DU LỊCH VĂN HỌC - READ BOOK, WILL TRAVEL

Viết lách và du lịch đã trở thành một trong những sở thích lớn nhất của con người văn minh, cả hai đều đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và định hình trí tuệ của con người bằng cách mở rộng tầm nhìn của họ về thế giới. Mặc dù mục đích ban đầu của chúng vẫn chưa được làm sáng tỏ hoàn toàn, nhưng đâu đó trong quá trình phát triển, văn học và du lịch đã có những mục tiêu chung: cả hai đều đáp ứng nhu cầu thoát ly khỏi thói quen hàng ngày của cuộc sống. Thật khó để một người khám phá văn học hoặc du lịch mà không tình cờ gặp phải yếu tố còn lại trong hành trình của mình. Thông qua ý chí tự do và đặc biệt là trí tưởng tượng, hai yếu tố này đã kết hợp lại, tạo thành khái niệm “du lịch văn học” như hiện nay. Đây là sự hòa quyện của hai thế giới tưởng chừng rất xa nhau nhưng thực tế lại rất gần gũi, như một phần mở rộng của quá trình hiểu biết của con người không chỉ về bản thân mà còn về thế giới xung quanh.

Du lịch văn học (Literary Tourism) là một hình thức du lịch thuộc loại hình văn hóa, nơi du khách tham quan các địa điểm liên quan đến tác phẩm văn học, nhân vật hư cấu, hoặc cuộc đời của các tác giả nổi tiếng. Mục tiêu của loại hình du lịch này là trải nghiệm và khám phá các yếu tố văn hóa, lịch sử, và địa lý gắn liền với văn học. Một trong những người có những nghiên cứu nổi bật về du lịch văn học là Stephen Coan, ông đã đưa ra những vấn đề về khái niệm này trong bài viết Đọc sách, đi du lịch (Read book, will travel) của mình. Nội dung chính của bài viết Đọc sách, đi du lịch (Read Book, will travel) của Stephen Coan là khám phá mối liên kết giữa văn học và du lịch, tập trung vào cách văn học có thể kích thích ngành du lịch, từ đó tạo ra những trải nghiệm và giá trị văn hóa mới cho cả du khách lẫn người dân địa phương.

Trong bài viết Đọc sách, đi du lịch (Read book, will travel), Stephen Coan đã đặt ra vấn đề về khái niệm du lịch văn học: “Du lịch là một ngành công nghiệp toàn cầu ảnh hưởng đến tất cả chúng ta — cả du khách và người dân địa phương.Tôi quan tâm đến cách văn bản tạo dựng hình ảnh các địa điểm và cách điều đó ảnh hưởng đến du lịch.” (Stephen Coan, 2005, tr.1). Theo vấn đề mà Coan đưa ra, có thể hiểu du lịch văn học là một loại hình du lịch thuộc nhóm các loại hình du lịch thay thế, đại diện cho một công cụ được thiết kế nhằm mục đích bảo tồn di sản văn hóa của một danh mục cụ thể; trong trường hợp này là các mục tiêu, địa điểm và sự kiện có liên quan đến các khía cạnh của văn học, đó là nơi du khách tham quan các địa điểm liên quan đến tác phẩm văn học, nhân vật hư cấu, hoặc cuộc đời của các tác giả nổi tiếng như chính tác giả đưa ra ví dụ: “Một ví dụ điển hình là Đảo Prince Edward ở Canada, quê hương của L. M. Montgomery, tác giả của Anne of Green Gables. Nếu bạn đến đó, bạn sẽ thấy nơi này đầy các cô gái Nhật Bản với mái tóc đỏ, giống hệt nhân vật trong sách.” (Stephen Coan, 2005, tr.1). Điều này minh họa rõ cách văn học tạo nên sự kết nối sâu sắc với một địa điểm, biến nơi đó thành một điểm đến mang tính biểu tượng. Mục tiêu của loại hình du lịch này là trải nghiệm và khám phá các yếu tố văn hóa, lịch sử, và địa lý gắn liền với văn học. Ngoài ra, du lịch văn học còn đóng vai trò trong việc tạo dựng hoặc củng cố bản sắc văn hóa của một khu vực và đóng vai trò quyết định trong quá trình tìm kiếm sự phát triển bền vững của khu vực đó.

Stephen Coan cũng đã phân loại ra các loại du khách văn học: “Du khách văn học có hai loại. Đầu tiên là những người hành hương văn học, họ thực hiện chuyến đi đặc biệt để đến những địa điểm liên quan đến một tác giả cụ thể. Đối với đa số, đây chỉ là một khía cạnh bổ sung cho kỳ nghỉ mà họ phát hiện khi đến nơi.” (Stephen Coan, 2005, tr.2). Ông đã giải thích được sự đa dạng trong động lực và hành vi của du khách văn học, từ những người tôn thờ tác giả đến những du khách tình cờ khám phá các địa điểm. Và ông cũng chỉ ra rằng khái niệm du lịch văn học có thể mở rộng đến các tác phẩm chuyển thể hoặc văn hóa đại chúng liên quan. Có nghĩa là du lịch văn học không chỉ giới hạn ở sách. Ví dụ như người Mỹ muốn đến vùng đất Jane Austen bởi họ đã xem các bộ phim được chuyển thể. Dựa trên sự phân biệt này, tác giả đã phát triển cái nhìn của mình về du khách văn học, xác định những yếu tố gì thúc đẩy nhóm mục tiêu tham gia vào loại hình du lịch này. Từ nghiên cứu của mình, Coan cho rằng những người thực hành du lịch văn học bị thu hút bởi tất cả các khía cạnh văn học liên quan đến văn bản, tác giả và thậm chí cả các kịch bản phim.

Nhìn chung, Stephen Coan đã nêu lên chủ đề về chiều không gian của văn học và cách nó có thể ảnh hưởng đến du lịch nhưng vấn đề này không được đề cập một cách đầy đủ từ đầu đến cuối, thiếu một góc nhìn của nhà địa lý. Song, quan điểm về du lịch văn học của ông đã cho thấy được nhận thức và tầm nhìn của ông về du lịch văn học như hai yếu tố riêng biệt có mối quan hệ hỗ trợ lẫn nhau với mục đích là bảo tồn di sản văn hóa và đáp ứng nhu cầu của độc giả. Sự kết hợp tưởng chừng kỳ lạ của các từ ngữ này thể hiện sự liên kết của chúng với các hình thức du lịch phi truyền thống, một đặc điểm phổ biến trong các loại hình du lịch thay thế.

Du lịch văn học bắt đầu phát triển vào cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX tại Anh, một phần nhờ vào sự phổ biến của các tác phẩm văn học nổi tiếng như việc độc giả và người hâm mộ đến thăm những địa danh liên quan đến William Shakespeare tại Stratford-upon-Avon hay các chuyến đi đến vùng đất Brontë ở Yorkshire, nơi truyền cảm hứng cho các tác phẩm của Charlotte và Emily Brontë. Đây được coi là thời kỳ hành hương văn học (literary pilgrimage), nơi độc giả đến những nơi có liên quan đến cuộc đời và tác phẩm của các nhà văn. Vào thế kỷ XIX, khái niệm này lan rộng ra các quốc gia khác như tại Pháp, độc giả đến thăm các địa điểm gắn liền với Victor Hugo và các tác phẩm như Nhà thờ Đức Bà Paris hay ở Mỹ, những chuyến thăm nhà của Mark Twain hoặc các địa danh trong các tiểu thuyết của ông đã thu hút nhiều du khách. Giữa thế kỷ XX, du lịch văn học trở nên chuyên nghiệp hơn với sự xuất hiện của các tour du lịch theo chủ đề văn học, bao gồm việc tái hiện các cảnh trong sách hoặc tổ chức các lễ hội. Cuối thế kỷ XX đến nay, du lịch văn học đã mở rộng quy mô toàn cầu nhờ kết hợp với truyền thông hiện đại. 

Về việc nghiên cứu các vấn đề liên quan đến du lịch văn học, Các học giả như Stephen Coan, Mike Robinson, Randy Malamud hay Nicola J. Watson đã chấp nhận thử thách và theo thời gian đã viết nhiều bài báo và sách khoa học về tầm quan trọng cũng như tính hợp lệ của du lịch văn học. Và giống như bất kỳ hiện tượng nào tăng cường độ phổ biến, nó bắt đầu thu hút cả những phản hồi tích cực lẫn tiêu cực; một số coi đây là bước tiến tiếp theo trong quá trình gắn kết giữa độc giả và tác phẩm của tác giả, trong khi những người chỉ trích coi đây là một hình thức du lịch tầm thường.

Văn học là một hình thức du lịch tinh thần, trong khi du lịch là ngòi bút để viết nên những trải nghiệm đó. Với du lịch văn học, khía cạnh giải mã tên gọi của nó đã bị bỏ qua phần nào, các nghiên cứu về chủ đề này chủ yếu tập trung vào các khía cạnh xã hội học. Cách tiếp cận này được phản ánh trong nhiều tác phẩm như The Literary Tourist, Read Book, Will Travel hoặc The Value of Literary Tourism. Khi kiểm tra cấu trúc chung của chúng, ta có thể nhận thấy một số điểm tương đồng trong việc phân tích hiện tượng này; xác định điểm đến xuất phát, thời gian ra đời, các loại mục tiêu, du khách thuộc nhóm này và động lực đằng sau chuyến đi của họ. Trong một ấn phẩm năm 2009 của The Chronicle of Higher Education, Randy Malamud đã đưa ra một lập luận ngắn gọn nhưng thuận lợi, trong đó ông nói rằng du lịch văn học – du lịch tập trung vào những địa điểm lịch sử có liên quan đến các tác giả nổi tiếng. Mô tả ngắn này cũng có thể là một định nghĩa cho loại hình du lịch thay thế này, từ đó có thể thấy rõ rằng Malamud chia sẻ quan điểm tương tự với Stephen Coan. Một định nghĩa phức tạp hơn, nhưng vẫn trong cùng một hướng như các ví dụ trước, được cung cấp bởi tạp chí trực tuyến The Heart of New England, theo đó du lịch văn học là một loại hình du lịch văn hóa đến những nơi có sự kiện hoặc nhân vật hư cấu trong sách. Nó cũng bao gồm việc tham quan những nơi và khu vực liên quan đến cuộc đời của các tác giả sách.

Tóm lại, dù ý kiến về tính hữu ích của du lịch văn học còn chia rẽ, một phẩm chất không thể bị bỏ qua: tiềm năng bảo tồn và quảng bá các biểu tượng văn học cùng với những điểm đến liên quan của chúng, một khía cạnh trùng lặp với nhiệm vụ chính của nghiên cứu hiện tại. Vai trò của du lịch văn học càng trở nên quan trọng khi nó được triển khai ở một khu vực mới, vì nó trở thành một trong những bước đầu tiên mà chính quyền địa phương thực hiện trong quá trình nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của di sản văn hóa và sự điều chỉnh kinh tế xã hội chậm chạp của khu vực.

Trong bài nghiên cứu Du lịch văn học - Văn học hỗ trợ cho du lịch (Literary Tourism - Literature acting for tourism) tác giả Ahmed Jadir đã chỉ ra vai trò của du lịch văn học trong việc khai thác giá trị của văn hóa và du lịch như sau: “Du lịch văn học là một khái niệm tôn vinh văn hóa và di sản của một điểm đến. Ý tưởng này liên quan đến việc đến thăm các địa điểm trên thế giới được đề cập trong các tiểu thuyết hư cấu hoặc phi hư cấu. Những địa điểm này có thể thu hút du khách mới, tăng số lượng khách du lịch nội địa và quảng bá các điểm đến du lịch.” (Ahmed Jadir, 2020, tr.1). Như vậy, du lịch văn học không chỉ mang lại lợi ích kinh tế cho các địa phương mà còn giúp bảo tồn di sản văn hóa và kết nối thế hệ hiện đại với các giá trị văn học cổ điển.

Thứ hai, du lịch văn học còn thúc đẩy giáo dục và nhận thức của con người. Du khách có cơ hội tìm hiểu về tác phẩm, tác giả và bối cảnh lịch sử thông qua các tour du lịch và sự kiện. Du lịch văn học khuyến khích du khách tìm hiểu và trân trọng các giá trị văn hóa địa phương để nâng cao nhận thức văn hóa. Việc xây dựng bản sắc địa phương thông qua những hành trình du lịch văn học cũng là một ý tưởng hay. Những du khách cũng đồng thời là độc giả, đôi khi lại chính là thế hệ tiếp theo sáng tác các tác phẩm văn học nhờ sự truyền cảm hứng từ việc du lịch ở những địa điểm gắn liền với yếu tố văn học.

Cuối cùng, du lịch văn học còn góp phần giúp phát triển hình thức du lịch bền vững bởi lẽ so với du lịch tự nhiên, du lịch văn học ít gây áp lực lên môi trường và giúp phân bổ lại dòng khách du lịch đến các khu vực ít được biết đến hơn. Ngoài ra, các giá trị văn học thường trường tồn, dù thời gian trôi qua hay các công trình bị băng hoại nhưng những dữ kiện về văn học luôn sẽ được nhắc đến qua từng thời điểm. Ở mỗi thời điểm, giá trị và cách tiếp nhận những yếu tố văn học này lại các khác nhau. Từ đó, nó tạo được điều kiện cho sự phát triển bền vững của các địa phương​. 

Tóm lại, Du lịch văn học không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn góp phần bảo tồn và quảng bá giá trị văn hóa, giúp các cộng đồng địa phương phát triển bền vững và tạo dựng thương hiệu độc đáo. Nó là cầu nối giữa quá khứ văn học và hiện tại du lịch, khơi gợi sự trân trọng văn hóa và thúc đẩy sự sáng tạo.