Là một người trẻ trưởng thành trong thời đại bùng nổ thông tin số, tôi không khỏi choáng ngợp trước biển thông tin và những cuộc tranh luận sôi nổi, thậm chí gay gắt trên mạng xã hội về đủ mọi vấn đề, từ lịch sử, địa lý, chính trị cho đến các vấn đề xã hội nóng hổi. Từ quan hệ Việt Nam - Trung Quốc, cuộc xung đột Nga - Ukraine, cho đến Nghị định 168 về xử phạt vi phạm giao thông mới được ban hành, mỗi chủ đề đều thu hút hàng nghìn, hàng vạn bình luận, phản biện, tạo nên những cuộc tranh luận không hồi kết. Điều khiến tôi trăn trở không phải là sự đa dạng trong góc nhìn - điều vốn dĩ là tất yếu trong một xã hội dân chủ - mà là cách nhiều bạn trẻ (bao gồm cả bản thân tôi trong quá khứ) vô thức rơi vào những "cái bẫy" tư duy: ngụy biện đen trắng, suy diễn cảm tính, công kích cá nhân thay vì tranh luận dựa trên lý lẽ và bằng chứng xác đáng. Những phản ứng này, dù đôi khi xuất phát từ thiện chí, từ mong muốn bảo vệ quan điểm cá nhân, vô tình lại tạo ra một nghịch lý: chúng ta tự hào về sự "văn minh", "hiểu biết" của thời đại số, nhưng lại thiếu đi những công cụ tư duy cần thiết để thực sự thấu hiểu thế giới vốn dĩ vô cùng phức tạp và đa chiều này.
Tôi nhớ đến một chia sẻ của Johnny Trí Nguyễn về Thiền: "Thiền không phải là cố gắng dập tắt mọi suy nghĩ, mà là học cách quan sát chúng, nhận diện chúng để không bị chúng dẫn dắt, cuốn đi". Tư duy phản biện cũng mang tinh thần tương tự. Thay vì cố gắng loại bỏ hoàn toàn định kiến (một điều gần như bất khả thi, bởi định kiến là một phần tự nhiên của quá trình nhận thức), chúng ta hãy học cách nhận diện những định kiến, thiên kiến của bản thân. Chỉ khi ý thức được những giới hạn trong nhận thức của chính mình, ta mới có thể chuyển từ tâm thế phán xét sang lắng nghe, từ phản ứng bức xúc sang thái độ tò mò, ham học hỏi. Bài viết này không nhằm mục đích phán xét hay kết tội bất kỳ ai, mà là một lời mời gọi cùng nhau tháo gỡ những "nút thắt" trong nhận thức, để mỗi bình luận, mỗi ý kiến chúng ta đưa ra không chỉ đơn thuần là cảm tính nhất thời, mà là một bước tiến gần hơn đến sự hiểu biết sâu sắc và toàn diện hơn về thế giới.

1. Xung đột Nga - Ukraine: Khi cảm xúc lấn át lý trí và sự đơn giản hóa thay thế cho cái nhìn đa chiều

Cuộc chiến Nga - Ukraine là một ví dụ điển hình cho thấy cách mà người trẻ, trong đó có cả tôi, thường tiếp cận các vấn đề chính trị - xã hội phức tạp thông qua lăng kính đơn giản hóa, dễ dàng rơi vào những cái bẫy ngụy biện. Thay vì phân tích đa chiều, dựa trên thông tin xác thực và bối cảnh lịch sử, nhiều người lại sa vào bốn lỗi tư duy phổ biến sau:

a) Ngụy biện đen trắng (False Dichotomy): Buộc phải lựa chọn giữa "ủng hộ Nga" hoặc "theo phe phương Tây", bỏ qua sự phức tạp của thực tế địa chính trị

Không ít ý kiến cho rằng Ukraine "đáng bị trừng phạt" vì có xu hướng thân phương Tây, bỏ qua một thực tế lịch sử quan trọng: Nga đã từng công nhận nền độc lập của Ukraine vào năm 1991 sau khi Liên Xô tan rã. Nếu coi việc tách khỏi Liên Xô là hành vi "phản bội", thì chính nước Nga cũng phải chịu định danh này khi từ bỏ mô hình chủ nghĩa xã hội và thậm chí từng có giai đoạn gia nhập nhóm G8 (trước khi bị khai trừ vào năm 2014). Lối tư duy cực đoan, chỉ nhìn nhận vấn đề dưới hai thái cực "đen" hoặc "trắng" này đã xóa nhòa đi sự phức tạp của quan hệ quốc tế, biến một cuộc chiến tranh đẫm máu với những hệ lụy khôn lường thành một trò chơi "thiện - ác" đơn giản, dễ hiểu nhưng phiến diện.

b) Công kích cá nhân (Ad Hominem): Từ định kiến nghề nghiệp đến những cáo buộc vô căn cứ, thiếu logic

Việc gọi Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy là "diễn viên hài vô dụng" chỉ dựa trên xuất thân của ông là một biểu hiện rõ ràng của tư duy định kiến và ngụy biện công kích cá nhân. Thực tế, tỷ lệ ủng hộ của người dân Ukraine dành cho ông  Zelenskyy vẫn ở mức cao, đạt tới 79% (theo khảo sát của Viện Xã hội học Quốc tế Kyiv vào năm 2023), và khả năng lãnh đạo, vận động sự ủng hộ quốc tế của ông đã được chứng minh qua thực tế chiến tranh. Điều này cho thấy năng lực lãnh đạo không phụ thuộc vào quá khứ nghề nghiệp. Tương tự, việc dùng tuổi tác để đánh giá năng lực lãnh đạo cũng là một sai lầm. Kim Jong Un, dù trẻ tuổi, vẫn khiến các cường quốc phải dè chừng và ngồi vào bàn đàm phán - điều này cho thấy tuổi tác không phải là thước đo duy nhất của tầm vóc lãnh đạo.
Về phía Nga, việc cho rằng Nga đang "ngăn chặn chủ nghĩa phát xít" tại Ukraine cũng thiếu cơ sở vững chắc. Những nhóm cực hữu và tân phát xít có tồn tại ở Ukraine, nhưng sự lớn mạnh của họ chủ yếu diễn ra sau sự kiện Nga sáp nhập Crimea năm 2014, như một phản ứng trước mối đe dọa từ Nga. Một sự kiện đáng chú ý là vào thời điểm 2014, khi bị G8 (nay là G7) cáo buộc về hành động của mình, Tổng thống Putin đã tuyên bố rằng ông không làm gì sai vì đó là kết quả của một cuộc "trưng cầu dân ý". Câu hỏi đặt ra là, trong cuộc xung đột hiện tại, liệu Nga đã tiến hành "trưng cầu dân ý" tại các vùng lãnh thổ của Ukraine mà họ đang kiểm soát hay chưa? Việc hình thành và phát triển của các nhóm cực đoan tại Ukraine không phải là nguyên nhân gốc rễ, mà có thể xem là hệ quả từ chính những hành động của Nga, khiến cho những nhóm này cảm thấy bị đe dọa và thúc đẩy họ trỗi dậy.

c) Lập luận ngụy tạo (Straw Man): Biện minh cho hành động quân sự bằng những lý do không có cơ sở xác thực hoặc bị bóp méo

Luận điểm "Nga buộc phải hành động quân sự để đảm bảo an ninh quốc gia, để tồn tại" thường được đưa ra để biện minh cho cuộc chiến. Tuy nhiên, lập luận này đã bỏ qua một số yếu tố quan trọng. Trước năm 2022, Nga vẫn là một cường quốc năng lượng, sở hữu kho vũ khí hạt nhân lớn và có tỷ lệ nghèo đói thấp hơn Ukraine (12.1% so với 24.2% theo số liệu của Ngân hàng Thế giới). Chính những lệnh trừng phạt kinh tế sau khi xung đột nổ ra mới khiến nền kinh tế Nga gặp nhiều khó khăn. Hơn nữa, Hiệp ước Budapest năm 1994, trong đó có sự tham gia và đảm bảo của Nga, đã cam kết Ukraine từ bỏ kho vũ khí hạt nhân để đổi lấy sự đảm bảo an ninh và toàn vẹn lãnh thổ. Việc Nga vi phạm hiệp ước này đã làm lung lay nghiêm trọng lập luận "tự vệ" mà họ đưa ra.

d) Ngụy biện dựa trên cảm tính (Appeal to Emotion): Lấy các biểu tượng văn hóa, lịch sử để biện minh cho hành động bạo lực

Câu nói "Ukraine phá bỏ tượng Lenin nên xứng đáng bị trừng phạt" là một ví dụ điển hình cho lối tư duy cảm tính và ngụy biện. Người Việt Nam, với lịch sử trải qua nhiều biến động, có lẽ hiểu rõ hơn ai hết rằng việc phá bỏ các biểu tượng của chế độ cũ (như việc dỡ bỏ tượng Ngô Đình Diệm sau năm 1975) thường là hệ quả tất yếu của những xung đột lịch sử, chính trị và không thể được sử dụng để hợp pháp hóa chiến tranh hay các hành động bạo lực. Thảm họa Holodomor - nạn đói khủng khiếp do chính quyền Stalin cố tình gây ra ở Ukraine trong những năm 1932-1933 - đã để lại vết thương sâu sắc trong ký ức tập thể của người dân Ukraine, và phần nào lý giải cho thái độ của họ đối với các di sản từ thời kỳ Liên Xô.

2. Nghị định 168: Sự hiểu lầm bắt nguồn từ việc tiếp nhận thông tin phiến diện và thiếu kiểm chứng

Nghị định 168/2024/NĐ-CP của Chính phủ về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực giao thông đường bộ và đường sắt đã nhận được nhiều phản ứng trái chiều từ dư luận. Một phần lớn những phản ứng tiêu cực này xuất phát từ việc tiếp nhận thông tin thiếu đầy đủ, thiếu kiểm chứng và sự lan truyền của những thông tin không chính xác trên mạng xã hội.

a) "Hiệu ứng đám đông" và sự thổi phồng mức phạt: Khi người dùng mạng xã hội chỉ đọc lướt tiêu đề

Thông tin "phạt 20 triệu đồng" khi vi phạm giao thông như vượt đèn đỏ, chạy trên vỉa hè được lan truyền chóng mặt trên mạng xã hội, gây hoang mang trong dư luận. Tuy nhiên, ít người chịu khó đọc kỹ nội dung Nghị định để hiểu rằng mức phạt này chỉ áp dụng cho xe ô tô, còn đối với xe máy thì chỉ đâu đó 2 triệu đến 8 triệu đồng. Đối với các lỗi vi phạm thông thường như dừng đỗ xe sai quy định, vượt đèn đỏ, mức phạt chỉ dao động từ 200.000 đến 800.000 đồng tùy mức độ vi phạm. Sự cường điệu hóa mức phạt này phản ánh một thực trạng đáng lo ngại: thói quen "đọc lướt", "đọc tiêu đề rồi phán xét" thay vì đọc kỹ nội dung văn bản - một hệ quả tiêu cực của việc tiếp nhận thông tin chủ yếu qua các video ngắn, các bài đăng tóm tắt trên mạng xã hội.

b) Nhầm lẫn giữa tuân thủ pháp luật và cứng nhắc, thiếu linh hoạt trong xử lý tình huống

Nhiều người bày tỏ lo ngại về việc có thể bị phạt oan khi nhường đường cho xe ưu tiên (xe cứu thương, xe cứu hỏa) hoặc trong các tình huống bất khả kháng như cán vạch kẻ đường để tránh phương tiện đang làm nhiệm vụ khẩn cấp. Tuy nhiên, Nghị định 168 đã nêu rõ nguyên tắc: "Việc ưu tiên cho xe chữa cháy, xe cứu thương đang phát tín hiệu ưu tiên đi làm nhiệm vụ không bị coi là vi phạm quy định về trật tự, an toàn giao thông". Hệ thống camera giám sát giao thông (camera phạt nguội) chỉ có chức năng ghi nhận hình ảnh, còn việc đánh giá tình huống, xem xét có ra quyết định xử phạt hay không vẫn thuộc thẩm quyền của cán bộ, chiến sĩ cảnh sát giao thông dựa trên các quy định của pháp luật và tình hình thực tế. Điều này tương tự như công nghệ VAR trong bóng đá - là công cụ hỗ trợ trọng tài đưa ra quyết định chính xác hơn, không thay thế hoàn toàn vai trò của con người.

Kết bài:

Thế hệ trẻ ngày nay, được sinh ra và lớn lên trong thời đại kỹ thuật số, có cơ hội tiếp cận với kho tàng tri thức khổng lồ của nhân loại chỉ bằng một cú click chuột. Tuy nhiên, lượng thông tin khổng lồ không đồng nghĩa với chiều sâu trong nhận thức và tư duy. Những tranh cãi xung quanh các vấn đề phức tạp như cuộc xung đột Nga - Ukraine hay Nghị định 168 cho thấy một thực trạng đáng buồn: chúng ta thường dành quá ít thời gian để tìm hiểu sâu, đọc kỹ thông tin từ nhiều nguồn chính thống, mà chủ yếu tiếp nhận thông tin một cách thụ động qua các video ngắn 15-30 giây, các bài đăng tóm tắt trên mạng xã hội. Điều này khiến chúng ta dễ trở thành "nạn nhân" của những thông tin phiến diện, thiếu kiểm chứng, của định kiến cá nhân và của những cảm xúc nhất thời.
Hy vọng rằng bài viết này đã góp phần chỉ ra một số lỗi ngụy biện thường gặp và thức tỉnh "những người cuồng Nga" (hay bất kỳ ai đang ủng hộ một cách mù quáng cho một bên trong các cuộc xung đột) có thể suy ngẫm kỹ hơn, cũng như những người dễ dàng bị dẫn dắt bởi các thông tin chưa kiểm chứng, các luận điệu chống phá, kích động. Rằng trước khi đưa ra bất kỳ nhận định, đánh giá nào về một vấn đề, đặc biệt là các vấn đề chính trị - xã hội phức tạp, hãy dành thời gian tìm hiểu thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, từ cả ba phía như trong trường hợp của Nga và Ukraine là thông tin từ Nga, từ Ukraine và từ các tổ chức quốc tế, các cơ quan truyền thông uy tín, để có cái nhìn khách quan, đa chiều và toàn diện hơn. Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể thực sự trưởng thành về mặt nhận thức, trở thành những công dân có trách nhiệm trong thời đại số.