ĐEO CHIẾC ĐỒNG HỒ ROLEX – ĐỪNG NGHĨ MÌNH LÀ THƯỢNG LƯU

Hôm nay tôi xin phép nói thẳng: Không biết thưởng thức văn học - nghệ thuật thì đừng nói đến hai chữ "thượng lưu". Độ thượng lưu của bạn tỉ lệ thuận với năng lực cảm thụ nghệ thuật và văn học. Sông có thể cạn, núi có thể mòn song chân lí ấy không bao giờ thay đổi.

Trong xã hội hiện đại, khi vật chất ngày càng lên ngôi, nhiều người nhầm tưởng rằng “thượng lưu” đồng nghĩa với xe sang, nhà lầu, trang phục hàng hiệu và những buổi tiệc rượu xa hoa. Nhưng hôm nay, tôi xin nói thẳng và không né tránh: Không biết thưởng thức văn học - nghệ thuật thì đừng nói đến hai chữ “thượng lưu”. Bởi lẽ, độ thượng lưu đích thực của một con người tỉ lệ thuận với năng lực cảm thụ cái đẹp – cái đẹp của nghệ thuật, cái đẹp của tâm hồn, cái đẹp của sự sống được phản ánh qua văn chương. Sông có thể cạn, núi có thể mòn, nhưng chân lý ấy không bao giờ thay đổi.

Đã từ lâu, khái niệm “thượng lưu” bị trói buộc vào địa vị và tài sản. Nhưng nếu chỉ xét trên thước đo tiền bạc, thì một tên trùm buôn lậu gỗ cũng có thể là “thượng lưu”. Điều ấy rõ ràng sai. Chúng ta cần trả lại cho khái niệm này một nội hàm đúng nghĩa: Thượng lưu là đỉnh cao của văn hóa và trí tuệ. Đó là sự khác biệt giữa kẻ có tiền và người có phẩm chất. Một người giàu nhưng cộc cằn, thô lỗ, ăn nói tục tĩu, không biết Mozart là ai, không từng đọc Dostoevsky hay Nguyễn Du, thì có thể nào xem là “thượng lưu”?

Một tác phẩm văn chương, một bức tranh đẹp, hay một khúc nhạc cổ điển không đơn thuần là sản phẩm để tiêu khiển. Chúng là tiếng nói của tâm linh, là thông điệp từ sâu thẳm đời sống con người. Chỉ người có chiều sâu tâm hồn mới cảm nhận được cái đẹp không nằm trên bề mặt. Khả năng ấy không tự nhiên mà có – nó cần sự giáo dưỡng, sự đọc, sự chiêm nghiệm, sự trưởng thành nội tâm. Và chính điều đó mới tạo nên một cá nhân “cao cấp” thực sự – tức “thượng lưu” đúng nghĩa.

Người Hy Lạp cổ đại xem nghệ thuật là linh hồn của thành bang. Giới quý tộc châu Âu thời Phục Hưng không thể thiếu hội họa, âm nhạc và triết học. Hoàng đế Minh Mạng hay vua Tự Đức đều là thi nhân. Kennedy từng đọc thơ Robert Frost; Churchill là người mê hội họa. Ở chiều ngược lại, những bạo chúa, những kẻ mông muội nhất trong lịch sử đều ghét bỏ hoặc hủy hoại nghệ thuật.

Thượng lưu thực sự không phải là kẻ chi tiền mua tranh Van Gogh để trưng bày khoe khoang, mà là người có thể đứng trước bức tranh ấy, lặng đi, xúc động, và hiểu được nỗi đau trong từng nhát cọ. Họ đọc Truyện Kiều, không chỉ để ngâm nga mà để hiểu thân phận, luân lý, sự đau khổ và hi sinh của một con người.

Nếu sức mạnh là phẩm chất của kẻ mạnh, sự giàu có là đặc quyền của may mắn hay toan tính, thì cảm thụ nghệ thuật là khả năng chỉ con người mới có – và không phải ai cũng có. Nó là đỉnh cao của sự tiến hóa văn hóa, là sản phẩm của một tâm hồn đã được giáo dưỡng và tu luyện lâu dài. Một người chưa từng khóc khi nghe bản “Nocturne”, chưa từng ngỡ ngàng trước những dòng thơ Hàn Mặc Tử, chưa từng rợn người khi đọc Biến dạng của Kafka – liệu có thể nói họ đã chạm vào chiều sâu nhân tính?

Một xã hội thô lậu, vô cảm, đắm chìm trong thực dụng, sẽ dần đánh mất linh hồn. Và một nền giáo dục không trau dồi thẩm mỹ sẽ sinh ra những con người giàu vật chất nhưng nghèo cảm xúc – như những “người máy” biết tiêu tiền nhưng không biết xúc động. Bi kịch của thời đại chúng ta không chỉ là ô nhiễm môi trường hay chiến tranh – mà là sự cạn kiệt cảm xúc và cái đẹp.

Biết thưởng thức văn học – nghệ thuật là biết dừng lại để lắng nghe, biết sống chậm, biết yêu thương, biết cảm thông. Đó chính là nền tảng của một xã hội nhân văn. Và người trẻ muốn đi xa, muốn trở thành công dân toàn cầu, thì trước tiên phải là công dân của thế giới tâm hồn – mà chiếc chìa khóa vào đó là văn học và nghệ thuật.

Một xã hội chỉ biết ngợi ca “giàu nhanh” và “thành công sớm” mà không trân quý văn chương, hội họa, âm nhạc là một xã hội bị què quặt. Những kẻ khoe khoang đồng hồ Rolex nhưng không phân biệt nổi Van Gogh với Picasso, hay tưởng “thơ Đường” là thơ… “con đường”, thì dẫu có sống trên cao ốc, cũng chỉ là nô lệ của vật chất. Ngược lại, một người lao động giản dị nhưng biết đọc sách, nghe nhạc cổ điển, yêu tranh Bùi Xuân Phái, lại có thể là tinh hoa thầm lặng của dân tộc.

Văn học và nghệ thuật không đòi hỏi bạn phải giàu. Chúng chỉ đòi bạn phải sâu. Và chính chiều sâu ấy mới làm nên một con người thượng lưu – chứ không phải chiếc xe bạn đi hay quán cà phê bạn đến.

Bởi vậy, tôi khẳng định lại: Không biết thưởng thức văn học – nghệ thuật thì đừng nói đến hai chữ “thượng lưu”. Thượng lưu không nằm ở giá tiền, mà ở giá trị. Không nằm ở chỗ bạn sống, mà ở cách bạn sống. Không nằm trong tay bạn nắm, mà trong tâm bạn cảm.