GIÁO DỤC VÀ NHỮNG CÂU CHUYỆN MUÔN THỦA, CHIA SẺ TỪ MỘT GÓC NHÌN SINH VIÊN

Giáo dục là một trong những lĩnh vực quan trọng bậc nhất ảnh hưởng tới sự tồn vong của một xã hội. Tuyên bố nổi tiếng của Nelson Mandela trong chuyến thăm trường đại học Nam Phi như sau:

Nền giáo dục bắt buộc  mà đại đa số các quốc gia trên thế giới áp dụng có nguồn gốc từ châu Âu thời kì cách mạng Công nghiệp. Nó là một hình thức giáo dục hoàn hảo cho thời kì công nghiệp- thời kì cần rất nhiều lao động chân tay có trình độ giáo dục: nó là một công xưởng sản xuất hàng loạt lực lượng lao động chính quy, có tay nghề, biết đọc viết, tính toán cơ bản, hiểu biết cơ bản, tất thảy mọi người đều giống nhau về mẫu mã, tác phong, tư tưởng, thái độ, sẵn sàng tuân theo mệnh lệnh - dù là cầm bút, cầm búa, cầm liềm hay cầm súng - để kéo cỗ máy công nghiệp khổng lồ mang tên quốc gia về phía trước.

Việc áp quá nhiều các môn học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau vào dạy học chả khác nào ép những đứa trẻ trở thành những con người hoàn hảo, văn võ xong toàn hoặc trở thành những con robot chạy cùng một chương trình. Không thể phủ nhận ở giai đoạn đầu đời, việc phong phú trong lĩnh vực như vậy là tốt cho sự định hướng của học sinh, là giúp cho học sinh tìm ra điểm mạnh, đam mê của bản thân. Nhưng khi lớn hơn thì sao? Khi những đứa trẻ đã tới giai đoạn cần có hướng đi riêng hay khi chúng đã có đường đi riêng của mình thì sao? Nếu cứ luẩn quẩn quanh những môn học đại trà thì sẽ lãng phí thời gian, tiền bạc và sức lực. Chúng ta kiếm tìm câu trả lời cho câu hỏi “đam mê của bản thân là gì?” thông qua trải nghiệm thực tế, chứ không phải qua những môn học lý thuyết trên sách vở.

Nếu những tiết học khám phá bản thân trên lớp có tác dụng, tại sao có quá nhiều học sinh mất định hướng khi lựa chọn trường đại học, tại sao cụm từ “gap year” lại trở nên phổ biến?

Nói sơ qua một chút về “gap year”, thì nó có thể hiểu là  thời gian “nghỉ giữa hiệp” kéo dài 6 tháng đến một năm, được hiểu là cơ hội để bạn trẻ rời bỏ sách vở, rời bỏ giảng đường quen thuộc để có thể thỏa trải nghiệm những điều bản thân mong ước. “Gap Year” không mang mục đích nghỉ dưỡng mà sẽ hướng các bạn trẻ theo đuổi các hoạt động có ý nghĩa phát triển bản thân, đem đến kinh nghiệm sống thực tế từ các hoạt động trải nghiệm đã định hướng từ trước, hoặc từ những dự án lâu dài mà bạn sẽ không có cơ hội thực hiện bởi quá nhiều vướng bận trong năm.

Trải nghiệm này đã được nhiều sinh viên Việt Nam biết tới và chọn lựa sau tốt nghiệp. Nên đối tượng gap year nhiều nhất là sinh viên cuối cấp 3, trước khi vào Đại học, lực lượng sinh viên tốt nghiệp Đại học nhưng chưa muốn bước chân vào thế giới của những người trưởng thành, hay thậm chí những bạn trẻ đang học đại học cũng có thể lựa chọn bảo lưu ngành học để gap year giữa chừng. Gap year là cơ hội mà các bạn trẻ dùng để khám phá bản thân, tìm cho mình đam mê, đấy là hoạt động thực tế. Chứ rất ít người trong chúng ta tìm được đam mê qua những trang giấy.

Quay trở lại vấn đề của nền giáo dục công nghiệp. Chúng ta áp đặt quá nhiều môn học lên đầu học sinh và lấy tiêu chí đánh giá là những môn xã hội coi là quan trọng. Quan điểm này ăn sâu vào trong tư duy của cả thế hệ cha mẹ chúng ta. Chúng ta thường thấy một người giỏi toán sẽ được khen hơn là một người giỏi vẽ. Mặc dù trong thực tế, cả hai người này đều có sức lao động tương đương nhau. Thật buồn cười khi chúng ta dùng một quy chuẩn chung để đánh giá nhiều nhóm người, rồi cho rằng những người không đáp ứng được quy chuẩn chung đó là ngu dốt, ngu lâu khó đào tạo. Trên thực tế, việc đó giống như chung ta lấy quy chuẩn leo cây để đánh giá tất cả các loài động vật.

Albert Einstein đã nói: "Nếu bạn đánh giá một con cá bằng khả năng leo cây thì cả đời (con cá đó) sẽ nghĩ rằng mình ngu ngốc”. Chúng ta đều có thế mạnh và điểm yếu. Ai đó có thể là một nhạc sĩ tài ba, nhưng là một đầu bếp tệ hại. Khả năng trong một lĩnh vực nào đó cũng không định nghĩ giá trị cốt lõi của một người.

Chúng ta đánh giá năng lực của một học sinh thông qua những môn học đại trà là không thiết thực. Một học sinh có năng khiếu về thể dục, thể thao hoặc âm nhạc, mỹ thuật sẽ được đánh giá thấp hơn một học sinh có năng khiếu toán hay văn. Thậm chí nếu nhắc tới kì thi ở Việt Nam, những môn học khối KHXH như địa, sử, GDCD cũng không được nhiều người coi trọng bằng những môn KHTN.

Tiếp đó là vấn đề bạo lực học đường. Đây vẫn là vấn đề nhức nhối xuyên suốt lịch sử của giáo dục. Chúng ta không thể tránh được sự phân chia bởi môi trường giáo dục là một xã hội thu nhỏ, và một xã hội phải có phân chia giai cấp. Bạo lực học đường cho tới nay chưa có giải pháp thỏa đáng. Ngày nay, bạo lực học đường thông qua tác động vật lý dần được thay thế bởi bạo lực ngôn từ, tấn công bằng tinh thần. Điều này vô cùng nguy hiểm. Bởi vết thương trên cơ thể thì còn có thể lành lại, nhưng tổn thương tâm lý thì mãi mãi là một vết hằn lớn trong trái tim.

Không thể hoàn toàn quy trách nhiệm cho nhà trường, nhưng tôi tin nhà trường phải có 1 trách nhiện nào đó trong việc giải  quyết vấn đề này. Lắng nghe hoc sinh không phải chuyện dễ, nó đòi hỏi sự thấu hiểu, sự lắng nghe nên không thể đòi hỏi quá nhiều. Nhưng nhà trường chẳng phải cần có hành động hay sao. Chúng ta chưa thực sự lắng nghe được học sinh, có nhiều vấn đề học sinh không nói cho giáo viên, dẫu cho nó thuộc thẩm quyền của giáo viên, bởi vì họ biết giáo viên sẽ không giải quyết cho họ.

Ví dụ khi bị bạo lực ngôn từ, chúng ta tìm sự giúp đỡ như nào? Bạn bè thì không thể giúp đỡ quá nhiều, thậm chí có người còn bị cô lập hoàn toàn. Giáo viên thì chưa chắc sẽ dành thời gian lắng nghe. Chúng ta vẫn giữ 1 quan điểm rằng “có chuyện cỏn con thế mà không chịu được”. xin thưa rằng, thế hệ chúng ta không yếu đuối, chỉ là chúng ta chịu quá nhiều tác động tâm lý, và chúng ta thiếu kiến thức để bảo vệ bản thân mình.

Trường học đang dần mở các phòng tư vấn tâm lý học đường, nhưng hiệu quả nó mang lại chưa hề cao, một giải phát không mang tính khả thi thì chẳng khác gì khoe mẽ vẻ hào nhoáng bên ngoài mặc cho bên trong mục nát. Việc chia sẻ ẩn danh đã là xu hướng hiện nay cho các bạn học sinh sinh viên, vì họ biết có báo lên nhà trường, vấn đề của họ cũng không hề được giải quyết.

Vấn đề tiếp theo là quá nhiều hoạt động phong trào nhưng không mang lại thay đổi gì. Bệnh hình thức không chỉ tồn tại đã lâu mà càng lúc càng tiến triển theo nhiều hình thức. Thay vì những phong trào là môi trường để học sinh, sinh viên phát triển, để thể hiện bản thân của mình lại trở thành nơi thể hiện những mặt tối. Lấy ví dụ về phong trào thời trang tái chế từ rác thải, đây là một trong những phong trào khá nổi tiếng, nhưng sau khi mỗi khi chương trình đó diễn ra, chúng ta còn lại gì ngoài những đống nilon, giấy báo vứt ngổn ngang khắp nơi.  

Một vấn đề mình nghĩ không còn mới mẻ, ai cũng biết nhưng chẳng ai muốn nói ra, người ta chỉ trích những bậc phụ huynh ép con em mình thức khuya dậy sớm để học, cũng chỉ trích những giáo viên mắc bệnh thành tích, áp lực thi đua lên học sinh, tuy nhiên người ta vẫn cứ tiếp tục đặt ra những cái tiêu chuẩn cho những đứa trẻ là phải có được giải thành phố, giải quốc gia, họ vẫn xếp hạng và đánh giá các trường học bằng thành tích và điểm thi của các em. Còn thi đua, còn khen thường thì còn áp lực.

Lại quay về vấn đề thành tích. Những tiêu cực mà vấn đề thành tích và khen thưởng đem tới đều được mọi người biết, nhưng người ta không vì thế mà bỏ những phần thưởng và danh hiệu đi, cũng chẳng hạ tiêu chuẩn xuống, mà người ta bắt đầu gian lận. Để được giải cao, điểm cao trong các kì thi, giáo viên bắt đầu nhá trước đề kiểm tra cho học sinh học tủ, ôn theo dạng bài và học như con robot, ai học không nổi thì bắt đầu có những bậc phụ huynh sẵn sàng chi cả xấp phong bì ra để giúp con được thầy cô ưu ái, nâng đỡ, những cuộc thi giáo viên dạy giỏi, những tiết dự giờ đột nhiên biến thành những tập phim truyền hình, ở cái giờ học mà cô giáo chỉ định sẵn bạn nào sẽ giơ tay, bạn nào cô sẽ gọi, bạn nào làm đúng và bạn nào làm sai. Giáo viên thì tranh thủ cái tiết học thêm để đề cao giá trị khóa học của mình, hay là như nói “muốn điểm cao trong bài thi thì anh phải đi học thêm nhà tôi, vì kiến thức này tôi dạy ở nhà tôi rồi”.

Một xã hội mà người ta gắn liền giáo dục với thi cử là một xã hội thi chạy chỉ chăm chăm về cái đích chứ không để ý gì tới quá trình chạy xem có mệt hay không. Tư duy "học để thi" là cái thứ không bao giờ được có trong giáo dục, rõ ràng học là để biết, học để làm, còn giỏi hay không giỏi là quyết định của mỗi cá nhân, chẳng bằng cấp hay danh hiệu nào là đủ để đánh giá một con người.

Tiếp theo, chương trình học của chúng ta còn quá nặng. Cựu chủ tịch quốc hội Nguyễn Thị Kim Ngân đã từng nói giới trẻ bây giờ học nhiều quá, không có kì nghỉ hè luôn. Điều đó là thực trạng đúng ở Việt Nam. Chúng ta đang lấy số lượng bù cho chất lượng. Nếu trước kia chúng ta có kì 1, kì 2 và nghỉ hè thì bây giờ chúng ta lại có kì 1, kì 2 và kì hè. Chúng ta học quá nhiều kiến thức, khiến cho nhiều người quá tải, chúng ta là con người, chúng ta cũng biết mệt, hoc suốt ngày từ 7h sáng cho tới 10h đêm rồi lại tự học, tôi tự hỏi có phải chúng ta đang tự giết mình bằng việc học hay không.

Tôi từng trông thấy những em bé cấp 1 đi học thêm tới tận 7,8h tối. Tôi tự hỏi cái quái gì đang diễn ra vậy, mới cấp 1 đã học như vậy thì lên cấp 2, cấp 3, chúng nó sẽ học thêm tới giờ nào đây. Việc học quá nhiều cũng gây ra những áp lực quá lớn cho học sinh, bằng chứng là nhiều vụ tự tử của học sinh đã xảy ra, chúng ta đã đau lòng, và chúng ta cần giải pháp.

Tôi xin trích dẫn lại một bức thư:

Bên cạnh đó, trong bức thư tuyệt mệnh, nam sinh còn nói lên những uất ức áp lực chất chứa trong lòng bấy lâu nay của mình.

Sau khi bức thư tuyệt mệnh của nam sinh lớp 10 tại Hà Nội được đăng tải trên mạng xã hội đã khiến cộng đồng mạng không khỏi xót xa. Nhiều cư dân mạng đã bày tỏ sự đau xót và để lại bình luận trước sự đau lòng của nam sinh xấu số này cũng như bày tỏ một số quan điểm:

Có thể thấy áp lực từ việc phải đạt được một thành tích tốt, có được một công việc tốt để được sống tốt đã chuyển dần từ tích cực sang tiêu cực.

Nhưng cơ chế "một chương trình, một bộ sách giáo khoa" đã thay đổi theo Chương trình giáo dục phổ thông mới và Luật Giáo dục 2019. Lần đầu tiên, Việt Nam triển khai "một chương trình, nhiều bộ sách". Bộ Giáo dục và Đào tạo từng giải thích, đây là cách làm của các nước có nền giáo dục phát triển, đa dạng hóa cách tiếp cận chương trình, thu hút nhiều người tài tham gia viết sách, khuyến khích chủ động, sáng tạo trong dạy học.

Năm 2020, sách giáo khoa của chương trình mới bắt đầu áp dụng cho lớp 1. Trong năm đầu triển khai, thẩm quyền chọn sách thuộc về các trường. Dựa vào danh mục sách thuộc 5 bộ đạt chuẩn do Bộ Giáo dục và Đào tạo phê duyệt, trường học thành lập hội đồng, mỗi môn chọn một đầu sách.

"Các sách được chọn không bắt buộc thuộc cùng một bộ. Nghĩa là, sách giáo khoa được dùng ở mỗi trường một khác. Những gia đình chuyển trường cho con giữa chừng hoặc có hai con học khác trường sẽ phải mua mới hoàn toàn, hoặc mua mới một số cuốn, thay vì kế thừa trọn bộ sách cũ như giai đoạn 2019 về trước” - theo báo Vnexpress.

Chúng ta thấy đấy, quá nhiều sách, chả biết nên học cái gì.

Câu chuyện tiếp theo, chính là việc phân bố tài nguyên giáo dục chưa đồng đều. Đa phần các trường tốt đều tập trung ở Hà Nội, Tp Hồ Chí Minh, Đà Nẵng. Còn ở những tỉnh khác, đếm sơ sơ cũng chỉ có một vài trường được coi là ổn. Điều này khiến cho lượng học sinh tập trung về các tp lớn nay càng đông đúc hơn. Sau cùng, những học sinh đó sẽ ở lại các tp lớn làm việc, gây nên tình trạng chênh lệch trình độ lao động cao

Theo Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, tính đến nay tỷ lệ lao động có bằng, chứng chỉ của Việt Nam mới chỉ đạt trên 26% và có sự chênh lệch tương đối lớn giữa khu vực thành thị và nông thôn, giữa lao động nam và lao động nữ.  

Chất lượng lao lao động cũng có sự chênh lệch rất lớn giữa các vùng, tỷ lệ lao động động qua đào tạo có bằng cấp/chứng chỉ đạt cao nhất ở vùng Đồng bằng sông Hồng (36,96%), tiếp đến là vùng vùng Đông Nam Bộ (28,34%), vùng Trung du và miền núi phía Bắc (25,99%), vùng Bắc Trung bộ và duyên hải miền Trung (25,75%); thấp nhất là 2 vùng Tây Nguyên (16,51%) và vùng Đồng bằng sông Cửu Long (14,61).

Việc phân bố tài nguyên học tập cũng vậy. Thật khó để một học sinh miền núi có thể tiếp cận ielts hay tin học hơn một học sinh đồng bằng. Đây là vấn đề khó khăn chung của xã hội và chúng ta cần tìm cách giải quyết điểm nghẽn này.