Cách đây 2 năm trong môn "Nhập môn Công nghệ Giáo dục" tụi mình được giao nhiệm vụ đọc và trình bày về các nội dung trong cuốn "Nature of Learning" của Hanna Dumont. Trong đó đề cập đến một khái niệm được gọi là "Siêu Nhận Thức" (Metacognition), đây là lần đầu tiên mình được tiếp cận với khái niệm này, hiểu nôm na đó là khả năng mà chúng ta có thể nhận thức và điều khiển được quá trình suy nghĩ của mình. Khả năng tự control này đến nay vẫn được coi là điểm yếu chí mạng của các hệ thống AI hiện hành, là điểm khác biệt giữa tư duy con người và tư duy học máy.
Ngày nay, có vô vàn các mô hình AI được tung ra thị trường khiến không ít người ngỡ ngàng, ngơ ngác và bật ngửa vì độ chân thực đến mức khó tin của nó nhưng tất cả vẫn chỉ là kết quả của sự tự động hoá các câu lệnh hoặc dựa trên nền dữ liệu đã được cung cấp. Nhiều nỗ lực của các nhà khoa học được đưa ra để giả lập một mô hình tương tự như "Siêu nhận thức" của con người có thể kể đến như: Deep Learning (cho phép điều chỉnh trọng số và tham số trong quá trình học) hay Meta-learning (cho phép hệ thống học cách học) nhưng những mô hình này vẫn chỉ là một hình thức mô phỏng lại suy nghĩ của con người chứ không có khả năng tự nhận thức hay điều chỉnh chiến lược suy nghĩ một cách chủ động như con người (đến nay đang có ý tưởng cho ra mắt máy tính sinh học, nhưng vẫn đang mắc kẹt trong phòng thí nghiệm).
Để nói sơ qua thì "Siêu nhận thức" có hai yếu tố chính: - Nhận thức về nhận thức (biết mình đang nghĩ gì) - Điều khiển nhận thức (định hướng suy nghĩ của bản thân)
Việc nhận thức và điều khiển nhận thức này của con người được coi là kết quả của quá trình "Phản tư" (reflection) - một phương pháp giúp con người nhìn lại và đánh giá quá trình tư duy, từ đó hiểu rõ hơn về bản thân và điều chỉnh các chiến lược tư duy cho phù hợp, nói nôm na dễ hiểu là "nhìn lại quá khứ, định hình hiện tại và định hướng tương lai". Ngay từ thời xa xưa của các bậc vĩ nhân và các nhà triết học như Socrates, René Descartes, John Dewey,... cũng đã coi đây là một bước (dù cuối) nhưng vô cùng quan trọng (thậm chí là bậc nhất) trong quá trình hình thành và phát triển tư duy.
Thậm chí trong cuộc sống, chúng ta vẫn thường nhắc đến việc "Thiền" như một cách để cấu trúc lại những suy nghĩ hay dọn dẹp gọn gàng những ký ức đang hỗn tạp trong não bộ. Từ đó khơi thông cho nhiều suy nghĩ mới mẻ và tích cực. Vậy, nếu nói về sự khác biệt giữa tư duy con người và tư duy máy móc chính là khả năng "Siêu Nhận Thức" thì kỹ năng khiến con người luôn vượt trội hơn máy móc chính là kỹ năng "Phản Tư".
Hầu như trong bất cứ dự án, hoạt động hay chương trình nào của Khoa Khoa học và Công nghệ Giáo dục chúng mình đều được tạo cơ hội để nhìn lại những hành trình mà mình đã trải qua. Ở đó, mọi người sẽ cùng ngồi lại với nhau, lắng nghe những chia sẻ, trải nghiệm và ý kiến từ thầy cô, anh chị em, bạn bè, nhìn nhận những ưu điểm và khuyết điểm để có thể cải thiện và khắc phục trong tương lai. Bởi thành tựu không có nghĩa là chúng ta hoàn đã thành một điều gì đó mà là chúng ta đã thay đổi như thế nào sau tất cả những gì đã trải qua.
Guồng quay cuộc sống vội vã khiến nhiều khi chúng ta quên đi mục đích của mình sau tất cả luôn là tư duy mà mình có trong đầu. Đến một ngày có khó khăn ập tới, máy móc thay thế con người, cùng đường không lối thoát thì hãy nhớ đến điều này - "Hãy soi chiếu chính mình". Vậy chúng ta có thể "soi chiếu chính mình" như thế nào? Trong "Các phương pháp dạy học tích cực" đề cập đến các phương pháp tổ chức hoạt động "phản tư" cho người học như: Kỹ thuật KWL, Kỹ thuật 3-2-1, Kỹ thuật động não ABC, Kỹ thuật 3 lần 3,...
Trong cuộc sống, hãy dành thời gian để bản thân được dừng lại, đặt hết đống ngổn ngang xuống đất rồi từ từ xếp lại gọn gàng. Hãy thử viết nhật ký, tập thiền, tận hưởng những khoảnh khắc yên bình,... những điều này đều có thể giúp bạn đạt được ngưỡng "phản tư" trong cuộc sống.
Trong công việc, đó có thể là lúc bạn cùng đồng đội ngồi xuống, lắng nghe lẫn nhau, cùng suy nghĩ và cùng chia sẻ một cách thẳng thắn và thoải mái để hiểu rằng: "Chuyên nghiệp không đồng nghĩa với không có vấn đề mà là cách xử lý mọi vấn đề một cách hoàn hảo"
Tớ cũng từng đi một vài nơi, được gặp gỡ một vài người, ngắm nhìn chính mình và họ đổi thay. Đến một ngày cứ thế mà bình thản đi qua hết những ngày mưa nắng.
𝙽𝚑ư 𝚌ơ𝚗 𝚋ã𝚘 𝚕ấ𝚙 đầ𝚢 𝚙𝚑ù 𝚜𝚊．．． 𝙽ắ𝚗𝚐 𝚟à𝚗𝚐 𝚛ồ𝚒 𝚐𝚒ó 𝚕ạ𝚒 𝚝𝚑ổ𝚒 𝚕ê𝚗．．．
Công nghệ mới Triết học