Việc Chủ tịch Tập đoàn Vạn Thịnh Phát Trương Mỹ Lan đứng sau hai Ngân hàng SCB và Việt Nam Tín Nghĩa với hàng loạt hành vi tham nhũng - rửa tiền đặc biệt nghiêm trọng đã cho thấy một vùng xám trong pháp lý được giới tài phiệt lợi dụng, kiếm tiền bất chính nhiều năm. Thậm chí hành vi này vẫn còn tồn tại và được che giấu dưới nhiều hình thức phức tạp. Cụ thể thế nào, bài viết này sẽ thể hiện góc nhìn của mình. Mong được các bạn quan tâm và góp ý thêm <3
Trước tiên phải khẳng định:
Hầu hết các nước không cấm tuyệt đối một CEO ngân hàng thành lập hay làm founder doanh nghiệp ở ngành khác, nhưng đa số hệ thống pháp luật và cơ quan giám sát tài chính yêu cầu khai báo, xin phép hoặc cấm kiêm nhiệm một số vai trò nhất định và có các quy tắc siết chặt cho vay cho “người có liên quan” để tránh lợi dụng chức vụ cấp tín dụng. Ở Việt Nam hiện nay cũng đã có những quy định rất cụ thể siết việc kiêm nhiệm và giao dịch liên quan, chứ không để trống như một “khe hở” tùy tiện. (nguồn VBPL)

1. Thực tế ở một số nền tảng pháp lý lớn

- Anh (SM&CR / PRA/FCA): khung quản trị “Senior Managers & Certification Regime” buộc các lãnh đạo cao cấp phải khai báo hoạt động bên ngoài; cơ quan có thể yêu cầu hạn chế/thu hồi nếu có xung đột lợi ích hoặc rủi ro với hoạt động ngân hàng. (nguồn: bankofengland.co.uk, nguồn: nortonrosefulbright.com)
- Hoa Kỳ: không cấm tuyệt đối, nhưng có Regulation O (và hướng dẫn của OCC/FDIC/Fed) giới hạn mạnh việc cấp tín dụng cho “insiders” (lãnh đạo, cổ đông lớn, công ty liên quan) nhằm ngăn ưu đãi tín dụng cho người nội bộ. Ngành cũng áp dụng quy định nội bộ, báo cáo và kiểm toán chặt. (nguồn OCC.gov, nguồn fdic.gov)
- Thị trường tài chính (brokerage, securities): các quy định (ví dụ FINRA) yêu cầu nhân sự đăng ký phải thông báo trước mọi hoạt động kinh doanh bên ngoài; vi phạm bị xử lý. (nguồn finra.org)

2. Tình hình quy định pháp lý ở Việt Nam

- Luật Các tổ chức tín dụng 2024 quy định rõ ràng các trường hợp không được kiêm nhiệm. Ví dụ Chủ tịch HĐQT, Tổng giám đốc, Phó tổng giám đốc, thành viên HĐQT… không được đồng thời là người quản lý/điều hành nhiều tổ chức/doanh nghiệp khác (trừ một số ngoại lệ như công ty con). Điều này là công cụ trực tiếp để ngăn xung đột lợi ích quản trị. (xem Điều 43). (nguồn VBPL)
- Luật cũng có giới hạn, điều kiện về cấp tín dụng cho người liên quan, cổ đông lớn, công ty con/ liên kết và giảm dần tỷ lệ cấp tín dụng tối đa cho một khách hàng và người có liên quan, mục tiêu là giảm rủi ro cho vay tập trung và ưu đãi nội bộ. (ví dụ Điều 136, các điều khoản quy định về đối tượng không được cấp tín dụng và công khai). (nguồn VBPL)
=> Tóm lại KHÔNG PHẢI là “bất hợp pháp tuyệt đối” ở nhiều nơi để CEO ngân hàng thành lập doanh nghiệp khác, nhưng nhiều nước/giám sát viên bắt buộc khai báo, phải được chấp thuận, hoặc cấm kiêm nhiệm ở mức độ cao, mục tiêu là phòng rủi ro ưu đãi tín dụng, xung đột lợi ích và bảo vệ người gửi tiền. (NGUỒN bankofengland.co.uk, NGUỒN: OCC.gov)

3. Trường hợp bà Nguyễn Thị Phương Thảo (Vietjet + HDBank)

Bà là Phó Chủ tịch HĐQT HDBank, đồng thời là Tổng giám đốc Vietjet Air. Nếu chiếu theo Luật Các tổ chức tín dụng Việt Nam hiện hành (Điều 43 Luật 2024, tương tự Điều 34 Luật 2010 trước đó):
Người Tổng giám đốc, Phó tổng giám đốc, Chủ tịch, Phó chủ tịch HĐQT, thành viên HĐQT… của ngân hàng không được đồng thời là người quản lý, điều hành doanh nghiệp khác, ngoại trừ công ty con hoặc doanh nghiệp mà ngân hàng góp vốn/có liên quan hợp pháp.
Vietjet không phải công ty con của HDBank nên về nguyên tắc, đây là xung đột với luật VN.
Tuy nhiên, thực tế NHNN vẫn có cơ chế “chấp thuận” hoặc vận dụng ngoại lệ (ví dụ cá nhân không giữ vai trò điều hành trực tiếp mà chỉ là đại diện vốn, hoặc tách biệt cơ chế kiểm soát nội bộ). => Ở Việt Nam: luật viết thì cấm, nhưng có thể có cách diễn giải “hợp thức” hoặc ngoại lệ trên thực tế.

2. Trường hợp bà Thái Hương (TH True Milk + Ngân hàng Bắc Á)

Bà từng là Tổng giám đốc Ngân hàng Bắc Á và đồng thời là nhà sáng lập/điều hành Tập đoàn TH (TH True Milk). Đây là dạng kiêm nhiệm CEO ngân hàng + CEO doanh nghiệp ngoài khối.
Với luật VN (Điều 43 như trên): cấm rõ ràng. Bắc Á Bank không sở hữu TH True Milk như công ty con, nên không rơi vào ngoại lệ.
Thực tế bà Thái Hương từng rời chức Tổng giám đốc Bắc Á Bank một thời gian (chuyển sang Chủ tịch HĐQT TH Group), rồi sau đó quay lại với vai trò Tổng giám đốc Bắc Á, nên vấn đề “hợp pháp/hợp thức hóa” từng gây tranh luận.

=> Hành vi của hai CEO này nếu ở nước ngoài sẽ được thắt chặt hơn ra sao?

- Anh (UK) – PRA/FCA: Với chế độ SM&CR, lãnh đạo cấp cao ngân hàng không được kiêm nhiệm CEO ở một doanh nghiệp ngoài ngành nếu gây xung đột lợi ích. Việc bà Thảo/bà Hương sẽ khó được chấp thuận, gần như bất khả thi.
- Mỹ (US) – OCC/FDIC/Fed: CEO hoặc Director của một ngân hàng nếu đồng thời là CEO một công ty phi tài chính quy mô lớn sẽ bị coi là xung đột lợi ích nghiêm trọng.
- Ngoài ra còn có Regulation O về cho vay nội bộ: nếu công ty đó đi vay chính ngân hàng thì gần như không được phép hoặc bị kiểm soát đặc biệt. => Gần như bất hợp pháp trong thực tiễn (cơ quan giám sát sẽ không chấp nhận).
- EU (EBA Guidelines): Yêu cầu lãnh đạo cấp cao ngân hàng phải dành “đủ thời gian” và hạn chế số lượng chức vụ kiêm nhiệm trong các công ty khác. CEO ngân hàng gần như không thể kiêm CEO doanh nghiệp ngoài ngành.
- Nhật Bản, Hàn Quốc: Tương tự EU, CEO ngân hàng buộc tập trung toàn thời gian. Việc kiêm nhiệm CEO doanh nghiệp khác gần như không được phép.
=> Như vậy ở Việt Nam theo luật thì bất hợp pháp, nhưng thực tế có “vùng xám” và cách vận dụng ngoại lệ, nên vẫn tồn tại. Nếu ở Mỹ, Anh, EU, Nhật, Hàn… trường hợp như bà Thảo (Vietjet + HDBank) hoặc bà Thái Hương (TH + Bắc Á) sẽ không được chấp thuận và coi như bất hợp pháp về mặt quản trị ngân hàng.

4. Danh sách các tỷ phú Việt "rơi vào vùng xám" về kiêm nhiệm vai trò ngân hàng + doanh nghiệp khác

- Ông Hồ Hùng Anh Hiện là Chủ tịch HĐQT Techcombank, đồng thời từng là lãnh đạo cấp cao hoặc cổ đông lớn tại Masan Group (đa ngành, thực phẩm - tiêu dùng). Có thời gian giữ vai trò Phó Chủ tịch Tập đoàn Masan, song đã từ nhiệm năm 2018 để tập trung vào Techcombank.
Có thể đặt vào "vùng xám" nếu xét đến mối quan hệ liên ngành giữa ngân hàng và tập đoàn tư nhân nhưng hiện đã có sự phân định vai trò rõ ràng hơn.
- Ông Nguyễn Đăng Quang: Phó Chủ tịch Tōa Khoa Techcombank, đồng thời là Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Masan Group. Đây là hình thức rõ rệt của việc “kiêm nhiệm” giữa ngân hàng và doanh nghiệp tư nhân ngoài ngành.
- Ông Trần Bá Dương: Là Chủ tịch Tập đoàn THACO, đồng thời là Tổng Giám đốc của một công ty bất động sản (Dai Quang Minh), mặc dù chưa ở trong ngành ngân hàng. Dù không trực tiếp liên quan ngân hàng, việc điều hành các doanh nghiệp đa ngành cũng tạo ra tiềm năng “vùng xám” về xung đột lợi ích nếu ngân hàng là đối tác hay nhà tài trợ.
=> Theo Luật Các tổ chức tín dụng 2024 (Điều 43), các vị trí lãnh đạo cấp cao của ngân hàng như Chủ tịch HĐQT, Tổng giám đốc, Phó tổng giám đốc… Không được đồng thời kiêm nhiệm chức vụ quản lý hoặc điều hành doanh nghiệp khác (ngoài trường hợp là công ty con của ngân hàng).
Vậy nên:
- Ông Nguyễn Đăng Quang: vi phạm rõ ràng theo luật, vì ông đồng thời điều hành ngân hàng Techcombank và Masan Group là hai đơn vị độc lập.
- Ông Hồ Hùng Anh: trong thời kỳ từ nhiệm ở Masan, đang hợp thức hóa; nếu vẫn giữ quyền điều hành, sẽ vi phạm luật.
- Ông Trần Bá Dương: không vi phạm luật ngân hàng hiện hành nếu ông không điều hành ngân hàng; nhưng với việc lãnh đạo nhiều doanh nghiệp, có thể tạo xung đột lợi ích trong hoạt động tài trợ tín dụng liên ngành dù không trực tiếp vi phạm.

5. Những hậu quả chính nếu không thắt chặt quyền lực / xung đột lợi ích

Tại sao điều này không chỉ là “vấn đề đạo đức” mà là vấn đề kinh tế vĩ mô? Trương Mỹ Lan (Vạn Thịnh Phát/SCB) là minh chứng điển hình cho tập trung quyền lực tài chính–bất động sản gây méo mó cạnh tranh và tổn thất hệ thống. Khi niềm tin vào thị trường tài chính giảm, chi phí vốn tăng cho tất cả. Không chỉ cho những người có liên quan, làm giảm đầu tư, việc làm, tăng rủi ro suy giảm GDP. Bạn có thể xem thêm về các cảnh báo về rủi ro hệ thống khi kết nối giữa ngân hàng và NBFI tăng tại Financial Times

Rủi ro hệ thống và khủng hoảng tài chính

Khi lãnh đạo/tập đoàn lớn kiểm soát cả nguồn vốn (ngân hàng, CTCK, quỹ) và các doanh nghiệp vay, sẽ dễ xảy ra cho vay liên quan (connected/insider lending) với tiêu chuẩn thẩm định hạ thấp => tích tụ nợ xấu khó nhận diện => lan truyền rủi ro trong hệ thống ngân hàng. => Kết quả: mất thanh khoản, “chạy” tiền gửi, can thiệp thanh khoản của Nhà nước, tái cơ cấu lớn có chi phí cho ngân sách. Ví dụ: các quy trình kiểm soát insider lending là một công cụ được nhiều nước dùng để ngăn rủi ro này; Việt Nam đã có luật mới để siết quản trị, nhưng các vụ lớn (điển hình đã được xử lý) cho thấy hậu quả khi giám sát yếu. (nguồn Cục Dự trữ Liên bang, Nguồn: THƯ VIỆN PHÁP LUẬT)

Mất niềm tin nhà đầu tư và khủng hoảng thị trường vốn

Khi phát hiện gian dối, thông tin sai, hoặc quan hệ khép kín (như phát hành trái phiếu, phân phối nội bộ), nhà đầu tư rút lui, giá tài sản sụt mạnh. => Kết quả: đóng băng kênh huy động vốn (trái phiếu, chứng khoán), tăng chi phí vốn cho toàn bộ doanh nghiệp, tác động mạnh tới tăng trưởng. Ví dụ: vụ Tân Hoàng Minh, việc hủy phát hành, tố tụng và hoàn trả nhà đầu tư đã làm chấn động thị trường trái phiếu doanh nghiệp Việt Nam.

Lệch phân bổ vốn => “crowding out” doanh nghiệp nhỏ và đổi mới

Nguồn vốn bị “ưu ái” chảy vào hệ sinh thái của nhóm có quyền lực (bất động sản, hạ tầng, tiêu dùng) thay vì chảy đến SME hoặc dự án đổi mới có hiệu quả kinh tế cao. => Kết quả: giảm động lực cạnh tranh, tăng rào cản gia nhập thị trường cho doanh nghiệp nhỏ, giảm năng suất tổng thể nền kinh tế (misallocation of capital). (Trường hợp này là quy luật kinh tế đã được phân tích rộng; bạn có thể tham khảo thêm khái niệm crony capitalism).

Tăng bất bình đẳng kinh tế & chính trị

Quyền tiếp cận nguồn lực (tín dụng, đất, hợp đồng công) không dựa trên hiệu quả mà dựa trên mối quan hệ khiến một số nhóm tích tụ tài sản và quyền lực. => Kết quả: gia tăng khoảng cách giàu-nghèo, bất mãn xã hội, suy giảm tính chính đáng của thể chế quản lý kinh tế. (Vấn đề này được quan sát trong nhiều nền kinh tế có hiện tượng “cronies”).

Rủi ro pháp lý, chi phí cho công tác xử lý/kiểm toán

Khi xảy ra sai phạm lớn cần điều tra, xử lý hình sự/dân sự => chi phí công, thời gian, và nguồn lực của cơ quan quản lý tăng cao; trong trường hợp nặng, Nhà nước phải can thiệp (mua, tái cấp vốn). Ví dụ: các đại án liên quan giao dịch ngân hàng/bất động sản được báo chí và cơ quan tiến hành tố tụng công bố (ví dụ vụ Vạn Thịnh Phát – SCB đã đi vào tố tụng).

6. Bài học cho các Nhà đầu tư: Dấu hiệu “red flags” (chỉ báo sớm, dễ kiểm tra, dùng để rà soát)

- Tỷ lệ dư nợ cho các công ty trong cùng hệ sinh thái cao, không tương xứng với tài sản đảm bảo.
- Các giao dịch liên quan (RPT) không được phê duyệt bởi HĐQT độc lập hoặc thiếu ủy ban giao dịch liên kết.
- Tăng trưởng lợi nhuận “bất thường” kèm theo thiếu minh bạch trong thuyết minh (notes) của BCTC.
- Chéo sở hữu phức tạp giữa ngân hàng, CTCK, công ty phát hành trái phiếu và doanh nghiệp bất động sản.
- Kiểm toán độc lập từ chối đưa ra ý kiến hoặc có nội dung ngoại trừ.
Góc_nhìn_thời_sự Người_trong_muôn_nghề Thời sự Việt Nam Thời sự quốc tế Kinh tế xã hội Địa chính trị