Khi chiếc gương trong đầu soi vào người khác – Từ social comparison theory đến câu hỏi ‘Tôi là ai?’

Con người có một thói quen kỳ lạ mà ít khi nhận ra: mỗi khi không chắc mình đúng hay sai, giỏi hay dở, vui hay buồn… ta lại nhìn quanh xem người khác thế nào. Cái hành động tưởng chừng vô hại ấy – so sánh bản thân với người khác – thật ra là một trong những cơ chế tâm lý mạnh mẽ nhất chi phối hành vi, cảm xúc, và cả cách ta hiểu về “self”, tức chính con người mình. Đó là social comparison theory, lý thuyết so sánh xã hội, và câu chuyện này bắt đầu từ một căn phòng thí nghiệm nhỏ năm 1959, nơi một người đàn ông tên Schachter cho người tham gia thí nghiệm biết rằng họ sắp… bị giật điện.

Stanley Schachter, một nhà tâm lý học xã hội, muốn hiểu vì sao con người lại có affiliation need – nhu cầu muốn ở cùng người khác khi lo lắng. Ông nói với nhóm người tham gia rằng họ sẽ phải nhận những cú sốc điện nhẹ. Nghe xong, ai cũng lo. Rồi Schachter hỏi: “Bạn muốn đợi một mình hay với người khác?” Kết quả thật thú vị: phần lớn chọn đợi với những người giống hoàn cảnh – tức là cũng sắp bị giật điện. Những người này không cần trò chuyện, chỉ cần ngồi gần nhau là thấy an tâm hơn. Vì sao? Vì họ đang tìm thông tin để giảm uncertainty (sự bất định). Họ muốn so sánh cảm xúc của mình với người khác để biết liệu nỗi sợ của mình có “bình thường” hay không. Đó chính là social comparison.

Thí nghiệm ấy mở ra cả một dòng nghiên cứu lớn về việc con người không sống tách biệt; ta định nghĩa bản thân thông qua người khác. Khi cảm thấy uncertain, ta tìm người similar để so sánh thoughts, feelings, actions – suy nghĩ, cảm xúc và hành động. Nếu người kia cũng sợ, ta thở phào: “À, hóa ra không chỉ mình run.” Còn nếu họ vẫn bình tĩnh, ta cũng học được cách giữ bình tĩnh hơn.

Tất nhiên, con người không phải cái máy lúc nào cũng thích nhìn quanh. Có ba trường hợp social comparison bị tắt. Một là extreme anxiety – khi nỗi sợ quá lớn, ta chẳng còn muốn gặp ai. Hai là distress and embarrassment – khi xấu hổ, ta muốn tránh mặt người khác để bảo vệ thể diện. Ba là negative consequences – khi sợ bị phán xét hay kỳ thị, ta sẽ giữ im lặng thay vì so sánh. Khi ấy, self-protection mạnh hơn affiliation need.

Điều này lý giải vì sao có người khi căng thẳng lại cần tâm sự, nhưng có người lại trốn tránh. Tâm lý học không đơn giản là “ai cũng như ai”; nó phụ thuộc vào tình huống và mức độ cảm xúc.

Để hiểu sâu hơn, các nhà tâm lý học chỉ ra rằng self-knowledge – hiểu biết về bản thân – được hình thành từ tám nguồn chính. Nghe có vẻ học thuật, nhưng thật ra nó diễn ra hằng ngày. Socialization là cách ta được dạy dỗ. Trẻ con không sinh ra đã biết nói “cảm ơn”, mà học qua bố mẹ, thầy cô, bạn bè. Cách họ phản ứng với ta tạo ra khuôn mẫu hành vi. Reflected appraisal là chiếc gương xã hội: ta nhìn vào ánh mắt người khác để đoán giá trị bản thân. Khi ai đó mỉm cười với ta, não ghi nhớ cảm giác “mình ổn”. Feedback là lời nhận xét trực tiếp – như điểm số, lời khen, lời chê. Nó góp phần định hình “tôi là người như thế nào”. Self-perception là khi ta quan sát chính hành vi của mình. Nếu ta thường giúp người khác, ta kết luận “mình là người tốt”. Đáng buồn, nhiều người nhìn thấy hành vi tiêu cực rồi gán cho mình nhãn “vô dụng” hoặc “thất bại”. Labelling arousal states thì phức tạp hơn một chút: cơ thể phản ứng – tim đập, tay run – rồi não phải đặt tên cho cảm xúc ấy. Nếu ta đang ở công viên với người mình thích, ta gọi nó là “hồi hộp”. Nếu đang trong lớp học, ta gọi nó là “lo lắng”. Cách ta đặt tên cho cảm xúc góp phần hình thành cái tôi cảm xúc. Distinctiveness là cảm nhận về sự khác biệt. Khi đứng giữa đám đông, ta để ý điều khiến mình “không giống họ”. Một đứa trẻ duy nhất đeo kính trong lớp sẽ nhớ mãi cảm giác ấy. Social comparison thì bạn biết rồi – ta so mình với người khác để đo lường khả năng. Cuối cùng là social identity – cảm giác thuộc về nhóm nào đó: dân RMIT, người Việt, fan của một ban nhạc, hay chỉ đơn giản là “người hướng nội”. Mỗi nhãn nhóm là một mảnh ghép trong bức tranh “tôi là ai”.

Tám yếu tố này vận hành cùng lúc. Khi chúng đồng điệu, ta cảm thấy mình “hiểu bản thân”. Khi chúng lệch pha – ví dụ ta nghĩ mình giỏi nhưng người khác liên tục chê – cái “self” lung lay, sinh ra khủng hoảng bản sắc.

Social comparison theory không xấu. Nó giúp ta định hướng. Khi mới vào đại học, không ai biết thế nào là “học đủ”, nên ta nhìn quanh. Nếu ai cũng thức đến 2 giờ ôn bài, ta nghĩ “chắc mình nên học thêm”. Nếu ai cũng chơi game cả chiều, ta cũng bớt lo. So sánh giúp giảm uncertainty, nhưng cũng dễ tạo ra áp lực vô hình. Khi ta so sánh với người tốt hơn (gọi là upward comparison), ta có thể thấy động lực – hoặc thấy tự ti. Khi so với người kém hơn (downward comparison), ta thấy yên tâm – nhưng đôi khi lại sinh ra kiêu ngạo hoặc dửng dưng với tiến bộ.

Trên mạng xã hội, social comparison bị phóng đại đến cực độ. Ta thấy hàng trăm “phiên bản hoàn hảo” của người khác mỗi ngày: thành tích, ngoại hình, tình yêu, cuộc sống xa hoa. Não, vốn được thiết kế để so sánh trong nhóm nhỏ, giờ bị quá tải. Nó quên mất rằng những hình ảnh ấy đã được chọn lọc, và bắt đầu tự hạ thấp bản thân. Vì vậy, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng social media use gắn liền với depression – vì con người so sánh quá mức, đặc biệt là những upward comparisons không thực tế.

Một phát hiện khác thú vị: dù trải qua chuyện tốt hay xấu, con người thường quay về mức life satisfaction baseline khoảng 75%. Trúng số, cưới vợ, ra trường – ta vui thật, nhưng vài tháng sau lại trở về mức bình thường. Ngược lại, mất việc hay chia tay cũng chỉ kéo điểm hạnh phúc xuống tạm thời. Lý do là não có cơ chế adaptation. Khi hoàn cảnh thay đổi, ta cũng thay đổi nhóm so sánh. Được thăng chức, ta bắt đầu so với người cao hơn; thất bại, ta tìm người cùng cảnh ngộ. Cứ như thế, cái “mức trung bình cảm xúc” được giữ nguyên. Con người là sinh vật so sánh, và chính vì vậy, hạnh phúc của ta luôn tương đối.

Hiểu social comparison theory không chỉ để khoe kiến thức tâm lý. Nó giúp ta sống tỉnh táo hơn giữa thời đại “so sánh là bản năng”. Trong phòng thi, việc hỏi bạn học “mày ôn đến đâu rồi” là bản năng tìm kiếm similar others để giảm uncertainty. Sau thi, khi bàn tán đáp án, ta đang làm post-comparison để điều chỉnh cảm xúc. Ai cũng làm, chẳng có gì sai – miễn là không biến nó thành cuộc đua xem ai giỏi hơn. Trong đời sống, so sánh có thể giúp ta đặt mục tiêu. Nhưng cần chọn đúng đối tượng. So với người có điều kiện khác hẳn mình chỉ khiến não mệt mỏi. Tốt hơn là temporal comparison – so mình của hôm nay với mình của hôm qua. Khi cảm thấy kém cỏi vì người khác giỏi hơn, hãy nhớ: họ cũng đang nhìn lên ai đó khác để so sánh. Không ai đứng trên đỉnh mãi; mọi thang đo đều có người phía trên và phía dưới. Hạnh phúc nằm ở việc hiểu mình đang ở đâu và muốn đi đâu, chứ không phải ai đang đi nhanh hơn.

Ở mức cực đoan, social comparison có thể biến thành nguồn stress và anxiety. Người mắc depression thường rơi vào vòng xoáy “người khác tốt hơn mình” mãi không dứt. Họ liên tục tìm bằng chứng cho thấy bản thân vô dụng. Một cú like trên mạng trở thành phép đo giá trị. Trong trị liệu tâm lý, việc giúp bệnh nhân nhận ra mô hình so sánh này là bước đầu tiên để phục hồi. Bằng cách thay đổi “comparison target” – từ người hoàn hảo sang chính mình – bệnh nhân dần lấy lại self-esteem (lòng tự trọng). Cái tôi không biến mất; nó chỉ bị vặn méo bởi những chiếc gương sai lệch.

Hãy tưởng tượng bạn có tám viên gạch làm nên căn nhà “tôi là ai”: socialization, reflected appraisal, feedback, self-perception, labelling arousal states, distinctiveness, social comparison, và social identity. Nếu thiếu một viên – ví dụ, không nhận được feedback tích cực từ môi trường – ngôi nhà sẽ nghiêng. Bài tập nhỏ: ghi điểm 1 nếu bạn cảm thấy nguồn đó đang hoạt động tốt trong cuộc sống, 0 nếu không. Cộng lại, bạn sẽ có số điểm từ 0 đến 8. Nếu tổng điểm gần với mức độ bạn cảm thấy “tôi thật sự hiểu mình”, thì bạn đang khá cân bằng. Nếu lệch quá xa, có thể đã đến lúc xem lại môi trường xung quanh: bạn đang soi gương ở đâu, và những tấm gương đó có phản chiếu trung thực không?

Tâm lý học nói rằng self không phải viên đá rắn chắc; nó là thứ linh hoạt, thay đổi tùy hoàn cảnh. Con người trưởng thành không phải bằng việc cố định cái tôi, mà bằng cách hiểu rõ những tấm gương đang bao quanh mình. Khi bạn so sánh bản thân, đừng vội trách mình yếu đuối. So sánh là bản năng sinh học giúp tổ tiên sinh tồn. Vấn đề chỉ bắt đầu khi ta quên mất rằng những người kia cũng đang nhìn lại ta, và họ cũng lo lắng, cũng bất định, cũng đang tự hỏi “liệu mình đủ tốt chưa”. Sự trưởng thành bắt đầu khi ta học cách nhìn người khác mà không đánh mất chính mình. Khi social comparison được dùng đúng, nó là công cụ định vị. Khi bị lạm dụng, nó biến thành xiềng xích vô hình. Tự do không có nghĩa là ngừng so sánh; mà là hiểu rõ vì sao ta so sánh và chọn lọc thông tin mình cho phép ảnh hưởng đến bản thân.

Mỗi con người đều mang trong đầu một tấm gương. Mỗi lần ta nhìn người khác, thật ra ta đang cố nhìn chính mình. Social comparison theory chỉ ra rằng cái “tôi” không tồn tại trong chân không; nó sinh ra và lớn lên trong mạng lưới vô hình của xã hội, phản chiếu, phản hồi, và tự điều chỉnh. Tám nguồn self-knowledge giống như tám nhịp tim của bản ngã. Khi chúng hòa hợp, ta tự tin, hạnh phúc và hiểu bản thân. Khi một trong số chúng đứt quãng – thiếu phản hồi, thiếu kết nối, hoặc so sánh sai đối tượng – cái tôi trở nên mong manh.

Ở tuổi nào đó, ta học cách nhìn vào gương mà không chỉ thấy khuôn mặt mình, mà còn thấy cả những khuôn mặt khác đã góp phần tạo nên ta: thầy cô, bạn bè, người yêu, mạng xã hội, và cả những người ta từng ganh tị. Mỗi ánh mắt, mỗi phản ứng là một mảnh ghép trong reflected appraisal của cuộc đời.

Nếu hiểu được điều này, ta không còn sợ những lần so sánh nữa. Ta biết cách chọn gương soi, biết khi nào nên cúi đầu tránh ánh chói, và khi nào nên nhìn thẳng vào người khác để nhận ra chính mình. Đó là hành trình dài nhất mà con người phải đi – hành trình từ social comparison đến self-acceptance. Và có lẽ, như Schachter từng thấy trong phòng thí nghiệm năm xưa, trong khoảnh khắc ta lo sợ và bất định nhất, điều khiến ta bình tâm không phải là câu trả lời, mà là việc ta biết có người khác cũng đang run rẩy như mình.