ĐẠI CƯƠNG CHIẾN THUẬT BÓNG ĐÁ (P3): EXPECTED GOAL - BÀN THẮNG KỲ VỌNG VÀ TÍNH CHẤT MAY RỦI CAO CỦA MÔN THỂ THAO VUA

Đây là định nghĩa của Opta về xG và qua đó ta cũng có thể mường tượng được cách họ làm việc với những con số này như thế nào. xG được Opta thu thập từ cơ sở dữ liệu của họ về hàng triệu cú dứt điểm trong lịch sử túc cầu, thang đo cho mỗi pha dứt điểm sẽ trải dài từ 0 đến 1 cũng chính là xác suất để cú dứt điểm ấy thành bàn. Hiểu một cách nôm na, ta có thể tính xG của một cú sút từ rìa vòng cấm, hướng chéo về khung thành một góc 45 độ bằng cách “đào lại” tất cả những cú sút ở vị trí đó đã từng được thực hiện trong quá khứ. Giả sử có 1000 cú sút như vậy và có 20 pha trở thành bàn thắng thì chỉ số xG cho cú dứt điểm đó sẽ là 20/1000 tức 0.02. Có thể hiểu rằng xG sẽ chỉ quan tâm đến điều kiện tạo ra cú sút ấy chứ không đề cập đến khả năng hay chất lượng của người dứt điểm. Một pha dứt điểm có chỉ số xG thấp nhưng trở thành bàn thắng thì sẽ tương ứng với việc người dứt điểm đã thực hiện tốt hơn kì vọng và ngược lại.

Đó chính là cách nguyên thủy nhất để thống kê về xG, về sau khi công nghệ càng phát triển và người ta tiếp tục cải tiến phương thức này. Bên cạnh vị trí tung ra cú dứt điểm, các đặc trưng khác của nó cũng được quan tâm đến như :

Cộng tổng các giá trị xG mà một đội tạo ra trong trận đấu ta sẽ có được số bàn thắng mà họ đáng lẽ nên ghi được trong trận đấu đó. Nếu đội bóng đó ghi được nhiều hơn số bàn kì vọng thì sẽ gọi là “overperform” còn ngược lại là “underperform”. Việc overperform hay underperform xG của một đội bóng có thể đến từ nhiều yếu tố như phong độ của cầu thủ, sự xuất sắc của thủ môn đội bạn và quan trong nhất là yếu tố may mắn.

Thống kê bóng đá đã ra đời từ thế kỉ trước, cụ thể là từ những năm 50 với người khai sinh là Charles Reep. Ông là một nhà phân tích bóng đá người Anh, phương pháp thống kê của ông lúc bấy giờ rất đơn giản đó là sử dụng một cuốn sổ và một cây bút chì để ghi chép lại các sự kiện trong trận đấu như số cú dứt điểm, số đường chuyền, số lần mất bóng, … Dần dà, người ta quan tâm đến các số liệu hơn và các công ty ra đời để thực hiện việc này. Opta chính là công ty dẫn đầu trong lĩnh vực này, nổi lên từ thập niên 90. Cách họ làm cũng không khác Reep là bao nhiêu, chỉ là họ thực hiện với quy mô lớn hơn và máy móc hiện đại hơn. Các số liệu mà Opta mang đến như số cú sút, số đường chuyền, thời lượng kiểm soát bóng, … là những số liệu mang tính mô tả chứ không có tính dự đoán. Nó giúp diễn tả lại những gì đã diễn ra nhưng lại không thể giúp chúng ta dự đoán về những thứ có thể xảy ra trong tương lai.

Người ta bắt đầu nghiên cứu để tìm ra các số liệu vừa có khả năng mô tả cũng như dự đoán, và đó là lúc xG ra đời. Bắt đầu từ năm 2012 khi Sam Green đăng một blog lên diễn đàn của Opta về việc chất lượng của các cơ hội dứt điểm cũng quan trọng không kém số lượng. Từ đó, các công ty lớn bắt đầu nghiên cứu về xG. Nổi bật lúc bấy giờ là Smartodds, công ty được sở hữu bởi Mathew Benham chuyên đưa ra các tư vấn, giải pháp về cá cược bóng đá. Smartodds thu thập dữ liệu về xG và bán nó cho các tay chơi cá độ. Ở thời điểm ấy, xG chưa được truyền thông cũng như người hâm mộ tìm hiểu về nhưng nó lại rất nổi tiếng trong giới “bet thủ”. Những tay cá độ cũng muốn giữ những thông số ấy cho riêng bản thân thay vì chia sẻ cái “cần câu cơm” của mình. Do đó, mãi đến năm 2018, xG mới thực sự biết đến rộng rãi bởi công chúng, xuất hiện trên các bảng thông số trước, sau trận đấu trên các đài truyền hình.

Mô tả điểm số mà nên dành được trong một trận đấu nếu gạt bỏ yếu tố may mắn. xP được tính từ các giá trị xG của đội bóng ấy và xG của đối thủ qua một công thức phức tạp. Các giá trị xP của một đội trong một trận đấu sẽ nằm trong khoảng từ 0 đến 3 và hoàn toàn có thể là các số lẻ như 2.1, 1.9, ... Tất nhiên, sẽ chẳng có đội nào dành được 2.1 điểm cả nhưng những thống kê này sẽ có giá trị nếu như tính trên một chặng đường dài của mùa giải, khi mẫu số càng lớn thì các giá trị liên quan đến xác suất sẽ càng chính xác.

Xác suất để tung xúc sắc ra mặt ba chấm là 1/6 không có nghĩa rằng bạn cứ tung 6 lần thì sẽ có một lần xuất hiện mặt ba chấm. Bạn hoàn toàn có thể tung ra mặt ba chấm 2 lần liên tiếp nhưng có thể sau đó sẽ mất thêm cả chục lần tung mặt này lại mới xuất hiện trở lại. Đơn giản đó là quy luật kinh điển của xác suất, nó chỉ càng chính xác nếu như mẫu số càng lớn. Kết quả của một trận đấu bóng đá phụ thuộc vào số bàn thắng mà hai đội ghi được nhưng điểm yếu cố hữu của bộ môn này là bàn thắng xuất hiện rất ít. Nếu như bóng rổ, bóng chuyền hay bóng chày xuất hiện hàng chục, hàng trăm pha ghi điểm mỗi trận thì số bàn thắng ở môn bóng đá thường chỉ đếm trên đầu ngón tay mà như chúng ta đã biết, mẫu số càng nhỏ thì tính may rủi càng lớn.

Giả sử trong một trận đấu, đội A tung ra 2 cú dứt với cùng giá trị xG là 0.4 trong khi đội B có 8 cú dứt điểm trong đó mỗi pha có xG là 0.1. Như vậy tổng giá trị xG của 2 đội trong trận bóng đó đều là 0.8 và chúng ta có thể kết luận rằng khả năng dành chiến thắng của họ là như nhau. Thực tế thì không phải như vậy, hãy cùng tôi quay lại làm toán cấp 3.

xG là xác xuất để cú dứt điểm thành bàn vậy muốn tính xác xuất để pha dứt điểm ấy không thành công ta lấy (1-xG). Giờ hãy tính xác suất chiến thắng của đội A, đội này chỉ sút 2 quả nên họ chỉ có thể thắng với các tỉ số 1-0,2-0 và 2-1. Cách tính sẽ như ở hình dưới.

Như vậy có thể thấy có sự chênh lệch giữa xác suất dành chiến thắng của hai đội. Đội A có khả năng dành chiến thắng nhỉnh hơn chút ít. Công thức tính điểm số kì vọng (xP) cũng sẽ tính theo cách này. Ta có thể tính xP của đội A theo công thức 3*0.34 + 1*0.36 + 0*0.3 = 1.38 . Tương tự, xP cho đội B sẽ là 1.26. Việc đội A có khả năng dành chiến thắng cao hơn mặc cho chỉ số xG toàn trận của 2 đội là bằng nhau nói lên rằng số lượng cơ hội ít nhưng chất lượng cao vẫn sẽ tốt hơn sút nhiều nhưng toàn “sút bừa”.

Một trong những vấn đề của phương pháp xG là nó khá khó để đánh giá màn trình diễn của cá nhân. Nếu một đội bóng ghi được 30 bàn chỉ từ 25 xG của họ thì chúng ta thường cho rằng lượng xG overperform ấy là do may mắn, song nếu con số ấy xảy ra với một cầu thủ thì người ta lại thiên về việc cầu thủ ấy có khả năng dứt điểm tốt hơn so với mức bình thường. Nghiên cứu sâu về xG khiến các nhà phân tích đặt ra nghi vấn về thứ gọi là “khả năng dứt điểm” ấy, liệu nó có thực sự tồn tại. Có nhiều cầu thủ overperform xG nhưng điều đó chỉ tồn tại trong thời gian ngắn. Cuốn sách “The Expected goals philosophy” của tác giả James Tippett có đề cập rằng không có bất kì cầu thủ nào ở các giải đấu hàng đầu châu Âu overperform xG trong 5 mùa giải liên tiếp. Trái lại, các chân sút hàng đầu lại underperform khá nhiều. Cristiano Ronaldo là một ví dụ điển hình cho những cầu thủ được cho là có khả năng dứt điểm vượt trội so với các tiền đạo khác, tuy nhiên nhìn lại thông số xG của CR7 trong giai đoạn từ 2015-2019 (giai đoạn còn ở đỉnh cao phong độ) thì cầu thủ này đã underperform xG trong cả 4 mùa giải ấy.

Như vậy thứ phân tách các tiền đạo hàng đầu không phải là khả năng dứt điểm. Ronaldo khác biệt là do anh ấy có khả năng tạo cho mình nhiều cơ hội để dứt điểm, Ronaldo ghi 35 bàn là do anh ta có thể đưa bản thân vào vị trí tạo ra 35 xG. Điều này đến từ khả năng chạy chỗ, chọn vị trí, qua người và tất nhiên một phần cũng nhờ đồng đội của anh ta.