"Hang Thỏ" và Xứ sở thần tiên: Liệu ta có đang lạc lối?

Hình ảnh "Hang thỏ" (Rabbit Hole) xuất hiện lần đầu trong tác phẩm Alice ở xứ sở thần tiên của Lewis Carroll. Ý nghĩa ban đầu của nó đơn giản là đường dẫn đưa Alice từ thế giới bình thường đến xứ sở thần tiên, nơi tồn tại những điều kì diệu, mới lạ và mọi quy tắc có thể bị đảo lộn hoàn toàn.

Ở thời đại Internet, "Hang thỏ" được dùng với một ý nghĩa ẩn dụ để chỉ các đường dẫn (hyperlink). Cũng giống như con đường dẫn đến xứ sở thần tiên, hyperlink đưa người dùng đến những vùng đất mới (các trang web, bài viết mới), nơi họ khám phá ra những điều mới mẻ và thú vị, đồng thời cũng chứa vô số Hang Thỏ khác. Chính tính năng hyperlink này có thể kéo con người vào một mê cung không lối thoát của nội dung kỹ thuật số, khiến họ mất định hướng, không biết mình muốn gì mà hoàn toàn chạy theo thuật toán, và dành hàng giờ liền trên mạng.

Trong quyển sách Digital Media Metaphors, Becca Lewis cho rằng "Hang thỏ" là quá trình mà thuật toán điều hướng mục đích của chúng ta đi xa hơn rất nhiều so với dự định ban đầu trên các nền tảng mạng xã hội. Ví dụ như chúng ta mở Youtube với mục đích tìm một video về chủ đề A. Khi đang xem video, ta lướt xuống để xem các video tương tự, từ đó được dẫn đến chủ đề B, rồi C. Các video này không xuất hiện một cách ngẫu nhiên mà chúng được đề xuất cho chúng ta dựa trên những gì chúng ta đã xem và quan tâm.

Không chỉ vậy, nhiều nền tảng mạng xã hội hiện nay đã tiến biến mình trở thành một "Hang thỏ" thật sự. Các ứng dụng như phát video ngắn như TikTok không chờ đợi ta tìm kiếm rồi mới đưa ra các đề xuất. Ngay khi vừa mở app, nó sẽ lập tức đưa ra một video để dẫn chúng ta vào vòng lặp của thuật toán.

Và tác phẩm thật sự khắc họa một Hang thỏ phiên bản đen tối chính là Coraline. Coraline có thể được xem là phiên bản kinh dị của Alice ở xứ sở thần tiên, cũng kể về một cô bé tìm thấy con đường dẫn đến một thế giới mới đầy kì ảo. Tuy nhiên, thế giới đó trong Coraline được khắc họa gần như y hệt thế giới mà ta đang sống trong thời đại số hiện nay.

Hãy xét bối cảnh của phim: Một đứa trẻ ở độ tuổi mới lớn, có các vấn đề với gia đình, thiếu kết nối cần thiết với xã hội, bỗng một ngày tìm thấy con đường dẫn đến một thế giới kì diệu nơi cô được yêu thương, quan tâm, chăm sóc và mọi thứ đều diễn ra theo những mong muốn và trông đợi của cô.

Tiếp theo hãy xét đến bối cảnh xã hội hiện này: Những đứa trẻ ở độ tuổi mới lớn, có các vấn đề về giao tiếp với gia đình, thiếu kết nối cần thiết với bạn bè và xã hội, bỗng một ngày được ba mẹ cho một chiếc điện thoại riêng. Từ đó, họ biết đến internet, họ tìm thấy những thứ mới lạ, những người bạn cùng sở thích, những hội nhóm để chia sẻ, những nội dung giải trí liên tục và miễn phí. Và đặc biệt hơn, những nội dung mà họ tìm thấy ở đây, bằng một cách nào đấy, lại rất đúng gu của họ.

Trong câu chuyện đầu tiên đứa trẻ cần phải đánh đổi linh hồn của mình để được sống tiếp trong thế giới diệu kì đó và phải từ bỏ thế giới thật. Coraline đã chiến đấu và thoát khỏi đó, nhưng vẫn có những đứa trẻ khác không thể vượt qua cám dỗ và chấp nhận để "Mẹ Khác" khâu cúc áo thay cho đôi mắt. Bản thân Coraline cũng phải nhờ sự giúp đỡ của Chú Mèo và chiến đấu sinh tử mới có thể giành lại linh hồn và cuộc sống của mình. Điều đó hoàn toàn không dễ tí nào.

Lại nhìn sang bối cảnh thứ hai. Liệu những đứa trẻ có đánh đổi thứ gì để có thể sống trong thế giới kì diệu mới. Chắc chắn là có. Đó là thời gian, sự tập trung, sức khỏe thể chất và tinh thần, các mối quan hệ, vân vân. Những đứa trẻ có thể thoát ra khỏi thế giới đó. Chắc chắn là có. Nhưng cũng như hành trình của Coraline, nó không hề đơn giản.

Vì sao ư? Vì trong thế giới này cũng tồn tại những "Mẹ Khác". Họ không có phép thuật, nhưng họ biết rõ những đứa trẻ muốn gì và chúng những thứ ấy, không cần phải ở bên, không cần phải trò chuyện, cũng chẳng cần phép thuật, chỉ đơn giản là thuật toán.

Cái đáng sợ là con người đang dần quen với các "Hang thỏ". Thực tế, chúng không phải là con đường một chiều như trong Coraline. Chúng đưa ra những hứa hẹn tuyệt vời mà Mẹ Khác có thể học hỏi "Hãy ở lại đây bất cứ khi nào con muốn. Không cần phải thay mắt bằng cúc áo, không cần phải từ bỏ gia đình, không đánh đổi linh hồn, không gì cả. Tất cả những gì con cần là mở cánh cửa ra bất cứ khi nào. Thế giới này sẽ luôn ở đó chờ con."

Và rồi, những đứa trẻ, trước những hứa hẹn, đã không thể nào từ chối. Không có vấn đề gì cả, cũng chẳng có sự đánh đổi nào, những đứa trẻ giờ có thể sống ở cả 2 thế giới.

Không chỉ có những đứa trẻ mới thích trốn vào thế giới khác. Trong bối cảnh xã hội mà nhịp sống bị đẩy nhanh đến mức áp lực, tất cả chúng ta, từ trẻ đến già, đều muốn tìm một lối thoát cho riêng mình. Thế giới ảo mà internet mở ra luôn là lựa chọn hàng đầu với đa số.

Các trang web, ứng dụng, nền tảng được luôn được thiết kế để níu chân người xem. Chúng không chỉ chiều chuộng chúng ta bằng cách đề xuất các nội dung thú vị mà ta ưa thích. Các nền tảng video ngắn như TikTok, Facebook Reel, Youtube short, có xu hướng phát những nội dung nhàm chán, để khiến ta muốn lướt tiếp. Nghe vô lý nhưng lại cực kỳ thuyết phục vì đây là cách để kích thích Dopamine hiệu quả nhất dựa trên hiệu ứng phần thưởng ngẫu nhiên. Điều này khiến chúng ta tìm đến các nền tảng này thường xuyên hơn.

Dần dần, lằn ranh giữa 2 thế giới ngày càng mờ đi. Chúng ta quen và chấp nhận rằng thế giới ảo hay thế giới trên mạng là một phần của cuộc sống.

Trước khi tìm đường ra, chúng ta cần hiểu rằng, "Hang thỏ" hay bất cứ thứ gì dẫn ta đến thế giới mới hoàn toàn không xấu. Chúng có thể đưa ta đến một thế giới diệu kì, một xứ sở thần tiên, nơi chứa đựng điều mới lạ chờ ta khám phá. Chúng cũng có thể dẫn ta đến một thế giới hỗn loạn lối về. Nói đúng hơn, chúng chỉ là con đường, đi hay không, đi như thế nào là lựa chọn của những đứa trẻ.

Do đó, việc đầu tiên chúng ta có thể làm là tập trung vào bản thân. Trước khi sử dụng bất kì ứng dụng nào, hãy làm rõ mục đích của mình và xác định kết quả đầu ra mong muốn. Nếu muốn học nấu ăn, hãy xác định "Tôi muốn học cách nấu món Mì ý sốt bò bằm, mục tiêu của tôi là tìm thấy một video hướng dẫn làm món này được hướng dẫn bởi đầu bếp người Việt Nam". Chính mục đích ban đầu sẽ hướng sự chú ý của ta đến cái "Hang thỏ" tiềm năng đưa ta đến nới cần đến.

Thậm chí, nếu chỉ đơn thuần muốn giải trí, chúng ta cũng có thể sử dụng phương pháp xác định mục tiêu này. "Tôi muốn giải trí trong vòng 30 phút". Chính mục đích rõ ràng và giới hạn về thời gian sẽ cho cảm giác ta đang kiểm soát hành động của chính mình, tránh bị dẫn đi quá xa. Đừng nghĩ theo hướng "chỉ lướt một chút", bởi vì, vài tiếng xem video ngắn có thể trôi qua như thể chỉ vừa mới một chút.

Kế đó, chúng ta có thể sử dụng một vài hình thức chặn đứng con đường dẫn đến các ứng dụng. Cứ lấy đá lắp vào "Hang thỏ" trước, nếu muốn bước vào cũng phải tốn công nhấc đó ra. Điều này có thể khiến cho bộ não lười biếng muốn tiết kiệm năng lượng của chúng ta từ bỏ. Cách này đặc biệt hiệu quả với những người thường truy cập vào các mạng xã hội theo kiểu quen tay.

Có rất nhiều ứng dụng kiểu này. Nếu dùng iPhone, bạn có thể thử dùng one sec. Mỗi khi bạn mở một ứng dụng, nó sẽ bắt bạn đợi 10 giây và hít một hơi. Thao tác này sẽ rất hiệu quả để giải quyết vấn đề quen tay. Chúng ta sẽ có một khoảnh khắc nhận thức để chặn đứng thói quen. Bên cạnh đó, chúng ta có thể sử dụng chức năng (hoặc ứng dụng) quản lý thời gian sử dụng điện thoại để cài đặt khoảng thời gian (15-30 phút) mà ta mong muốn đắm chìm trong thế giới mới. Khi hết giờ, người quản lý thế giới sẽ mời ta đi ra.