Hình ảnh CU SỨT và sự đả kích xã hội phong kiến

Chèo – loại hình sân khấu dân gian đặc sắc của Việt Nam – không chỉ mang lại tiếng cười dân dã mà còn là tấm gương phản chiếu sâu sắc hiện thực xã hội xưa. Trong chèo, những nhân vật hề đóng vai trò quan trọng. Đây là nhân vật "quyền lực" bậc nhất chèo. Nhân vật nói lên tiếng nói nhân gian xen kẽ trong xã hội cũ, đả kích mạnh mẽ xã hội Phong kiến. Ấy nhưng, tiếng nói ấy không được coi trọng, thế nên mới phải thành Hề.

Các hạng hề kinh điển như : hề khách, hề gậy, thầy bói, thầy cúng... Đa phần là tầng lớp tận cùng của xã hội Phong kiến. Ấy nhưng, sẽ ra sao nếu nó xuất hiện trong tầng lớp cao quý, quan lại ? Đó là nhân vật Cu Sứt, con trai Huyện Tể trong vở Kim Nham.

Cu Sứt tuy xuất hiện với dáng vẻ dị tật, lời ăn tiếng nói dân dã, nhưng lại giữ vai trò vô cùng quan trọng : phơi bày sự giả dối, bóc trần những bất công, và nói hộ tiếng lòng của người dân thường. Hình ảnh Cu Sứt đã khiến cả xã hội phong kiến trọng nam khinh nữ hiện lên rõ ràng, vừa buồn cười lại vừa đau xót. Đó không chỉ là tiếng cười giải trí, mà là tiếng cười phản kháng, mang sức mạnh phê phán và thức tỉnh.

Mảnh trò mở đầu bằng cảnh Thất Lão gọi Cu Sứt ra bàn bạc đi ăn cưới em là Súy Vân với Kim Nham.

Ngay từ lời xưng danh, Lão Thất đã nói : "Tuổi đã già nay đà con hiếm, cầu tứ phương mới được mụn con trai, sinh ra hữu tật bất hữu tài...".

Thất Lão say đã già nhưng vẫn muốn có con trai, đẻ ra người con dị tật, chịu nhiều cay đắng âm thầm. Nhưng Cu Sứt cũng là nạn nhân của việc này : "Tam bút đóng cân, lục bút đóng cấn, diện tiền em mới có miếng ấn ở trên mồm...".

Nhân vật Thất Lão – hình tượng đại diện cho lớp đàn ông phong kiến – mang trong mình nỗi ám ảnh "phải có con trai để nối dõi". Dù đã “say” – có thể hiểu cả theo nghĩa đen lẫn nghĩa bóng (mê muội, u mê) – và đã “già”, ông vẫn cố chấp theo đuổi giấc mộng nối dòng. Hệ quả là một đứa trẻ không khỏe mạnh, phải gánh chịu tất cả nỗi đau của một lựa chọn mù quáng mà chính đứa trẻ đó không bao giờ được quyền lựa chọn. Đây không chỉ là bi kịch gia đình, mà là hệ quả tất yếu của một xã hội coi con người như công cụ của danh vọng và huyết thống.

Cu Sứt vốn là con cầu, con xin ở nơi miếu, mạo. Nhưng cậu không chịu được cái cảnh trong gia đình, xã hội và cuộc sống này : "Bác mẹ sinh tôi ra sao nói xấu xí [...] để ông Quan Trời lại đòi tôi vào hầu...". Câu nói tỏ ý rằng Cu Sứt đã chán cái đời này, trách xã hội này và đòi "trở về" miếu, mạo cậu.

Bốn câu nói của Cu Sứt phản ánh một sự phản kháng dữ dội nhưng đồng thời cũng lật tẩy sự đạo đức giả và bất công của xã hội phong kiến, nơi mà người làm quan phải có con trai để nối dõi, giữ danh tiếng và quyền lực.

+ Câu nói đầu tiên thể hiện thái độ bất cần, coi thường uy quyền, phá bỏ trật tự “quân – thần – phụ – tử” vốn rất nghiêm ngặt.

+ Câu thứ hai đả kích vào điểm yếu chí tử của người làm quan trong xã hội phong kiến: không có con trai, phải chạy đền miếu, trong khi Cu Sứt lại khẳng định mình là “trời ban” – một cách lật ngược thế chính danh, buộc người cha phải thừa nhận.

+ Câu thứ ba thể hiện tình cảm sâu nặng với người mẹ, đồng thời phủ định tư cách làm cha của ông quan kia, cho thấy trong mắt Cu Sứt, chức tước không bằng đạo đức và tình người.

+ Câu thứ tư thể hiện sự phủ nhận lẫn nhau gay gắt giữa cha và con, trong đó Cu Sứt không chỉ đáp trả bằng sự đau đớn mà còn thẳng thừng phủ định tư cách làm cha của người cha máu mủ, cho thấy trong mắt cậu, quyền làm cha không thể dựa trên chức tước, mà phải được xây dựng bằng trách nhiệm và tình thương.

----> Đây là một tiếng nói chất chứa nỗi đau, phẫn uất nhưng cũng đầy tính phản kháng, lột tả mâu thuẫn giữa danh vọng phong kiến và thân phận con người thực tế.

Khi Súy Vân bước ra nghe dạy bảo trước khi lấy chồng, khi được hỏi đã thưa rằng : "Cha sinh con ra phận gái má đào, cha đặt đâu con xin ngồi đấy." Cu Sứt phản bác lại ngay :"Ấy em ơi sao mày dại dột thế ? Thế ông ấy đặt mày ngồi chỗ êm ái thì không sao, thế đặt phải cái cọc buộc trâu thì phòi ruột cha mày ra à ?"

Trong khi Súy Vân răm rắp tuân theo lời dạy bảo của cha, chấp nhận số phận "cha đặt đâu con ngồi đấy" – một quan niệm rất phổ biến trong xã hội phong kiến, đặc biệt với người phụ nữ, thì Cu Sứt lại thẳng thắn phê phán: “Em ơi sao mày dại dột thế”. Câu nói mang giọng điệu vừa thân mật, vừa tỉnh táo, như một lời thức tỉnh, thể hiện Cu Sứt là người không chấp nhận khuôn mẫu áp đặt. Cậu nhìn thấy sự bất công trong việc con cái – đặc biệt là con gái – bị coi như vật sở hữu, và cho rằng phận người không nên bị quyết định bởi kẻ khác, kể cả cha mẹ.

Ở đây, Cu Sứt không chỉ là đứa trẻ ngỗ nghịch, mà là người có ý thức phản kháng và nhân văn rõ rệt. Cậu nhìn thấy bi kịch trong sự ngoan ngoãn tưởng chừng đạo đức của Súy Vân, và chính thái độ đó khiến cậu trở thành tiếng nói tỉnh táo hiếm hoi giữa một xã hội trọng lễ giáo hơn hạnh phúc con người.

Ấy nhưng Súy Vân lại ngoan ngoãn theo chuẩn Phong kiến, vẫn kết hôn với Kim Nham. Và đó là mở ra cho cả quãng bi kịch sau này...

Hình ảnh Cu Sứt đã đả phá trật tự lễ giáo Phong kiến, cho ta thấy cách nhìn nhân văn, chuẩn mực đạo đức với con người với nhau. Ấy nhưng, những sự ấy lại bị đàn áp dưới xã hội Phong kiến. Sau mảnh trò này, Cu Sứt không còn xuất hiện mà chỉ còn là mớ bi kịch của Súy Vân...