[Dịch] - Nhật ký triết học của Marcus Aurelius - Quyển 3 (2)

Thực sự mình đã khá vui đợt nghe nói bản tiếng Việt "Suy tưởng" của dịch giả Tiết Hùng Thái được phát hành, và còn giới thiệu với khá nhiều bạn trên Động. Vậy nên khi chính bản thân được đọc bản tiếng Việt ấy tự nhiên thấy có lỗi với các bạn quá, không chỉ vì bản dịch khá trúc trắc, mà quan trọng hơn là nó không làm bật lên được cái yếu tố tinh thần, thứ với mình là viên ngọc quý nhất trong cả tác phẩm. Chỉ khi ngồi lại và ngẫm, và cảm nhận cái quyết tâm, sự nghiêm túc của một vị hoàng đế La Mã trong việc rèn luyện triết, và hướng tới trở thành một con người theo đúng nghĩa "con người" - thì mình nghĩ bạn mới hiểu được con đường ý nghĩa và vinh quang này công bằng với tất cả mọi người.

Điểm quan trọng thứ hai: đây hoàn toàn là những lời tự nhủ, tự ngẫm, tự viết cho bản thân của Marcus, và ông hoàn toàn không có ý định để lại cho hậu thế. Thậm chí ông còn nhờ những người xung quanh mình đốt nó đi (lý do được nhiều người đoán là vì ông ngượng khi bản thân vẫn cần những lời tự nhủ ấy mới có thể sống tốt). Vậy nên mình tin bản dịch cũng phải cố gắng bỏ qua được tính giáo điều như thể Marcus đang nói hay viết cho người đọc, vì chỉ như thế chúng ta mới có thể thấm được những lời tự nhủ này mà thôi.

Vì những lý do đó, thôi thì lại 'nhấc mông lên và dấn bước' vào một hành trình dài, với cuốn nền tảng thứ hai của Stoicism.

Rất mong mọi người sẽ tiếp tục đón nhận, ủng hộ và góp ý cho mình nhé!

7. Đừng bao giờ coi thứ gì là tốt đẹp cho ta nếu nó khiến ta phải phản bội sự thật, hay mất đi cảm giác hổ thẹn, hay khiến ta phải căm ghét, nghi ngờ, ác tâm, hay đạo đức giả, hay khao khát những thứ chỉ nên làm sau cánh cửa đóng kín. Nếu ta có thể trân trọng tâm trí, linh hồn định hướng ta và phần thiêng liêng bên trong ta vì sức mạnh của chính nó, thì điều đó là đủ để ta có thể tránh xa khỏi những cảm xúc mạnh mẽ, hay nghiến răng than vãn. Ta không cần phải ở ẩn - hay phải ở giữa cả ngàn người. Trên tất cả, ta được tự do khỏi sợ hãi và ham muốn. Và chừng nào cơ thể này vẫn chứa đựng ràng buộc linh hồn trong đó, thì nó (sức mạnh bên trong ấy) sẽ chẳng khiến ta phải lo lắng, dù là trong giây khắc. Nếu đến thời điểm ta phải rời bỏ cuộc đời, hãy sẵn sàng rời bỏ một cách bình thản - như cách ta sẽ làm để hoàn thành bất cứ thứ gì với một lòng biết ơn và danh dự. Và hãy tập trung vào điều này, suốt cả cuộc đời ta: để tâm trí ta luôn trong trạng thái đúng đắn - trạng thái của lý trí, của một người công dân trong cộng đồng.

8. Tâm trí của một người được uốn nắn cho ngay thẳng, thanh khiết: không có mủ, không chất bẩn, không đóng vảy

Và cũng không phải là cuộc đời không hoàn thiện khi bị cắt ngang đột ngột do vận mệnh cướp mất sự sống, như cách diễn viên bỏ dở trước khi vở kịch kết thúc vậy.

Không chịu cúi đầu nô lệ cũng không hống hách tự cao. Không khúm núm phục tùng cũng không khinh thị. Không bào chữa cũng không lẩn tránh.

9. Khả năng kiểm soát suy nghĩ của bản thân - hãy coi trọng nó. Nó là thứ duy nhất có thể bảo vệ tâm trí ta khỏi những nhận thức sai lầm - sai lầm với bản chất tự nhiên của ta, và của tất cả những sinh vật lý tính. Nó cũng là thứ khiến ta trở nên chín chắn và sâu sắc hơn trong suy nghĩ của mình, tạo cho ta tình yêu thương đồng loại, và sự phục tùng đấng linh thiêng.

10. Quên mọi thứ khác đi. Hãy chỉ giữ lại và ghi nhớ duy nhất một điều này: mỗi người trong chúng ta đều chỉ sống trong hiện tại, khoảnh khắc ngắn ngủi này. Phần còn lại hoặc là đã được sống và trải nghiệm, hoặc là không thể thấy trước được. Cả cuộc đời ta thực ra rất ngắn ngủi, bé nhỏ như chính cái góc thế giới mà ta sống trong vậy. Nhỏ bé như thanh danh của những người vĩ đại nhất, giai thoại về họ được truyền miệng bởi những người cũng có một cuộc đời ngắn ngủi, những người thậm chí còn chẳng biết rõ về chính họ, chứ đừng nói những kẻ đã chết từ rất lâu trước đó. 

11. Bổ sung cho những thứ đã được nêu ra ấy, hãy thêm điều này: luôn xác định thứ ta đang quan sát thấy là gì - tìm ra nét khái quát của nó - để từ đó ta có thể nhìn rõ nó: thực chất của nó. Tước đi vỏ ngoài của nó. Để có thể nhìn nó nguyên vẹn. Không bị tô sửa. Và gọi đúng tên của nó - bản thân nó và các thành phần, những thành phần mà rồi nó sẽ lại trở thành như vậy. Không gì có ích cho sự phát triển của tinh thần như khả năng phân tích một cách chính xác và logic mọi thứ xảy đến với chúng ta. Xem xét chúng theo cách để ta hiểu chúng có thể đáp ứng nhu cầu gì, trong thế giới loại nào. Và giá trị của chúng cho thế giới như một tổng thể, hay cho loài người nói riêng - như một công dân của thành trì cao hơn, thứ mà mọi thành phố khác chỉ như hộ gia đình mà thôi.

Đó là gì - thứ đang khiến ta chú ý đến? Nó được tạo nên bởi cái gì? Nó được thiết kế để tồn tại trong bao lâu? Và phẩm cách nào ta cần để đối mặt với nó - sự bình thản, dũng cảm, trung thực, đáng tin cậy, thẳng thắn, độc lập, hay phẩm cách nào khác?

Vậy nên trong mỗi hoàn cảnh riêng biệt khác nhau ta cần nói: "Điều này là do Chúa". Hay: "Điều này là do sự run rủi và đan trộn của vận mệnh, một cách trùng hợp hay ngẫu nhiên". Hay: "Điều đó là do một con người. Ai đó cùng loài, cùng nguồn gốc sinh sôi, cùng xã hội, nhưng anh ta không hiểu thứ mà tự nhiên đòi hỏi ở mình như một con người. Nhưng ta thì hiểu. Và vì vậy ta sẽ đối xử với anh ta đúng theo quy luật chi phối chúng ta, thứ gắn kết nhân loại - luật của tự nhiên - yêu cầu". Với lòng tốt và sự công bình.

Còn với những thứ vụn vặt không quan trọng? Ta sẽ cố làm tốt nhất có thể để đặt chúng vào đúng vị trí của chúng.

12. Nếu ta thực hiện công việc của mình một cách có nguyên tắc, với sự cẩn thận chỉn chu, nhiệt thành và kiên nhẫn, nếu ta có thể giữ mình trước những lôi kéo sao nhãng, và giữ cho linh hồn bên trong ta khỏi những thương tổn, như thể ta sẽ phải trả lại nó bất cứ thời điểm nào -

13. Bác sĩ thường luôn mang dao mổ và những dụng cụ khác bên mình, để sẵn sàng cho những trường hợp khẩn cấp. Tương tự, ta hãy giữ triết luôn sẵn sàng y như thế - sẵn sàng để hiểu thiên đường (Lưu ý: thiên đường ở đây là nơi cư ngụ của thần linh và cả linh hồn con người nữa nhé) và trần thế. Trong mọi thứ ta làm, ngay cả thứ nhỏ nhất, cũng hãy ghi nhớ cái đường dây xâu chuỗi chúng lại với nhau. Không gì ở trái đất có thể thành toại khi lờ đi thiên đường, và không gì mang tính thiêng liêng lại lờ đi trần thế.

14. Hãy dừng việc thả trôi, để mình cứ mãi vướng trong những vòng tròn không điểm kết. Ta sẽ không đọc lại tác phẩm: "Những bình luận ngắn", hay tác phẩm: "Những chiến công của người Hy Lạp và La Mã cổ", những cuốn sách thông thường mà ta đã để dành đến tuổi già. Ta cần phải chạy nước rút về đích. Hãy bỏ đi những tham vọng trước đây, và nếu vấn đề sức khoẻ toàn diện là quan trọng với ta, hãy là người tự cứu chính mình khi ta còn có thể.

15. Họ không nhận ra bao nhiêu được đúc kết trong những hành động như trộm cắp, gieo trồng, mua bán, nghỉ ngơi, quan sát điều hành công việc (không phải với đôi mắt, mà với một cách nhìn khác)

(Lời người dịch: mình khá lo về mấy đoạn không rõ nghĩa như thế này. Vì như đã nói, Marcus viết nhật ký cho ông, nên có những chỗ người đọc sẽ không thể nắm bắt được hoàn cảnh khiến ông có suy nghĩ ấy, và tại sao ông phải viết lại nó để định hướng suy nghĩ của bản thân. Ở những đoạn như thế, mình sẽ cố thử diễn dịch theo ý cá nhân của mình để mọi người có góc nhìn tham khảo. Nhưng các bạn có thể bỏ qua và tự thử suy nghĩ xem nhé.

Diễn giải: Ở đoạn này, cái 'cách nhìn khác' mình đoán chính là cosmopolitan view - cái nhìn từ trên cao, một phương pháp thực hành quen thuộc của Stoicism, tức là khi nhìn những thứ như ăn trộm, gieo trồng ... ta sẽ thấy chúng là những thứ thuộc về vật chất, vẫn luôn được thực hiện bởi con người từ bao đời nay, và không có mấy giá trị về tinh thần. Chữ 'bao nhiêu được đúc kết trong' của Marcus ở đây là để tự nhắc nhở mình về điều này, và từ đó giữ được thái độ bình thản với mọi việc. Không chìm vào oán giận khi bị trộm cắp, cũng không quá vui mừng khi buôn bán được hay gieo trồng được mùa. Chỉ cần luôn ghi nhớ được mục đích của mình, và làm thứ mà mình cần phải làm là đủ).

Trải nghiệm những cảm giác: ngay cả những loài cầm thú cũng làm được. Để dục vọng chế ngự bản thân: ngay cả những loài động vật hoang dã cũng như thế - và những con người sa đoạ, hay bạo chúa (từ Phalaris đến Nero ...)

Có thể vận dụng lý trí để định hướng cho bản thân đến những thứ tốt đẹp nhất: ngay cả những người phủ nhận thần linh cũng làm thế. Hay cả những người phản bội lại dân tộc mình. Hay cả những người làm <…> (những việc đê tiện đáng hổ thẹn) đằng sau cánh cửa đóng kín.

Nếu tất cả mọi thứ khác đều giống nhau cho mọi loài - như đồng tiền được dùng chung ở mọi nơi, thì có gì thực sự là đặc biệt ở con người?

Việc có thể sẵn sàng chào đón bất cứ thứ gì vận mệnh đưa đến. Không làm nhơ bẩn hay rối rắm tâm hồn bên trong anh ta với đống hỗn độn những niềm tin mù quáng sai lầm. Thay vào đó, bảo vệ nó một cách trung thành, và bình thản tuân theo Chúa - không nói điều gì không đúng, và không làm điều gì không chính đáng. Và nếu những kẻ khác không coi trọng điều ấy - một cuộc sống với sự giản dị, khiêm nhường, và vui vẻ - anh ta cũng không vì thế mà phật lòng với họ, nó sẽ không thể cản trở anh ta khỏi việc đi tiếp con đường ấy: đến cuối cuộc đời. Anh ta sẽ tiến đến cái kết thúc ấy trong sự thuần khiết, thanh thản, chấp thuận, và an bình hợp nhất với điều cần phải đến.