.

Để hiểu hậu hiện đại là gì, thì chúng ta tạm nhìn lại lịch sử tư tưởng một cách đơn giản hoá đến mức không thể đơn giản hơn.

Grand récit - Đại tự sự. 
“Thuật ngữ này được phổ biến thông qua tác phẩm của triết gia người Pháp Jean-François Lyotard vào năm 1979. Siêu tự sự được coi là một khái niệm nền tảng của chủ nghĩa hậu hiện đại .”

Tức là các câu chuyện tự kể về chính mình của con người, của nhân loại. Là các câu chuyện kể được sáng tác bởi con người cho con người. Chúng là những câu chuyện lớn mà tư tưởng con người kể ra với mục đích tham vọng, là định nghĩa các “khái niệm” của thế giới, định nghĩa cái gì là tiến bộ, cái gì là tốt đẹp, cái gì là xấu xa, cái gì là chân lý, cái gì là công lý, cái gì là đạo đức.

Đại tự sự là một khái niệm dễ hiểu, nhưng cũng rất phức tạp ở chỗ, để hiểu nó như mấy ông triết gia thì bạn phải phải hiểu một số khái niệm liên quan như “trò chơi-ngôn ngữ”, nhưng điều này không thành vấn đề với đại chúng, chúng ta chỉ cần hiểu đại tự sự là những câu chuyện con người tạo nên để định hình văn hoá, đời sống, giải thích cái thế giới xung quanh cộng đồng của họ.

Ví dụ thực tế là những câu chuyện thần thoại, chúng ta kể về các vị thần, chúng ta (con người) từng ngước nhìn lên bầu trời và tự hỏi những vì sao là gì. Chúng ta kể cho nhau nghe những câu chuyện, về các vị thần. Chúng ta kể những câu chuyện về các vị thần quyền năng để giải thích thế giới. 

Người Hy Lạp có Zeus điều khiển sấm sét, người Ai Cập có thần Ra mang ánh sáng mặt trời, người Viking có Odin dẫn dắt linh hồn. Những câu chuyện này không chỉ lý giải tại sao mưa rơi hay mặt trời mọc, mà còn dạy về đạo đức, sự trừng phạt và số phận. Đại tự sự lúc đó là: “Thế giới thuộc về các vị thần, con người chỉ là một phần nhỏ bé, phải sống theo ý muốn của họ.” 

Rồi sau đó là Tôn Giáo, với sự thống trị của Kito Giáo, con người tin rằng có những giá trị lớn hơn, có một đấng toàn năng, một cuộc sống vĩnh hằng về sau. 

Đại tự sự của con người lúc này là “Đời sống này là để con người tiến gần đến Thiên Chúa bằng đạo Đức, phục Tùng, và ngươi sẽ được lên Thiên Đường”. 

Và cứ thể con người tạo những câu chuyện mới, vậy còn Đại Tự Sự của thời hiện đại này thì sao? Rất có thể là “Công Nghệ sẽ là thứ giúp con người vượt lên bất cứ thử thách nào mà con người đang đối mặt”. 

Các loại công nghệ sinh học, AI robot, các công nghệ chế tạo tinh vi tới mức t chẳng tự tin mình có đủ kiến thức để hiểu thật sự nó là gì. Và mọi thứ diễn ra cực kỳ nhanh. Con người chỉ mất 25 năm để từ một chiếc điện thoại không có bàn phím đến một chiếc máy tính lượng tử, trí tuệ nhân tạo. Chúng ta tin rằng công nghệ và khoa học sẽ đưa con người đến chân lý, nghĩa là giải thích toàn bộ thế giới này một cách đầy đủ và hợp lý.

Thì ý tưởng ở đây là gì? Ý tưởng trung tâm chính là một sự phê phán các hệ thống hợp thức hóa mà con người tạo ra để giải thích, điều khiển và trao quyền cho thế giới, nhưng lại vô thức hoặc cố ý bỏ qua tính đa dạng, mâu thuẫn, và sự dị biệt của đời sống thực.

Tình trạng hậu hiện đại là trạng thái nghi ngờ các hệ thống, không phải bởi vì muốn lật đổ hay chống lại nó, mà là để tỉnh táo không rơi vào các cạm bẫy của các “đại tự sự”.  Cạm bẫy chính là con người đóng khung tư tưởng của mình, Các đại tự sự không chấp nhận dị biệt, không để chỗ cho những thứ không phù hợp với hệ thống.

Kẻ khác biệt thường bị gán là “sai”, “lạc hậu”, “phi lý”, “bệnh hoạn”, “phản động”…

Và điều nguy hiểm chính là con người trong một cái vô thức như thể bị thôi miên, nghĩ rằng thế giới này đúng là như vậy, chứ không phải chỉ là một cách diễn giải theo những cách khác nhau.

Giống như các “lý thuyết về sự sống” trên thực tế vẫn là các “giả thuyết”.  

Cạm bẫy của đại tự sự là khi ta nhầm lẫn một hệ thống lý thuyết với chân lý tuyệt đối, và từ đó loại trừ, đàn áp, hoặc làm mù quáng con người, khiến họ sống theo một kịch bản có sẵn, mà không tự thấy nó là kịch bản.

Chẳng hạn như chúng ta, con người hiện đại được giáo dục rằng học để làm gì đó, sống là phải có tiền, chúng ta phải lo lắng cho hậu vận, chúng ta phải lập kế hoạch, phải “trưởng thành”, phải đóng góp, phải thành công, phải để lại điều gì đó, một di sản, một dấu chân của chính mình trên quả đất này. Tất cả những “phải” ấy đều được kể lại như những điều hiển nhiên – như thể đó là bản chất của cuộc sống con người. Nhưng nếu nhìn kỹ, đó chỉ là một câu chuyện – một đại tự sự hiện đại – về “sự thành đạt”, “tiến bộ”, “hiệu quả” và “trách nhiệm”.

Và vấn đề không phải là những điều đó Sai, hậu hiện đại không nói nó đúng hay sai, mà muốn chỉ ra rằng chúng ta ngầm mặc định các giá trị đó là Chân Lý.

Khi những ai không sống theo kịch bản ấy – kẻ không đi học đại học, không mua nhà, không muốn lập gia đình, không đầu tư, không sống vì tương lai – bị xem là thất bại, lười biếng, vô trách nhiệm, thì ta đang thấy cái bẫy của đại tự sự đang siết chặt tâm trí con người.

Nó không chỉ áp đặt hành vi, mà còn định hình cảm xúc: ta cảm thấy tội lỗi, bất an, vô dụng, nếu không sống như “cái chuẩn” được kể ra. Ta quên rằng có thể không cần chuẩn tuyệt đối nào cả. 

Mọi thứ dừng lại ở mức hợp lý và tuân thủ luật chơi của “Trò chơi ngôn ngữ”.

Và ý tưởng phê phán về một cái “trật tự có ý nghĩa” này có thể truy ngược về các thế hệ triết gia trước, các sự nhận thức này của con người không xuất hiện từ một chân không.

Thực tại này, toàn bộ quá trình “tiến lên” của nhân loại trong lịch sử cũng là một đại tự sự, con người cần hiểu rằng thực tại không phải là một kịch bản được viết sẵn, con người có thể rất nhanh chóng bị các hệ thống tư tưởng nuốt trọn. 

Trạng thái hậu hiện đại chỉ đơn giản là một trạng thái khi tâm thức con người bắt đầu nghi ngờ, và chứng kiến sự giải thiêng của các hệ thống, chấp nhận tính không trọn vẹn của các giá trị như là một phần của đời sống, để nắm lại quyền định nghĩa bản thân.

Bạn là ai?