Khoa Học - Công Nghệ và Con Đường Phát Triển Tự Chủ Công Nghệ của Việt Nam: Bài Học từ Trung Quốc và Tầm Nhìn Chuyển Đổi Số

Trong thời đại hiện nay, khoa học và công nghệ (KH-CN) đã trở thành yếu tố cốt lõi và động lực quan trọng cho phát triển kinh tế - xã hội của mọi quốc gia. Không chỉ là nền tảng để cải thiện năng suất lao động và nâng cao chất lượng cuộc sống, KH-CN còn đóng vai trò chiến lược trong việc bảo vệ an ninh quốc gia và định hình vị thế của một quốc gia trên trường quốc tế. Khi các nền kinh tế lớn như Mỹ và Trung Quốc không ngừng đẩy mạnh đầu tư vào công nghệ cao để giành ưu thế trong các ngành mũi nhọn, KH-CN càng được nhìn nhận như một "vũ khí" mạnh mẽ trong cuộc cạnh tranh toàn cầu. Đối với Việt Nam, KH-CN là yếu tố then chốt không chỉ để thúc đẩy tăng trưởng mà còn đảm bảo sự bền vững và tự chủ.

Trong bối cảnh chuyển đổi số và toàn cầu hóa, nhiều quốc gia đã nhận ra tầm quan trọng của việc thúc đẩy KH-CN nhằm tăng cường sức mạnh kinh tế và quốc phòng. Mỹ và Trung Quốc hiện là hai "ông lớn" trong cuộc đua này, với các khoản đầu tư khổng lồ vào các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ sinh học, và năng lượng mới. Cuộc cạnh tranh không chỉ diễn ra trên phương diện kinh tế, mà còn cả về mặt chính trị và quân sự, khi hai quốc gia này tìm cách mở rộng tầm ảnh hưởng của mình thông qua những bước đột phá về công nghệ.

Trước thực trạng đó, việc Việt Nam đẩy mạnh phát triển KH-CN không chỉ là yêu cầu tất yếu để bắt kịp xu thế toàn cầu, mà còn là biện pháp chiến lược nhằm bảo vệ an ninh quốc gia và khẳng định vị thế của mình trong khu vực. Bài viết này bàn xoay quanh một số thành tựu về KH-CN của Trung Quốc từ đó rút ra được một số bài học kinh nghiệm có thể áp dụng trong thực tiễn tại Việt Nam.

Kế hoạch "Made in China 2025" của Trung Quốc là một chiến lược nhằm thúc đẩy vị thế của nước này thành một siêu cường sản xuất công nghệ cao, giúp Trung Quốc giảm sự phụ thuộc vào công nghệ nhập khẩu, đặc biệt trong bối cảnh Mỹ và các quốc gia phương Tây siết chặt các biện pháp thương mại và công nghệ. Chiến lược này bao gồm 10 lĩnh vực quan trọng như công nghệ thông tin thế hệ mới, thiết bị tự động hóa và điều khiển số, công nghệ hàng không vũ trụ, và thiết bị y tế tiên tiến. Được lấy cảm hứng từ chiến lược "Industry 4.0" của Đức, "Made in China 2025" không chỉ đặt ra mục tiêu nâng cấp công nghệ mà còn tìm cách đưa Trung Quốc vào vị trí dẫn đầu trên toàn cầu​.

Trong thập kỷ qua, Trung Quốc đã đạt được những bước tiến lớn trong nhiều lĩnh vực KH-CN. Công nghệ AI và tự động hóa là một trong những điểm sáng, với các công ty hàng đầu như Baidu, Alibaba, và Tencent dẫn đầu các nghiên cứu và ứng dụng trong AI, tự động hóa và thiết bị bay không người lái. Các tiến bộ trong nông nghiệp, y tế, và bảo vệ môi trường cũng giúp Trung Quốc cải thiện năng suất và chất lượng cuộc sống. Đồng thời, các thành tựu trong lĩnh vực ô tô năng lượng mới, máy nông nghiệp, và thiết bị công nghiệp giúp gia tăng năng lực cạnh tranh quốc tế

Nhằm thực hiện kế hoạch “Made in China 2025”, Trung Quốc đã đầu tư hàng tỷ USD vào R&D và phát triển cơ sở hạ tầng công nghệ, bao gồm xây dựng các trung tâm đổi mới sáng tạo, các quỹ tài trợ cho nghiên cứu công nghệ và hợp tác quốc tế. Chính phủ nước này đã cấp hàng trăm tỷ USD thông qua các quỹ đầu tư, hỗ trợ trực tiếp cho các công ty công nghệ cao và thúc đẩy mua lại công ty nước ngoài để tăng khả năng tự cung cấp công nghệ tiên tiến​.

Tổng quan, chiến lược “Made in China 2025” không chỉ là một chính sách nâng cao sức mạnh kinh tế mà còn là một lời khẳng định vị thế công nghệ của Trung Quốc trong thế giới hiện đại, với mục tiêu xa hơn là vượt qua các quốc gia phát triển khác để định hình tương lai công nghệ toàn cầu.

Trung Quốc đã đầu tư mạnh vào phát triển nguồn nhân lực khoa học và công nghệ, với lực lượng lao động KH-CN lớn nhất thế giới. Chính phủ Trung Quốc thực hiện nhiều sáng kiến nhằm thu hút và đào tạo nhân lực chất lượng cao trong các lĩnh vực ưu tiên như trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ sinh học, và năng lượng tái tạo. Trung Quốc không chỉ tăng cường đào tạo trong nước mà còn triển khai các chính sách thu hút người Trung Quốc có kinh nghiệm làm việc và nghiên cứu ở nước ngoài trở về​.

Trung Quốc đã đạt được nhiều thành tựu trong việc tích hợp KH-CN vào sản xuất, rút ngắn khoảng cách giữa nghiên cứu và ứng dụng. Nhờ vào các công nghệ tiên tiến như laser, AI, và công nghệ bảo vệ môi trường, Trung Quốc đã cải thiện đáng kể năng suất và giảm tiêu thụ năng lượng cũng như lượng khí thải. Các doanh nghiệp lớn tại Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ xanh, đang ứng dụng AI vào quy trình sản xuất để nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên và giảm thiểu tác động môi trường, góp phần cải thiện chất lượng môi trường quốc gia​

Trung Quốc cũng đã nỗ lực nâng cao bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ (IP) để khuyến khích đổi mới sáng tạo nội địa. Các cải cách gần đây trong Luật Sáng chế của Trung Quốc đã giúp nâng cao quyền lợi của các chủ sở hữu bằng cách giảm gánh nặng chứng minh trong các vụ kiện về quyền sở hữu trí tuệ, cho phép họ yêu cầu bồi thường thiệt hại cao hơn trong các vụ xâm phạm. Ngoài ra, Trung Quốc đang dần hoàn thiện hệ thống IP của mình với các biện pháp như mở rộng phạm vi cấp bằng sáng chế và quy định nghiêm ngặt hơn nhằm ngăn chặn các hành vi xâm phạm bản quyền​.

Từ những bài học này, các quốc gia có thể học hỏi cách xây dựng lực lượng nhân sự KH-CN mạnh mẽ và các chính sách bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ vững chắc để thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ toàn cầu.

Để đáp ứng nhu cầu cấp bách về lực lượng lao động có chuyên môn cao trong khoa học và công nghệ, Việt Nam cần tăng cường các chính sách học bổng và chương trình đào tạo chuyên sâu cho giới trẻ, đặc biệt trong các lĩnh vực mũi nhọn như trí tuệ nhân tạo, công nghệ sinh học, và năng lượng tái tạo. Bên cạnh đó, cần xây dựng các trung tâm đổi mới sáng tạo liên kết với trường đại học và doanh nghiệp, nhằm khuyến khích sinh viên, nhà nghiên cứu trẻ tham gia vào các dự án thực tiễn, đồng thời hỗ trợ khởi nghiệp bằng các khoản đầu tư mạo hiểm và nguồn quỹ phát triển công nghệ​.

Việt Nam nên thúc đẩy hợp tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia có nền KH-CN phát triển như Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản. Việc mở rộng các chương trình hợp tác quốc tế không chỉ giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ mới mà còn tạo điều kiện cho các doanh nghiệp Việt có cơ hội tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu. Đồng thời, chính phủ cần khuyến khích đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) trong nước bằng các ưu đãi thuế, hỗ trợ tài chính cho các doanh nghiệp ĐMST và khuyến khích doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia vào lĩnh vực công nghệ cao​.

Việc tận dụng thành quả nghiên cứu và chuyển giao công nghệ từ các tổ chức quốc tế là một hướng đi quan trọng để đẩy mạnh khả năng sản xuất và thương mại hóa sản phẩm KH-CN tại Việt Nam. Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm từ Trung Quốc trong việc xây dựng các cơ chế hỗ trợ cho các doanh nghiệp KH-CN vừa và nhỏ, đặc biệt là trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và tăng cường năng lực tự chủ công nghệ. Các cơ chế này có thể bao gồm các chương trình hỗ trợ vốn, hướng dẫn thương mại hóa, và tạo điều kiện tiếp cận thị trường trong và ngoài nước để phát triển các sản phẩm công nghệ của Việt Nam một cách bền vững​.

Những khuyến nghị trên đây sẽ góp phần định hướng Việt Nam trở thành quốc gia có nền KH-CN vững mạnh, đóng vai trò tích cực trong chuỗi cung ứng toàn cầu và thúc đẩy phát triển kinh tế dựa trên đổi mới sáng tạo.

Giới trẻ Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển KH-CN của quốc gia, vừa là lực lượng sáng tạo, vừa là những người tiên phong ứng dụng các công nghệ tiên tiến vào các lĩnh vực then chốt như công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, và năng lượng bền vững. Để tạo điều kiện cho giới tri thức trẻ phát huy tiềm năng, cần xây dựng môi trường khuyến khích sự tham gia vào nghiên cứu, đổi mới, và khởi nghiệp, đồng thời hỗ trợ họ thông qua các chương trình đào tạo và học bổng​. Giới trẻ sẽ góp phần xây dựng nền tảng KH-CN vững chắc cho Việt Nam, nâng cao khả năng tự chủ về công nghệ và đóng góp vào sự phát triển bền vững của đất nước.

Với mục tiêu trở thành quốc gia công nghệ tiên tiến, Việt Nam hướng tới xây dựng một hệ sinh thái KH-CN tự chủ và tích cực tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu. Điều này đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ giữa các tổ chức nghiên cứu, doanh nghiệp, và các cơ quan chính phủ để phát triển những công nghệ cốt lõi và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Trong bối cảnh chuyển đổi số ngày càng sâu rộng, Việt Nam có thể học hỏi từ các quốc gia như Trung Quốc và Hàn Quốc để đẩy nhanh quá trình số hóa, nâng cao hiệu quả sản xuất và tăng cường năng lực cạnh tranh của mình trên trường quốc tế​.

Việc xây dựng một tầm nhìn chiến lược dài hạn sẽ giúp Việt Nam không chỉ đạt được mục tiêu tự chủ về công nghệ mà còn trở thành một mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu, đóng góp tích cực vào sự thịnh vượng của khu vực và thế giới.