Lịch sử meme: Từ ấn tượng nhỏ đến hiện tượng toàn cầu

Khi đang lướt news feed bạn nhìn thấy một hình ảnh ngẫu nhiên nào đó kèm với dòng chữ phía trên để mô tả lại trạng thái của bức ảnh, sau đó bạn cười ‘té ghế’, đó là lần đầu tiên bạn tiếp xúc với “meme” và bạn liền tay lướt để tìm những ảnh tương tự. Tại sao chúng lại thu hút bạn đến thế?

Mỗi meme đều có câu chuyện, ý tưởng, nội dung khác nhau và không bị giới hạn bởi bối cảnh. Có những meme vô tri như từ hình một cái ly nước, đến bình thường như gia đình, rồi cao hơn là có cả người nổi tiếng để rồi cuối cùng đều cho ra kết quả chung là bạn cười khoái chí. Qua bài viết này, bạn không chỉ tìm hiểu được về nguồn gốc và sự phát triển của meme đến thời điểm hiện nay mà ở đó còn là cách mà chúng len lỏi vào những hành vi thường ngày, tạo nên sự thay đổi lớn cho xã hội.

Chào các bạn mình là Kraven, chào mừng các bạn đến với bài viết “Lịch sử meme: Từ ấn tượng nhỏ đến hiện tượng toàn cầu”.

____________________________

Năm 1976 thuật ngữ “meme” được nhà sinh vật học người Anh là Richard Dawkins đặt ra trong quyển sách “The Selfish Gene”. Ông tạo ra từ này dựa vào từ “Mimeme” - tiếng Hy Lạp có nghĩa cơ bản là “bắt chước”, để đề cập đến việc văn hóa được hình thành dựa trên việc bắt chước.

Trong những năm 1990, với sự phát triển mạnh mẽ của Internet, meme bắt đầu trở nên phổ biến và phát triển đến thời điểm hiện tại. Thời gian đầu meme có thể xem là “ảnh chế” nhưng càng về sau chúng không còn bị giới hạn về mặt hình ảnh mà còn đó là video, GIF, emoji…

Vậy là ta biết được từ meme là việc ‘bắt chước’ và “meme trên Internet” là những ý tưởng xuất phát sau việc sao chép, chọn lọc và phát triển từ ý tưởng cũ. Để hình dung rõ hơn về việc ‘sao chép, chọn lọc, phát triển’ ta hãy cùng nhau tìm hiểu về những chiếc meme đầu tiên được ghi nhận.

Trên thực tế, meme đã có mặt trước cả khi Internet tồn tại, cụ thể đó là một tàn tích ở Pompede vào năm 79 sau Công Nguyên.

Hình ảnh bạn đang xem có tên là “Ma phương Sator” và là ông tổ của làng meme sau này. Như hình thì bạn có hai cách để đọc hình vuông này, đầu tiên là đọc theo hàng, tiếp theo là đọc theo cột, cả hai đều đọc từ trái qua. Có hai cách đọc nhưng đều cho ra kết quả đó là cụm từ “SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS” và chúng có nghĩa là “Người nông dân Arepo dùng bánh xe để làm việc.

Nói đúng hơn thì đây là cách chơi chữ của người xưa và do bị ấn tượng bởi Ma phương Sator này nên nhiều cách chơi chữ khác được xuất hiện sau đó như: Ma phương MEBHAER, biến thể như Durer và Ma phương Sagrada Família.

Fact: Bộ phim Tenet của Nolan dựa trên Ma phương Sator và bói Tarot cũng dựa trên các biến thể của Ma phương này.

Tiếp theo chúng ta hãy cùng đi đến chiếc meme đầu tiên xuất hiện trên Internet. Vào năm 1996, nhà thiết kế đồ họa Michael Girard đã tạo ra một mô hình chuyển động dựa trên phần mềm, sản phẩm cuối cùng ông đưa ra là một em bé với các chuyển động củađiệu múa Cha-Cha-Cha. Sau cùng ông gửi thành phẩm của mình đến với bên phát triển và một nhân viên tên có tên LucasArts đã chuyển thể nó thành GIF sau đó chia sẻ nó lên mạng, đến bây giờ ta biết được cái meme đầu tiên đó tên là “Baby Cha-Cha-Cha”.

Như các bạn thấy, từ những điều tưởng chừng như là vô nghĩa lại được mọi người từ thời 8x-9x đến cả hiện tại hưởng ứng, thậm chí chúng còn được áp dụng vào bói Tarot và phim ảnh. Một bước khởi đầu hoàn hảo cho thứ được gọi là meme, về sau ta đều biết chúng sẽ càn quét khắp mạng xã hội.

Giai đoạn 2000-2010 là thời kỳ bùng nổ của meme, nhờ việc ra đời và sử dụng rộng rãi các phương tiện truyền thông và các trang web như Reddit, 4Chan, các ảnh chế ngày càng trở nên phổ biến và nổi tiếng chỉ sau một đêm. Tiếp theo mình sẽ liệt kê các điểm đáng chú ý của meme trong giai đoạn này.

2000-2005: Với sự ra đời của 4Chan, Something Awful. Những cách thức gây cười bởi hình ảnh và đoạn văn ngắn, đơn giản như “Hamster Dance”, “All Your Base Are Belong to Us”.

2006-2010: Sự ra đời của Youtube vào năm 2005 nhưng đến 2006 nền tảng phát video trực tuyến mới được biết đến và sử dụng rộng rãi, các meme từ đó chuyển thể từ dạng hình ảnh sang video. Kèm theo đó là sự ra mắt của chiếc Iphone đầu tiên đã làm mọi người càng tiếp cận đến văn hóa meme nhiều hơn nữa. Đây cũng là thời điểm ra mắt LOLCat - một trang web làm meme bao gồm hình ảnh những chú mèo với dòng chú thích lớn, từ đây các ảnh chế được định hình vào một khuôn chung đó là ‘hình ảnh + font chữ Impact = meme’ . Know Your meme - Xuất phát là một chương trình để giải thích ý nghĩa của các meme, giờ là một trang web bách khoa meme - Đến thời điểm bài viết được đăng thì trang đã giải nghĩa cho 29,109 memes.

Từ 2011 - nay: là kết quả tự nhiên của sự bùng nổ phát triển của Internet, và meme không chỉ dừng lại ở mức độ của mạng xã hội mà còn trở thành một phần của cuộc sống hàng ngày. Tuy nhiên, trong giai đoạn này, meme không có sự đột phá lớn như thời kỳ tiền văn hóa mạng, mà thay vào đó, chúng tiếp tục phát triển một cách linh hoạt và phong phú, lan rộng vào nhiều lĩnh vực đời sống khác nhau.

2011-2015: Đây là sự phát triển của dạng video ngắn hay được gọi là Vibe, chắc hẳn bạn còn nhớ các Vibe anh da đen cùng đồng bọn hay Châu Á chúng ta có Chong nom Vibe của Thái Lan.

2016-nay: trải qua thời kỳ Covid có những meme như “Work From Home” và “Quarantine Life” làm ta ở gần nhau hơn dù phải xa cách. Tiếp theo là giai đoạn thống trị của Tiktok mở ra cánh cửa cho việc meme sẽ được đa dạng về hình thức hơn nữa.

Ta có thể thấy meme đã phát triển từ các phiến đá cổ đại cho đến màn hình công nghệ số thời 4.0, một giai đoạn rất lâu đời nhưng chưa bao giờ lỗi thời. Với ngần ấy thời gian phát triển hãy cùng mình đi đến những tác động của meme đến đời sống chúng ta.

Meme là phương tiện đại diện cho người trẻ muốn nói đến với toàn xã hội. Không quá khó khi những người ‘chơi meme’ chủ yếu là Gen z. Họ phải sống trong xã hội đầy tính cạnh tranh và phải đương đầu với nhiều nỗi bất an hay quá tải thông tin. Doomer Guy từ đó ra đời đại diện cho tư duy tiêu cực của giới trẻ. Trái ngược ta có Bloomer guy đại diện cho tư duy tích cực. Những nhân vật như Glommer- đại diện người trẻ có lối sống nội tâm cho rằng xã hội thật tẻ nhạt; Đến nâng cao hơn ta có Coomer - đại diện cho những người nghiện thủ dâm,... với xã hội đầy biến động như hiện tại, các nhân vật tưởng chừng là vô tri ấy lại là tiếng nói, là tâm tư của người trẻ muốn gửi đến thế giới.

Còn đó, meme đã len lỏi vào nhiều mặt trong đời sống ta. Chính trị chúng ta có “Obama Hope” để kêu gọi mọi người ủng hộ tranh cử cho Obama, Countryball - là những quốc gia được vẽ thành hình quả bóng. Tài chính ta có “meme Stocks” - một thuật ngữ dựa trên độ phổ biến của meme, ám chỉ cổ phiếu tăng giá mạnh nhờ vào hiệu ứng lan truyền trên mạng xã hội. Hay về phim ảnh ta có meme trêu chọc Dicaprio không đoạt được Oscar (meme trước năm 2016).

Các hình thức PR sản phẩm dựa trên meme cũng rất nhiều. Ông tổ của việc này là “Rickrolling” khi dựa vào việc đặt một tiêu đề thật bắt mắt để dụ mọi người xem video MV “Never Gonna Give You Up”.

Nhìn chung meme rất phổ biến, chúng đã và đang tác động đến chúng ta hằng ngày qua những lần lướt news feed, nhìn thấy các quảng cáo, hay các Graffiti trên phố. Việc tận dụng tính lan tỏa của meme là tốt nhưng cũng có mặt trái của nó.

____________________________________

Link video: Meme ĐEN TỐI & BẬY BẠ ảnh hướng đến ĐẠO ĐỨC của bạn như thế nào

Hài hước nên tự do hay nên có ranh giới vẫn là một trong những chủ đề tranh luận được chú ý. Hiện tại sau khi đã học qua các kỹ thuật tranh luận để đào sâu vấn đề thì đây là luồng ý kiến của mình. Theo như triết gia Ludwig Wittgenstein và Jacques Derrida [1] đã nguyên cứu và khẳng định rằng “ngôn từ có thể thay đổi cách ta nhìn nhận thế giới”. Nói cách khác nếu như ta tiếp xúc quá nhiều với Dark meme hay Gallows Humor - hài hước dựa trên sự kiện đau thương - thì ta có xu hướng bình thường hóa các vấn đề nghiêm trọng và đùa cợt hóa các vấn đề nghiêm túc. Điều này là không nên vì ta sẽ sinh ra sự vô duyên trong lời nói lẫn thái độ. Ví dụ như những lời bình luận mà tôi thấy trên Tiktok về việc hiếp dâm, người ta cho rằng “Nếu như cô ấy mạnh mẽ vậy tại sao cô ấy không phản kháng?” (Ừ tất nhiên là cô ấy có phản kháng rồi, nhưng vì đàn ông khỏe hơn phụ nữ và có thể lúc đó cô bị uy hiếp thì sao?) comment đó là hậu quả tiêu cực của các meme châm biếm nữ quyền, làm người đọc hiểu sai về phụ nữ. Hay việc “Nếu như cô ấy không mặc váy ngắn ra đường, việc này sẽ không xảy ra”, đây là hiện tượng Victim Blaming - hiện tượng mà mọi người đổ tội ngược lại cho nạn nhân. Rõ ràng đây là các cá nhân rất thiếu hiểu biết về tính nghiêm trọng của sự việc.

Ngoài ra còn là vấn đề chính trị, tôn giáo, giới tính,... mà mình không đề cập vì nó là một vấn đề khó nói.

Mặt khác theo bác sĩ thần kinh Sigmund Freud, Gallows Humor lại là hình thức cao cấp của việc đối phó, cho phép con người đối mặt với những tình huống nghiêm trọng mà không bị chúng áp đảo [2]. Đây lại là khía cạnh dùng sự hài hước để để xử lý nỗi sợ hãi và lo lắng trước thất bại được các chuyên gia tâm lý sử dụng.

Tổng kết của cá nhân mình về Dark Joke: Mình vẫn giữ quan điểm không tiếp xúc với hài hước kiểu vô duyên đó. Mình không sẵn lòng cười khoái chí trong vài giây để đổi lấy sự đau buồn của cả nhóm người. Mình không tiếp xúc và tránh xa các cá nhân có tư duy cởi mở quá mức về hài hước như thế. Nhưng ngược lại mình sẽ áp dụng Dark Joke vào chỉ riêng việc cá nhân của mình ví dụ: mình bị chê về chiều cao thì mình sẽ nói mình là diễn viên trong phim Bạch Tuyết và 7 Chú Lùn để yêu cơ thể mình hơn, như việc nếu mình chẳng may bị ung thư mình sẽ nghĩ mình có kiểu tóc của The Rock để giữ tinh thần lạc quan.

Chúng ta đã cùng nhau điểm qua lịch sử hình thành và phát triển của meme, về những chiếc meme đầu tiên và sự phát triển của chúng. Không chỉ dừng lại là phương tiện giải trí, chúng còn là cách mà giới trẻ mượn để thể hiện tiếng nói của mình. Và bài viết này dừng lại ở việc tác hại của meme khi bị áp dụng sai cách.

Cảm ơn các bạn đã đọc bài viết, nếu có điểm cần mình cải thiện hay thông tin đưa ra bị sai sót hãy để lại dưới phần bình luận để mình có cơ hội phát triển nghiệp viết hơn trong tương lai. Mình là Kraven và hẹn gặp lại các bạn trong bài viết tiếp theo.

________________________________

[1] Desilet, Gregory. The Enigma of Meaning Wittgenstein and Derrida, Language and Life. McFarland; 2023.

[2] Freud S, Strachey J. Jokes and Their Relation to the Unconscious. New York, NY: Norton; 1960.