mức độ ảnh hưởng. Đa số các nhà ngôn ngữ học đều công nhận rằng ngôn ngữ có ảnh hưởng ý nghĩ tới một mức độ nào đó. Rất khó để đưa ra một con số cụ thể cho mức độ ảnh hưởng của ngôn ngữ tới ý nghĩ, suy cho cùng đây là một vấn đề mang tính chủ quan rất cao.

Tuy nhiên mối liên hệ NGÔN NGỮ-Ý NGHĨ vẫn chưa hoàn toàn phản ánh đầy đủ sự hình thành của ý nghĩ, còn một nhân tố nữa đó là VĂN HÓA. Một mối quan hệ đầy đủ sẽ là tình tay ba giữa NGÔN NGỮ-Ý NGHĨ-VĂN HÓA. Văn hóa ảnh hưởng tới ý nghĩ và ngôn ngữ. Ta có thể thấy được sự ảnh hưởng của văn hóa lên ngôn ngữ ở sự đa dạng về từ vựng trong một số khía cạnh đời sống. Tiếng Anh và các ngôn ngữ Châu Âu thường thiếu đa dạng từ vựng về gạo. VD: rice đều có thể hiểu là gạo và cơm. Trái lại, tiếng Việt và các ngôn ngữ Châu Á lại rất đa dạng từ vựng về gạo. VD: tiếng Việt: gạo và cơm, tiếng Hàn: ssal (gạo) - bap (cơm), tiếng Nhật kome (lúa hoặc gạo) - gohan (cơm). Ta cũng có thể thấy sự khác biệt trong số lượng chủ ngữ (pronoun) giữa ngôn ngữ phương Đông và Tây, như trong tiếng Anh: I/me là subject/object chỉ ngôi thứ nhất, trong khi đó, tiếng Việt có rất nhiều từ chỉ ngôi thứ nhất (I/me) như là anh, chị, em, tớ, tao, mày,.. Tiếng Nhật cũng có nét như vậy, có rất nhiều từ để chỉ I/me: watakushi, watashi, atashi, boku, ore. Theo nhận định riêng của mình, nhìn qua ngôn ngữ ta cũng có thể thấy được sự khác nhau trong văn hóa, đối với văn hóa phương Tây (nói chính xác hơn là các nước nói tiếng Anh), họ ít xưng hô thông qua sự khác biệt giai cấp, độ tuổi và giới tính. Mình cảm thấy ngang hàng hơn khi nói chuyện với người lớn tuổi hơn bằng tiếng Anh (nhiều khi mình nói chuyện với sếp bằng I/you nhưng trong lòng lại nghĩ mày/tao cho đỡ tức). Với tiếng Việt thì mình thấy thân thiết hơn khi sử dụng chủ ngữ tiếng Việt.

Một ví dụ nữa cho sự khác biệt văn hóa ảnh hưởng tới ngôn ngữ: tiếng Phần Lan có từ vựng rất đa dạng về tuyết so với các ngôn ngữ châu á nói chung và tiếng Việt nói riêng (vd: hanki: một lớp tuyết mỏng đủ để trượt tuyết, tykky: một khối tuyết tụ lại trên cây, nuoska: tuyết có thể làm banh tuyết (snowball) được,... còn cỡ chục từ nữa, mình sẽ để ở dưới nguồn).

Về mối liên hệ văn hóa-ý nghĩ, mình nghĩ ai cũng có thể cảm nhận rõ được sự ảnh hưởng của văn hóa lên ý nghĩ. Văn hóa ở đây được hiểu theo nghĩa rất rộng, bao gồm các mối quan hệ, cộng đồng, xã hội và chuẩn mực.

Trở lại câu hỏi đề bài, liệu ta có được ý nghĩ nếu không có ngôn ngữ? Theo Linguistic Influence thì ta vẫn có được ý nghĩ nếu không có ngôn ngữ, sẽ chỉ là khó diễn tả ra thôi. Chúng ta vẫn hoàn toàn nảy ra được những ý nghĩ mà không cần ngôn ngữ, nhưng ta sẽ cần ngôn ngữ để có thể truyền đạt các ý nghĩ đấy một cách hiệu quả. Đó cũng là lí do mà con người tạo ra ngôn ngữ từ ngàn năm trước - truyền đạt ý nghĩ một cách hiệu quả.

Xét một cách tổng quan thì việc hình thành ý nghĩ không chỉ đơn thuần là dựa trên quan hệ giữa ý nghĩ-ngôn ngữ, đó là mối quan hệ tương đối giữa NGÔN NGỮ-Ý NGHĨ-VĂN HÓA. Đây vẫn còn là một cuộc tranh luận chưa có hồi kết. Theo bạn, đâu là yếu tố ảnh hưởng ý nghĩ của bạn nhiều nhất? Bạn có cảm nhận được sự thay đổi trong tính cách, ý nghĩ khi chuyển sang một ngôn ngữ khác?

Cảm ơn các bạn đã đọc.

Page của mình: https://www.facebook.com/connaumap

Nguồn:

Các từ tiếng Phần về tuyết: https://everything2.com/title/Finnish+words+for+snow

Language Relativity: https://en.wikipedia.org/wiki/Linguistic_relativity

Phản biện của Linguistic Determinism:

Văn hóa ảnh hưởng ngôn ngữ:

Sách:

Academic reading:

Boroditsky L. Does language shape thought? Mandarin and English speakers’ conceptions of time. Cogn Psychol 2001

Boroditsky L. Linguistic relativity. In: Nadel L, ed. Encyclopedia of Cognitive Science. London: MacMillan Press; 2003