Có thể bạn chưa biết: từ thời trung cổ cho tới trước cách mạng ở Nga, dân tộc Kazakh phải chật vật đi tìm tên cho dân tộc mình!

Vốn dĩ nó là thế này: trong tiếng Turk cổ, có một thuật ngữ gọi là "kazak" (казак) với nghĩa đen là "kẻ lang thang". Trong thời trung cổ, người Nga bị người Tatar/Mông Cổ/Turk đô hộ, nên về căn bản có chia sẻ, tiếp nhận chung nền văn hóa cùng các thuật ngữ này của người Turk.

Sau khi ách độ hộ Tatar-Mông Cổ chấm dứt, thế giới Nga và thế giới Turk tách ra riêng, nhưng vẫn giữ nhiều văn hóa chung trước đó - một hiện tượng thường thấy trong lịch sử. Cụ thể, cụm từ "kazak" để chỉ những người lang thang này vẫn tồn tại cả trong ngôn ngữ Nga và ngôn ngữ Turk. Thế là vấn đề sinh ra từ đây!

Trong thế giới Nga, ngay từ khi ách đô hộ của Tatar/Mông Cổ hình thành, đã một bộ phận lớn dân cư đã di cư khỏi các vùng đất truyền thống để tới vùng thảo nguyên rộng lớn phía Nam và phía Đông, bao gồm các vùng đất phía Nam của Nga, Ukraine, Volga và Tây Sibir,... Xu hướng này vẫn tiếp diễn qua nhiều thế kỷ sau, khi các vùng đất Nga trải qua nội chiến, mất mùa, thay đổi triều đại, chế độ nông nô,... thì những dòng người lớn như vậy vẫn tiếp tục đổ về các vùng thảo nguyên hoang vắng.

Do các vùng này địa hình là thảo nguyên rộng lớn hoang vu, nên các dân cư ở này sống chủ yếu bằng việc đi lang thang trên lưng ngựa tìm kiếm lương thực hoặc cướp bóc chứ ít khi sinh sống định cư.

Do đó, trong thế giới Nga gọi họ là những người như vậy là "kazak" (tiếng Nga là "казак" - như đã nói ở trên có nghĩa là "kẻ đi lang thang"). Đó chính là những người mà chúng ta gọi là Cossack ngày nay. Trong lịch sử Nga có rất nhiều cộng đồng Cossack khác nhau, chúng ta sẽ tìm hiểu về họ trong các bài viết khác.

Đồng thời với đó, trong thế giới Turk, cũng có một bộ phận dân tộc sống trên vùng thảo nguyên lớn Trung Á. Khác với người Tatar sống trên đồng bằng Đông Âu sống định cư nông nghiệp, hay người Uzbek sống trên sa mạc sống bằng buôn bán, người dân sống ở thảo nguyên Trung Á đó cũng sống lang thang du mục.

Do vậy, thế giới Turk cũng gọi họ là người "kazak". Đó chính là dân tộc Kazakh và quốc gia Kazakhstan hiện hay.

Như vậy, chúng ta hiểu đơn giản là: có 2 cộng đồng người sống ở 2 thế giới khác nhau, không hề biết tới nhau, nhưng cách sống y hệt nhau! Tuy 2 thế giới đó cách biệt nhau, nhưng lại dùng chung 1 thuật ngữ để chỉ những người đi lang thang. Nên cuối cùng, chúng ta có 2 cộng đồng người mang trùng tên nhau!

Điều đó chưa có vấn đề gì lớn diễn ra do ban đầu họ còn tách biệt, chưa biết tới nhau. Nhưng đến khi thế giới Nga bắt đầu xâm lấn, bành trướng lãnh thổ của mình sang các quốc gia du mục, thì câu chuyện mới phức tạp. Bởi lẽ, quá trình mở rộng đất đai của nước Nga có một phần lớn là qua bàn tay của người Cossack, chúng ta có thể sẽ nói kỹ hơn về nó ở bài viết khác.

Tới đây, 2 thực thể "kazak" đã gặp nhau - quân Cossack của Nga và người Kazakh địa phương. Viết bây giờ thì chúng ta phân biệt như vậy thôi, chứ thực tế vào thời điểm bấy giờ đọc hay viết 2 từ đó ra thì chẳng khác nhau gì, đều viết là "казак" và đọc thành "ka-zak" cả!

Thành ra nó dẫn tới nhiều rắc rối, chẳng hạn nhiều lúc trên chiến trường 2 phe quân Cossack và người Kazakh đang đánh nhau, chỉ huy Nga bảo lính "bắn bọn kazak đi!" thì lính Nga chẳng biết bắn vào phe nào!?

Để giải quyết tạm thời vấn đề này, từ năm 1734 tới thời kỳ cách mạng Nga (tức khoảng năm 1917), chính quyền Nga tạm đổi tên người "kazak" sống ở thảo nguyên thành người "kyrgyz" (кирги). Từ này đọc vừa có phần giống giống mà cũng vừa đủ khác để phân biệt với người Cossack ở Nga. Hơn nữa, chính quyền Nga nhận thấy rằng trên vùng thảo nguyên Kazakh, có một bộ phận dân chúng tự gọi mình là "kyrgyz", nên lầm tưởng rằng đó là một tên gọi khác của người Kazakh.

Điều này duy trì tới sau cách mạng 1917, cho nên các bạn sẽ thấy một tình huống bi hài rằng, vùng đất ứng với Kazakhstan ngày nay - vào cách mạng Nga lại tên là "CHXNCN Xô Viết tự trị Kirghiz (Киргизская Автономная Социалистическая Советская Республика)"

NHƯNG, rồi vấn đề khác lại nổ ra. Ngày nay chúng ta đều biệt người Kazakh không phải là người Kyrgyz, nước Kazakhstan khác hoàn toàn nước Kyrgyzstan.

Điều nhiển hiên đó không khó để các nhà nghiên cứu dân tộc học ở Đế quốc Nga, sau khi nghiên cứu kỹ lưỡng quy củ, phát hiện ra. Họ biết rằng hóa ra mình đã nhầm lẫn tai hại, hóa ra có một dân tộc khác hoàn toàn, sống trên dãy Thiên Sơn giáp Trung Quốc, lại có tên chính xác là "Kyrgyz". Đó chính là dân tộc Kyrgyz và quốc gia Kyrgyzstan ngày nay. Dân tộc này sống trên các sườn núi, lấy săn bắt và đánh thuê cho các tộc người khác như Hán, Duy Ngô Nhĩ, Mông Cổ,... để kiếm sống.

Hóa ra, người Kazakh ở thảo nguyên Kazakhstan đã phải mang tên của dân tộc khác trong mấy trăm năm. Chính quyền Nga phải vội vả sửa sai lầm này, tách người Kazakh khỏi người Kyrgyz. Nhưng như thế thì nó lại quay về bài toán cũ: người Kazakh trên thảo nguyên lại trùng tên với người Cossack ở Nga - đều là "kazak"!

Do vậy, phương án cuối cùng đã được chính quyền Nga (thực ra lúc này là Liên Xô) đưa ra cho họ vào năm 1926: tên của người "kazak" trên thảo nguyên được trả về đúng với âm "kazak" của họ. Nhưng, để tránh nhầm lẫn với người Cossack, âm "к" trong "казак" được biến thành âm "x" và viết là "казаx"!
Nói tóm lại, từ đó người Kazakh ở Kazakhstan và người Cossack ở Nga đọc giống nhau nhưng viết khác nhau!

Trải qua vài cải cách nữa, chữ "к" và "x" trong tiếng Nga cũng được thay đổi, và cách phát âm cũng có đôi chút đổi khác. Tới nay tiếng Nga hiện đại viết "казакh" để chỉ người Cossack ở Đông Âu. Với nước Kazakhstan ở Trung Á, họ viết là "Казахи". Nghị quyết về cách viết và phát âm các từ này theo cách hiện đại được Liên Xô ban hành ngày 5/2/1936, các bạn có thể đọc ở mẩu báo nà

Tuy vậy, điều này cho tới nay vẫn bị nhiều người dân tộc chủ nghĩa Kazakhstan coi là xấu hổ và nhục nhã lịch sử, nên có nhiều phong trào lên tới tận quốc hội Kazakhstan, đòi đổi tên người Kazakh về cách viết nguyên thủy "казакh". Nghĩa là, họ đòi hủy bỏ nghị quyết của Liên Xô năm 1936 về cách phát âm hiện đại. Những tranh luận như thế có thể thấy rất nhiều trên báo chí Kazakhstan, chẳng hạn như dưới đây:

Còn ông Kyrgyzstan thì không ảnh hưởng gì, vẫn là "Kyrgyz" (кирги) như bao đời nay.

ЦЕНТРАЛЬНЫЙ ИСПОЛНИТЕЛЬНЫЙ КОМИТЕТ КАЗАССР

СОВЕТ НАРОДНЫХ КОМИССАРОВ КАЗАССР

ПОСТАНОВЛЕНИЕ

О РУССКОМ ПРОИЗНОШЕНИИ И ПИСЬМЕННОМ ОБОЗНАЧЕНИИ СЛОВА «КАЗАК»

Президиум Центрального Исполнительного Комитета Советов и Совет Народных Комиссаров Казакской АССР постановляют:

1. Для более правильного произношения на русском языке слова «Qazaq» и в соответствии с казакским произношением этого слова в производных от него последнюю букву «к» в русском произношении и письменном обозначении слова «казак» заменить буквой «х», в соответствии с этим писать не «казак», а «казах», не «Казакстан», а «Казахстан» и т. п.

2. Предложить всем советским, хозяйственным и общественным организациям точно руководствоваться данным постановлением.

Зам. председателя ЦИК КАССР А. Джангильдин

Председатель СНК КАССР У. Исаев

Секретарь ЦИК КАССР Т. Джумабаев

BAN CHẤP HÀNH TRUNG ƯƠNG CHXHCNXV TỰ TRỊ KAZAKHSTAN

HỘI ĐỒNG DÂN ỦY CHXHCNXV TỰ TRỊ KAZAKHSTAN

NGHỊ QUYẾT

ngày 5 tháng 2 năm 1936

Về cách phát âm và viết tiếng Nga của từ "kazak" (казак)

Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Liên Xô và Hội đồng Dân ủy nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết tự trị Kazakhstan quyết định:

1. Để phát âm chính xác hơn từ "Qazaq" [chỉ người Kazakh] trong tiếng Nga và phù hợp với cách phát âm tiếng Kazakh của từ này trong các từ phái sinh của nó, hãy thay thế chữ cái cuối cùng "k" trong cách phát âm tiếng Nga và cách viết của từ "казак" bằng chữ “x”, theo đó từ nay cách viết không phải là “казак” nữa, mà là “казах”, do vậy quốc gia không phải “Казакстан”, mà là “Казахстан”, v.v.

2. Đề nghị tất cả các cơ quan chính quyền Xô Viết, các tổ chức kinh tế và cộng đồng thực hiện nghiêm chỉnh nghị quyết này.

Phó Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Kazakhstan ASSR A. Dzhangildin

Chủ tịch Hội đồng Dân ủy Kazakhstan ASSR U. Isaev

Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Kazakhstan ASSR T. Dzhumabaev