Bạn có bao giờ cảm thấy có những giá trị xã hội của bản thân như ngoại hình, trí tuệ, địa vị bị kém sang so với những người khác. Tôi tin là có. Thỉnh thoảng tôi thường nghe nhiều người than vãn rằng vì sao cuộc đời lại bất công đến thế. Sau những nỗ lực và cố gắng cho một mục tiêu nhất định vì sao ta vẫn thất bại, trong khi đó có những người nghiễm nhiên đạt được những thành tựu một cách dễ dàng. Câu nói “cuộc sống vốn dĩ bất công" bỗng trở thành câu cửa miệng mỗi khi chúng ta gặp thất bại và ý nghĩa của nó được thể hiện rõ nhất ở mức độ cá nhân khi chúng ta thường so sánh cuộc sống của mình với những người khác.
Tin xấu là mọi thứ vốn dĩ là bất công và điều đó là sự thật. Nếu bạn thấy cuộc sống vẫn công bằng với bạn thì thực ra đó là bạn vẫn còn may mắn và bạn chưa đọc đủ nhiều và trải nghiệm đủ lâu để thể thấu hiểu được sự bất công đã đã được gieo rắc ở mọi khía cạnh của cuộc sống, không chỉ dừng lại ở mức độ cá nhân mà còn giữa các dân tộc, quốc gia trên thế giới. Nghệ sĩ người Thổ Nhĩ Kỳ Ugur Gallenkus đã khéo léo khắc họa sự bất bình đẳng trong xã hội loài người một cách sâu sắc thông qua bộ ảnh mang tên “Vũ trụ song song". Ở đó chúng ta thấy được những trạng thái “sống" đối lập nhau rõ rệt, giữa những đứa trẻ được đến trường với niềm vui đọc sách và một bên là hình ảnh những đứa trẻ cùng trang lứa nhưng phải mang vác trên mình những khẩu súng quá cỡ với một trách nhiệm không kém phần lớn lao là bảo vệ đất nước, hay là ở một hình ảnh khác, hình ảnh chiếc du thuyền xa hoa chỉ có một vài người được so sánh với với chiếc thuyền gỗ cọc cạch chở hàng trăm người tị nạn đến một đất nước yên bình hơn. Hoá ra những lời kêu ca của chúng ta về một cuộc sống bất công, dù không đáng kể là bao so với những khung hình được nghệ sĩ Ugur Gallenkus miêu tả, lại đúng đến vậy. 
Chúng ta cảm thấy sự bất công hiện diện ở mọi nơi nhưng lại không dành nhiều thời gian để có thể lý giải vì sao sự bất công tồn tại, nó tồn tại dưới những hình thức nào và vai trò của nhà nước, mỗi cá nhân phải làm gì để giảm thiểu tối đa sự bất bình đẳng đó. Đấy là gì do vì sao chúng ta cần đến John Rawls (1921-2002), một nhà triết học chính trị nổi tiếng người Mỹ, người mà theo tổng thống Clinton, đã làm sống lại niềm tin của toàn bộ người dân nước Mỹ và nền dân chủ ở đây. Rawls cũng là người đã làm thay đổi quan điểm của nhiều nhà nghiên cứu triết học đương thời khi xu hướng nghiên cứu phải đi liền thực nghiệm với những số liệu thực tế lên ngôi vào thời điểm đó. Những tác phẩm triết học của ông trở thành tài liệu trích dẫn cho hàng ngàn bài báo khoa học khác và là những tài liệu bắt buộc phải đọc của nhiều thế hệ sinh viên sau này ở các khoa triết học, chính trị và luật ở các quốc gia phương tây. Ông cũng là người đã phản đối cuộc chiến tranh phi nghĩa của Mỹ tại Việt Nam trong những năm 1960 và cũng chính cuộc chiến tranh ở Việt Nam đã thúc đẩy ông nghiên cứu về những khiếm khuyết của hệ thống chính trị Mỹ, mà theo ông, đã bị lãnh đạo bởi những con người và chính sách hiếu chiến. Bài viết này không đi sâu vào cuộc sống cá nhân của ông hay ảnh hưởng tư tưởng triết học của ông đến từng lĩnh vực xã hội, thay vào đó, mình sẽ chỉ mổ xẻ một số quan niệm triết học được ông đúc kết về công lý và công bằng đối với cá nhân ở xã hội loài người và một vài suy ngẫm của bản thân trong bối cảnh dịch Covid. 
Thế quan điểm triết học của John Rawls về từng cá thể trong xã hội loài người là như thế nào? Theo ông, vai trò của triết học chính trị phải bao hàm ít nhất bốn mục tiêu cơ bản. Một trong số đó là giúp mỗi cá nhân tự định hướng bản thân mình trong xã hội mà họ đang sống. Nói cách khác, triết học phải giúp từng cá nhân cơ bản hiểu được việc trở thành một công dân có ích trong một xã hội cụ thể. Ở đây ông lấy nền dân chủ làm lý tưởng và để trở thành một công dân bình đẳng trong xã hội dân chủ đó là đích đến cho những học thuyết của mình. Ông cũng cho rằng triết học chính trị phải đưa ra một khuôn khổ thống nhất để trả lời cho các câu hỏi về cái cách mà con người ở những địa vị chính trị khác nhau tương tác với nhau.
Để giải quyết những câu hỏi về sự công bằng, Rawls đã phát minh ra một thực nghiệm tư duy mang tên “A veil of ignorance”, tạm dịch bức màn của sự thiếu hiểu biết. Bức màn của sự thiếu hiểu biết dùng để chỉ trạng thái không một ai trong chúng ta biết chúng ta là ai. Chúng ta không biết chúng ta thuộc giai cấp nào trong xã hội và những đặc quyền chúng ta có trong xã hội đó, ngay cả màu da, giới tính, xu hướng tình dục, gia đình, hàng xóm,... tất cả đều là những ẩn số. Chúng ta tồn tại ở trạng thái mọi thứ đều công bằng với từng cá thể. Bức màn của sự thiếu hiểu biết được chứng minh là một công cụ mạnh mẽ bởi lẽ những suy nghĩ, quan điểm, cách nhìn nhận của chúng ta về công bằng và sự bất công ngày nay được hình thành chủ yếu từ chính những gì chúng ta đang có và kinh nghiệm sống mà mỗi người đã trải qua. Thật vậy, chúng ta vốn sinh ra đã được gắn cho màu da, sắc tộc, hình dáng, giới tính, tài năng, ngôn ngữ và rất nhiều các đặc điểm xã hội khác.
Thế giới của bức màn của sự thiếu hiểu biết thì ngược lại, nó mô tả một xã hội không một đặc tính nào như thế tồn tại, chúng ta sống trong một xã hội công bằng nơi mà mọi người được đối xử như nhau, không có sự thiên vị, không phân biệt giai cấp, không định kiến về màu da, chủng tộc và các sự bất công khác trong xã hội mà chúng ta đang sống. Nếu quay lại giai đoạn sơ khai của loài người, thời điểm chưa có hề có luật lệ, chưa có tôn giáo và mọi thứ khác, hoá ra tổ tiên loài người sống trong một xã hội bình đẳng hơn, và rồi sự phát triển của xã hội đã sản sinh ra những bất công và phân biệt. Đáng chú ý là chúng ta sinh ra vào các thời điểm xã hội vốn dĩ đã bất công mà mỗi người đã được thừa hưởng từ rất nhiều đặc tính xã hội từ thế hệ trước. Từ giới tính, ngoại hình, giọng nói và cả những định kiến về xã hội như da trắng thì xinh đẹp hơn da đen, mũi cao thì tốt hơn mũi tẹt,... đã được kế thừa thế hệ trước. Nó như một trò chơi may rủi, nếu may mắn thì bạn có thể được hưởng một nền giáo dục tiên tiến, còn không thì bạn có thể đang bị ép bức lao động bởi những kẻ buôn người ở một nơi hẻo lánh nào đó. 
Một trong những ví dụ thường được sử dụng trong các trường đại học để giải thích cho bức màn của sự thiếu hiểu biết đó là nhiệm vụ cắt bánh sinh nhật. Hình dung rằng trong bữa tiệc sinh nhật của bạn có sự tham dự của bạn bè và người thân xung quanh. Vào thời điểm cắt bánh, mẹ của bạn bảo rằng “Con có thể cắt chiếc bánh của mình ra nhiều phần theo ý muốn của con, tuy nhiên, con không phải là người đầu tiên được chọn phần bánh của mình." Có thể bạn là người muốn được chọn miếng bánh to nhất, nhưng vì không muốn miếng bánh bạn chọn là miếng bánh nhỏ nhất, điều đó bắt buộc bạn phải cắt đều chiếc bánh thành nhiều phần bằng nhau cho tất cả mọi người. Ví dụ cắt bánh sinh nhật chỉ thể hiện được một phần ý nghĩa của bức màn của sự thiếu hiểu biết, đó là là việc để cho xã hội trở nên công bằng hơn, xã hội cần đảm bảo sự công bằng cho những người phải nhận miếng bánh nhỏ nhất, đó là những người yếu thế như trẻ em, người già, người bị khuyết tật. Mình không phân tích sâu vào phần này bởi nó nằm ở khía cạnh quốc gia, không phải khía cạnh cá nhân, cá thể mà bài viết hướng tới.
Bức màn của sự thiếu hiểu biết còn mang những ý nghĩa khác, trong đó ở khía cạnh cá nhân, John Rawls  nghi ngờ rằng liệu những đặc tính xã hội ưu việt mà một cá nhân sở hữu có thực sự là của chính họ. Đa số chúng ta tin rằng trí thông minh, dáng vóc, sức khoẻ, sự giàu có, sự hài hước và các kỹ năng mà một người có được là những thứ mà họ có thể khẳng định rằng đó là tài sản xã hội mà họ nghiễm nhiên sở hữu. Rawls thách thức chúng ta rằng liệu rằng những tài sản vô hình và hữu hình đó có thực sự là những thứ chúng ta toàn quyền khẳng định chủ quyền. Thay vì thế, Rawls quan niệm tài năng mà mỗi người có được đơn thuần chỉ là sản phẩm của sự may mắn, được ban phát ngẫu nhiên tới từng cá thể. Ông lập luận rằng chúng ta nên xem tài năng và các tài sản xã hội khác là một tài sản công, một thứ tài sản phải được sử dụng hiệu quả trong một xã hội được điều chỉnh hợp lý.  
Đọc đến đây, bạn có thể thấy có gì đó không đúng, bạn dừng lại một chút và tự hỏi “chờ đã, sao tôi phải xem tiền bạc, địa vị, sức khoẻ và tài năng của mình như là một tài sản công được cơ chứ? Trong khi tôi là người đã phải bỏ ra thời gian, sức lực, tiền bạc, đổ mồ hôi và máu để có được những thành công như ngày hôm nay.” Suy nghĩ rằng những tài sản xã hội mà chúng ta đang có được là tải sản công sẽ giúp chúng ta thoát được khỏi những cuộc hội thoại lặp đi lặp lại thường xuyên nhưng lại không tìm được cho mình một đáp án đủ sức thuyết phục. Chúng ta thường cho rằng những người giỏi giang, giàu có thì xứng đáng với những gì họ được nhận.
Trên thực tế, sự giàu có và giỏi giang đó chỉ có được khi người khác tin tưởng và đầu tư vào chúng ta. Trong hành trình của cuộc sống, không một ai trong chúng ta có thể đi tới điểm đến hiện tại mà không có sự giúp đỡ của người khác. Những đặc tính xã hội ưu việt mà chúng ta đang sở hữu được phát triển thông qua sự tương tác giữa các cá nhân - thứ mà Rawls gọi là một cộng đồng xã hội được kết nối và đan xen chặt chẽ với nhau, được tạo thành từ những người chúng ta biết và nhiều hơn từ những người chúng ta không quen biết. Có vô vàn ví dụ để chứng minh cho quan điểm của Rawls như công nghệ Internet mà chúng ta sử dụng ngày nay đã được nước Mỹ tặng không cho toàn bộ thế giới, hay những suất học bổng bạn được nhận từ các trường đại học cũng đã thể hiện rõ quan điểm của Rawls. Gần gũi hơn một chút, đó là hình ảnh các cô lao công ngày đêm để mang lại một môi trường sạch đẹp, là những thầy cô giáo ngồi với chúng ta hàng giờ đồng hồ để giúp chúng ta tìm ra đáp án cho những câu hỏi từ trường lớp. Như vậy, ở cấp độ quốc gia và tổ chức, học thuyết của Rawls đúng và đã được áp dụng vào thực tiễn rộng rãi.
Vấn đề là ứng dụng ở mức độ cá nhân thì khó khăn hơn nhiều. Nhưng một khi mỗi cá nhân chúng ta hiểu và chấp nhận nó, sẽ không còn những câu hỏi kiểu như tại sao tôi phải có trách nhiệm và nghĩa vụ với cả những người tôi không quen biết, có là ép buộc hay không khi việc tôi tham các hoạt động ủng hộ từ thiện, hỗ trợ thiên tai ? Khi chúng ta cùng nhau sống chung trong một môi trường xã hội, cuộc sống của bạn đã, đang và sẽ ảnh hưởng đến cuộc sống của tôi ngay cả khi chúng ta không quen biết nhau. Điều này cũng có nghĩa là chúng ta cùng phải chia sẻ cho nhau những giá trị mà chúng ta có để giúp xã hội mà chúng ta đang sống trở nên tốt đẹp hơn. Do đó, cách chúng ta đối xử với nhau, đối xử với cả những người đang bị bất công bởi yếu tố tự nhiên và cả định kiến xã hội vốn có là sự phản ánh giá trị cá nhân của mỗi con người.  
Mình viết bài này trong bối cảnh dịch bệnh COVID đang hoành hành ở nhiều quốc gia trên thế giới và tại Việt Nam, nơi toàn hệ thống chính trị cũng đang gắng mình sức từng giây phút chống chọi lại sự lây lan của nó. Ở cấp độ quốc gia, học thuyết của Rawls được thể hiện qua việc đất nước chúng ta được viện trợ vắc xin, máy thở và cả tiền bạc từ nhiều nơi trên thế giới và chúng ta cũng giúp đỡ những nước khó khăn hơn. Vậy còn ở cấp độ cá nhân, chúng ta có thể làm gì để chiến đấu với đại dịch này? Khi chúng ta chứng kiến đồng bào mình nối đuôi nhau chạy hàng ngàn cây số, trong đó xe máy có, xe đạp có, trẻ em có, trẻ sơ sinh cũng có, giữa cái trời nắng nóng như thiêu rời khỏi thành phố lớn về quê hương của họ. Khi chúng ta đọc thấy tin tức về những cậu sinh viên phải lẻn vào nhà dân để trộm miếng cơm và mang một phần về cho bạn cùng phòng khi cả hai đã nhịn đói nhiều ngày. Và còn nhiều nhiều những điều đau lòng khác mà báo chí và chính quyền chưa chạm tới. Nhưng đau lòng hơn cả là khi những giá trị xã hội, vốn đã không được phân phát đồng đều tới từng cá nhân, đã không được chia sẻ cho những người kém may mắn hơn. Đâu đó, nhiều ngân hàng vẫn thông báo lãi đậm, đâu đó nhiều ngành nghề làm nên ăn ra trong đại dịch nhưng tiền lãi ngân hàng không giảm, giá thực phẩm vẫn cứ leo thang. Nhưng bạn ơi, như đã phân tích, khi chúng ta cùng sống chung dưới một mái nhà, trong một xã hội có tính kết nối liên kết chặt chẽ với nhau, và nếu chúng ta vẫn cứ hành xử như thế thì hậu quả lâu dài chắc chắn sẽ tới tất cả các ngành nghề và tới từng cá nhân trong cái xã hội này. Mình không đề cập giải pháp trong bài viết, nhưng mình mượn những học thuyết chính trị của Rawls để truyền tải thông điệp rằng: dù trái đất này có rộng lớn đến đâu và còn nhiều những bất công nhưng may mắn thay chúng ta đều là người một nhà.
Chú thích: Nội dung bài viết được lấy từ nhiều nguồn khác nhau, đa số từ các trường đại học lớn trên thế giới như Stanford, Harvard và các trang báo có độ uy tín cao như The Guardian. Vì mang màu sắc triết học và chính trị nên sẽ có nhiều quan điểm trái chiều khác nhau, hy vọng mọi người góp ý để bài viết được hoàn thiện hơn. Cảm ơn và enjoy while reading.