Con người đã tồn tại qua các đại dịch như thế nào?

Từ thuở sơ khai của loài người, chúng ta đã luôn bị đe dọa bởi vô số dịch bệnh khác nhau. Những vi khuẩn hay virus vô hình này đi cùng với các dịch bệnh mà chúng gây ra đã giết chết số lượng người nhiều hơn bất kỳ cuộc chiến tranh nào hay bất cứ nạn đói nào trong lịch sử. Mỗi thời đại của nhân loại lại xuất hiện các dịch bệnh chết chóc khác nhau. Bởi lẽ, mỗi khi con người thích nghi và tạo ra biện pháp phòng chống dịch bệnh này, thì chính những đổi mới đó lại thường khiến chúng ta tiếp xúc với những loại dịch bệnh mới.

Cuộc hành trình qua các đại dịch chết chóc của loài người bắt đầu từ thời tiền sử, nơi con người còn sống trong các cộng đồng săn bắt – hái lượm nhỏ. Những căn bệnh mà người tiền sử này mắc phải có khả năng cao đến từ thịt của các loài động vật mà họ ăn cùng với nguồn nước mà họ tiếp xúc do thời kì này chưa có khái niệm ăn chín uống sôi. Dù không có ghi chép nào bằng văn bản để xác định rõ các bệnh đó là gì, nhưng có một số dấu vết đặc trưng được để lại trên xương như vết sưng hay tổn thương, điều này cho phép các nhà khoa học có thể chẩn đoán từ xương. Qua các nghiên cứu cho thấy xương từ thời kỳ này có dấu hiệu người nhiễm bệnh lao (tuberculosis) và các bệnh do xoắn khuẩn (treponema), hay ngày nay chúng ta gọi là bệnh tình dục. Mặc dù đây đều là những bệnh nguy hiểm đến tính mạng, nhưng chưa có bằng chứng nào cho thấy có xuất hiện của đại dịch quy mô lớn xảy ra trong thời kỳ tiền sử, việc con người chỉ sinh hoạt trong cộng đồng nhỏ, đồng thời các tiến bộ theo thời gian trong việc chế biến thức ăn cũng như hình thành dạng thức xã hội có thể đã hạn chế việc lây lan và truyền nhiễm các dịch bệnh.

Khi con người bắt đầu phát triển Nông nghiệp cách đây khoảng 12.000 năm, chúng ta đã hình thành nên các bộ lạc lớn và điều đó cũng kéo theo hàng loạt sự xuất hiện của những dịch bệnh mới. Khi ấy, con người cùng ở một nơi với số lượng lớn hầu như không biết gì về việc xử lý chất thải sinh hoạt cũng như cách xử lý nguồn nước. Điều này tạo điều kiện cho các bệnh như kiết lỵ (dysentery) phát sinh. Để hạn chế sự bẩn thỉu trong môi trường sống và các căn bệnh gây ra từ chất thải, những nhà vệ sinh đầu tiên của nhân loại đã ra đời vào khoảng những năm 3000 TCN, xà phòng để vệ sinh cơ thể thì được tạo ra vào khoảng năm 2800 TCN. Không những thế, con người còn biết cách xử lý chất thải bằng cách xây dựng đường dẫn nước thải đổ thẳng ra sông hoặc ra biển nhằm làm cách xa chúng khỏi nơi sinh hoạt. Tuy thô sơ, nhưng điều này giúp hạn chế phần nào các bệnh tật do chất thải và nguồn nước bị ô nhiễm tạo nên.

Nhưng chưa hết, tại các vùng canh tác nông nghiệp, việc xây dựng hệ thống tưới tiêu tạo ra nhiều vũng nước đọng – đây chính là môi trường lý tưởng cho muỗi sinh sôi và kéo theo đó là sự xuất hiện của kẻ thù vô cùng nguy hiểm với loài người trong suốt hàng ngàn năm: bệnh sốt rét (malaria). Chúng ta không thể đo đếm được chính xác số lượng người đã chết vì sốt rét, hoặc bị nó làm suy yếu rồi tử vong vì các bệnh khác. Cho đến tận ngày nay, sốt rét vẫn là căn bệnh cực kỳ nguy hiểm và gây cái chết của hàng trăm ngàn người mỗi năm dù đã có các tiến bộ y học. Con người từ xa xưa do chưa có thuốc chữa đã nghĩ ra cách phải phòng trừ bệnh sốt rét bằng cách tiêu diệt sinh vật trung gian gây bệnh là muỗi và cố gắng không cho muỗi sinh sản với số lượng lớn.

Bước tiến lớn tiếp theo của con người đó là Quá trình đô thị hóa. Với dân số ngày một tăng, các đô thị dần được hình thành, điều này cũng đồng nghĩa với nguy cơ lây lan dịch bệnh cũng lớn hơn. Các đại dịch nguy hiểm liên tục xuất hiện trong thời đại này như Đậu mùa (smallpox), sởi (measles) hay dịch hạch (Bubonic plague). Ở các thành thị nhỏ, những bệnh truyền nhiễm này chỉ có thể lây lan trong thời gian ngắn trước khi hết người nhiễm. Nhưng ở những khu vực đông dân cư, các virus tiến hóa nhanh như virus cúm (flu) có thể liên tục lây nhiễm cho người mới qua đường hô hấp và phát triển thành nhiều biến thể khác nhau. Các đô thị thì bùng nổ dân số nhưng y học thời đó vẫn chưa đủ phát triển để điều trị hiệu quả hay thậm chí là phân biệt các biến thể bệnh này. Trong thế kỷ 6 SCN, chứng kiến một đợt đại dịch đầu tiên được ghi chép lại đó là Đại dịch Justinian quét qua 2 đế chế hùng mạnh nhất khu vực là Byzantine và Sassanid làm 30-50 triệu người chết, biến thế kỉ 6 trở thành một trong những thời kì tang tóc nhất lịch sử nhân loại.

Nền y học thô sơ, ý thức vệ sinh kém và sự đô thị hoá không kiểm soát là nguyên nhân dẫn đến rất nhiều dịch bệnh lớn. Thời kì xã hội Phong kiến nhiều biến động càng khiến hậu quả của đại dịch trở nên vô cùng thảm khốc. Từ năm 1330 đến 1350, đại dịch hạch Cái chết đen đã lan rộng khắp từ châu Á đến châu Phi và sang châu Âu, làm giảm dân số toàn cầu từ khoảng 475 triệu người xuống còn khoảng 350 triệu. Vào thời kỳ đỉnh điểm của dịch bệnh ở châu Âu, châu Á và Bắc Phi, nguy cơ bị nhiễm bệnh gần như là chắc chắn, với tỷ lệ tử vong dao động từ 30 đến 75%. Tuy nhiên, dịch bệnh ảnh hưởng không đồng đều đến mọi tầng lớp trong xã hội. Trong khi hầu hết dân thường sinh hoạt trong điều kiện bẩn thỉu và chịu kết cục bi thảm, thì nhiều lãnh chúa và địa chủ giàu có lại an toàn bằng cách ẩn náu trong những lâu đài hay dinh thự rộng lớn được vệ sinh thường xuyên. Môi trường sạch sẽ chính là yếu tố cơ bản của việc phòng chống dịch, đáng tiếc chỉ những tầng lớp thống trị mới được hưởng đặc ân đó trong thời kì này. Theo thời gian, càng ngày con người càng đầu tư hơn về khoa học, qua đó các kiến thức y học dần trở nên tiến bộ hơn. Tuy vậy điều đó chưa thể thu hẹp sự những khoảng cách về giai cấp, khi mà vẫn chỉ có tầng lớp thượng lưu mới có thể tiếp cận với các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ và các tiến bộ về y học.

Trong thế kỷ 19, bệnh lao (tuberculosis) và bệnh tả (Cholera) là một trong những nguyên nhân gây tử vong phổ biến nhất ở châu Âu và châu Mỹ. Cuộc Cách mạng Công nghiệp mở ra một trang mới trong lịch sử loài người nhưng đồng thời cũng đã tạo ra môi trường làm việc cực kì tồi tệ cho con người thời điểm đó với sự ô nhiễm trong các nhà máy, công xưởng cộng với sinh hoạt thì mất vệ sinh, biến bệnh lao và bệnh tả trở thành đại dịch giết chết tới một phần tư dân số trưởng thành ở châu Âu. Sự phân hoá giàu - nghèo làm trầm trọng hơn các tổn thất nhân mạng khi người lao động nghèo không thể có khả năng được điều trị – trong khi giới nhà giàu lại dễ dàng được tiếp cận với các phương pháp điều trị tiên tiến nhất lúc bấy giờ. Chính điều này đã thúc đẩy các phong trào đấu tranh cho quyền lợi của người lao động cũng như cải thiện điều kiện sống của con người. Bảo hiểm xã hội xuất hiện để giúp người lao động trả phí chữa bệnh, các nhà tắm - nhà vệ sinh công cộng được mở ra, hệ thống xử lý nước thải hiện đại được xây dựng ... Qua đó đánh dấu cho sự tiến bộ vượt bậc của nền văn minh nhân loại.

Từ nền tảng đó, trong suốt thế kỷ 20, con người liên tục cải tiến nền y khoa để bảo vệ sức khoẻ trước các loại bệnh tật. Trong đó Vaccine là một trong những thành tựu quan trọng nhất khi nó được phổ biến rộng rãi ở nhiều quốc gia, giúp cho con người xoá sổ nhiều loại virus như đậu mùa, bệnh dại hay bệnh sởi từng là cơn ác mộng trong quá khứ. Sự ra đời của vaccine, cùng với sự cải thiện về dinh dưỡng và vệ sinh, đã giúp con người sống lâu hơn. Nhưng không phải thế mà con người tránh được mọi đại dịch, năm 1918 Đại dịch cúm Tây Ban Nha xuất hiện và chỉ trong 1 năm nó đã cướp đi sinh mạng của 50 triệu người, nhiều hơn số người chết của 4 năm Đại chiến thế giới thứ nhất cộng lại. Điều này nhắc nhở con người phải luôn cải tiến chất lượng y tế để ứng phó với các dịch bệnh. Tuy vậy, vẫn còn vô số khu vực trên thế giới chưa tiếp cận được với vaccine, như châu Phi - nơi mà Sốt rét vẫn cướp đi sinh mạng của hàng trăm ngàn người mỗi năm. Bệnh lao vẫn tiếp tục lây nhiễm cho hàng triệu người, gần một nửa trong số đó sống ở khu vực Đông Nam Á. Đặc biệt, xuất hiện cả làn sóng Anti-vaccine - tẩy chay việc sử dụng vaccine dù không có bằng chứng khoa học cụ thể, đáng báo động là có vẻ như càng ngày càng có nhiều người tham gia vào các hoạt động anti-vaccine mà không hề hiểu được hậu quả khôn lường của việc không sử dụng.

Thế kỷ 21, con người đang ở trong thời đại bùng nổ Khoa học kỹ thuật, trong đó những tiến bộ y học như xét nghiệm nhanh và vaccine mRNA có thể giúp chúng ta đối phó với các đợt bùng phát mới trong thời gian kỷ lục. Dịch SARS (2002-2004) hay dịch Ebola (2013-2016) là những ví dụ tiêu biểu về việc ngành dịch tễ được kiểm soát được dịch nhanh chóng, qua đó hạn chế tổn thất nhân mạng dù tỉ lệ gây tử vong rất cao. Thế nhưng nếu dịch bệnh phát triển với một tốc độ chóng mặt vượt qua dự tính của con người thì sao? Thế giới đã phải trải qua một thời kì khó khăn như vậy khi xuất hiện virus SARS-CoV-2 hay còn được gọi là Virus Corona, được biết đến là Đại dịch COVID-19 bùng phát vào năm 2020. Sự lây lan với tốc độ khủng khiếp trên khắp thế giới từ châu Á sang châu Âu, châu Phi và châu Mỹ khiến cả thế giới bị đảo lộn, nhiều quốc gia phải đóng cửa biên giới, các hoạt động văn hoá - giải trí buộc phải dừng lại, kinh tế chững lại và suy thoái. Điều đáng sợ là dù ở đỉnh dịch nhưng vẫn có nhiều người thờ ơ trong việc phòng chống dịch hoặc nghi ngờ hiệu quả của vaccine. Tuy nhiên vượt qua những khó khăn với tổn thất lên đến hơn 7 triệu người chết và hơn 700 triệu ca lây nhiễm trên toàn thế giới, con người đã vượt qua thời kỳ khó khăn đó và có những cải cách trong lĩnh vực y tế dự phòng nhằm tránh khỏi một đại dịch lớn và dai dẳng có thể bào mòn cả thế giới trong tương lai.

Lịch sử loài người là minh chứng cho sức sống mãnh liệt và khả năng thích nghi phi thường trước những thách thức khắc nghiệt đến từ các dịch bệnh. Từ thời tiền sử cho đến hiện đại, con người không chỉ tồn tại mà còn không ngừng phát triển, học cách hiểu rõ hơn về mầm bệnh, xây dựng hệ thống y tế. Đồng thời phát minh ra các phương pháp điều trị và phòng ngừa hiệu quả. Tuy nhiên, hành trình này chưa kết thúc vì trong tương lai những đại dịch mới có thể tiếp tục xuất hiện bất ngờ và nguy hiểm hơn. Để ứng phó hiệu quả, sẽ còn cần phải tiếp tục đầu tư vào nghiên cứu khoa học, y tế dự phòng và công nghệ y học hiện đại. Song song với đó, một yếu tố không thể bỏ qua là sự công bằng trong tiếp cận y tế. Bài học từ quá khứ cho thấy rằng không phải ai cũng có cơ hội sống sót như nhau trong các đại dịch – điều này cần phải thay đổi. Đảm bảo rằng tất cả mọi người, ở mọi nơi và thuộc mọi tầng lớp, đều phải được tiếp cận với vaccine, thuốc men và dịch vụ chăm sóc sức khỏe là trách nhiệm chung của cả cộng đồng và xã hội. Chỉ khi ấy, con người chúng ta mới có thể đối mặt vững vàng với các dịch bệnh tương lai và xây dựng một thế giới khỏe mạnh, công bằng hơn cho tất cả.