Có thật là trí thông minh của con chủ yếu được di truyền từ mẹ?

Trí thông minh (IQ) thường được hiểu là khả năng học hỏi, suy luận, giải quyết vấn đề và tiếp thu kiến thức mới [1]. Đây là một đặc điểm phức tạp chịu ảnh hưởng bởi cả yếu tố di truyền và môi trường. Nhiều nghiên cứu trên cặp sinh đôi và con nuôi cho thấy khoảng 40–50% (thậm chí lên đến ~60–80% ở tuổi trưởng thành) sự khác biệt cá nhân về IQ là do di truyền [1][2]. Cũng cần nhấn mạnh là trí thông minh không hoàn toàn cố định – môi trường như giáo dục, dinh dưỡng, nuôi dưỡng và các can thiệp trong suốt cuộc đời có thể làm thay đổi điểm số IQ [1]. Tuy vậy, trí thông minh có tính ổn định khá cao qua đời người (ví dụ hệ số tương quan IQ từ 11 tuổi tới 90 tuổi khoảng 0,54) [1]. Tổng hợp các nghiên cứu cho thấy giới hạn di truyền (“heritability”) của IQ vào khoảng một nửa biến thiên tổng thể ở người trưởng thành [1], nghĩa là còn lại một nửa chịu ảnh hưởng từ môi trường và các yếu tố phát triển khác. Các nghiên cứu phân tích di truyền quy mô lớn (GWAS) hiện đại cũng khẳng định trí thông minh là tính trạng đa gen (polygenic), phụ thuộc vào hàng nghìn biến thể di truyền nhỏ trên nhiều nhiễm sắc thể khác nhau [2].

Phân bố gen liên quan IQ trên bộ gen: Các nghiên cứu cũ từng lưu ý rằng nhiễm sắc thể X có nhiều gen liên quan đến chức năng thần kinh và phát triển trí tuệ [3]. Tuy nhiên, phát hiện này không đồng nghĩa với việc gen “IQ” chủ yếu nằm trên X. Các phân tích GWAS gần đây trên mẫu rất lớn không chỉ ra loci nào trên X-chromosome là quy định IQ của người bình thường. Ngược lại, các gen liên quan IQ được tìm thấy trên cả nhiễm sắc thể thường (autosome) lẫn X, và không có bằng chứng khoa học cập nhật nào chứng tỏ những “gen IQ đặc hiệu trên X” [4][2]. Nghiên cứu mới nhất (2017) trên ~78.000 người đã xác định hơn 50 gen liên quan IQ, rải rác khắp bộ gen và tạo ra hiệu ứng nhỏ cộng gộp [2][4]. Điều này ủng hộ mô hình đa gen cho trí thông minh (nhiều gen mỗi gen đóng góp rất nhỏ) [2], thay vì một số gen lớn quy định chủ yếu.

Di truyền cha-mẹ: Về lý thuyết, đàn ông chỉ có một nhiễm sắc thể X và truyền X duy nhất cho con gái, trong khi phụ nữ có hai X và truyền X ngẫu nhiên cho cả con trai lẫn con gái. Nếu gen IQ chủ yếu trên X, có thể kỳ vọng con gái nhận X từ cả cha (X) và mẹ (một trong hai X), con trai nhận X từ mẹ. Tuy nhiên, các kết quả thực nghiệm không cho thấy sự thiên vị rõ rệt nào. Hiện chưa có dữ liệu di truyền nào định lượng trực tiếp “phần trăm di truyền IQ từ mẹ” so với cha. Thay vào đó, các phân tích di truyền thô bằng GWAS và GCTA xác định rằng giới tính của cha mẹ không tạo ra sự khác biệt lớn: các biến thể di truyền ảnh hưởng IQ đa phần ở autosome, và con cái nhận gen từ cả cha lẫn mẹ ngang nhau về mặt di truyền [2][4]. Không có bất kỳ nghiên cứu đương đại nào cho thấy gen di truyền từ mẹ (hay X-chromosome) chiếm đa số trong di truyền IQ của con.

Tính đa gen và tầm quan trọng của mẫu lớn: Các kết quả GWAS cho thấy chỉ khi mẫu nghiên cứu đủ lớn mới phát hiện được tác động của nhiều gen nhỏ. Sniekers và cộng sự (2017) cho thấy năng suất di truyền (heritability) ước tính được từ SNP khoảng 40–50%, tức phù hợp với mô hình “đa gen” và tỷ lệ di truyền cao được biết từ nghiên cứu song sinh [2]. Như vậy, phần lớn di truyền IQ đến từ nhiều vùng gen khắp bộ gen, chứ không tập trung vào nhóm gen nào đó của mẹ.

Độ tương quan IQ cha/mẹ – con: Nhiều khảo sát lớn về gia đình cho thấy IQ của con có mối liên hệ với IQ của cả cha và mẹ, và thông thường mối liên hệ này không nghiêng hẳn về bên nào. Ví dụ, một nghiên cứu theo dõi suốt đời của thế hệ sinh năm 1958 ở Anh ghi nhận hệ số tương quan IQ mẹ-con khoảng 0,30 và IQ cha-con 0,31, tức gần như tương đương [5]. Điều này cho thấy cả cha và mẹ đều đóng vai trò tương đương về di truyền (vì cha và mẹ chia sẻ trung bình 50% gen với con).

Nghiên cứu cho con nuôi: Các nghiên cứu con nuôi chỉ ra rằng IQ trẻ em gắn chặt với IQ di truyền của cha mẹ sinh học hơn là với cha mẹ nuôi. Trong một khảo sát điển hình (Dự án Texas 1976), tương quan IQ giữa trẻ và mẹ đẻ là 0,37, trong khi giữa trẻ và mẹ nuôi chỉ 0,22, và giữa trẻ và cha nuôi chỉ 0,04 [6]. Kết quả này phản ánh ảnh hưởng mạnh của di truyền (mẹ đẻ) và tương đối nhỏ của môi trường nuôi dạy chung. Tuy nhiên, do trong nghiên cứu này cha ruột không được theo dõi nên chưa thể kết luận về đóng góp trực tiếp của cha ruột.

Nghiên cứu đặc thù: Một số khảo sát khác cũng so sánh ảnh hưởng của cha và mẹ. Ví dụ, trong nghiên cứu NEAD (2011) theo dõi trẻ 3 tuổi có mẹ mang bệnh động kinh, cả IQ và trình độ học vấn của cha mẹ ban đầu đều liên quan đến IQ của con. Tuy nhiên, sau khi điều chỉnh các yếu tố, chỉ IQ mẹ (và trình độ học vấn mẹ) độc lập tác động lên IQ con, còn IQ cha không còn ý nghĩa thống kê [7]. Kết quả này cho thấy trong hoàn cảnh riêng (mẹ bị bệnh) vai trò của mẹ tỏ ra nổi trội hơn, nhưng không thể khái quát chung cho toàn bộ dân số.

Yếu tố xã hội và môi trường: Ngoài di truyền, môi trường nuôi dạy và xã hội cũng ảnh hưởng mạnh đến IQ con. Nhiều khảo sát chỉ ra con cái của các gia đình có trình độ học vấn và thu nhập cao thường đạt IQ cao hơn [8]. Trong bối cảnh này, có thể mẹ thường trực tiếp chăm sóc và tương tác nhiều hơn với con (đặc biệt ở các xã hội truyền thống), nên các yếu tố về giáo dục mẹ hoặc cách nuôi con của mẹ có thể làm tăng tương quan IQ mẹ – con. Tuy vậy, đây là kết quả của tương tác gen–môi trường phức tạp, không phải bằng chứng cho thấy gen thông minh “đến chủ yếu từ mẹ”.

Tóm lại, không có bằng chứng khoa học nào vững chắc khẳng định trí thông minh của con chủ yếu di truyền từ mẹ. Hầu hết nghiên cứu cho thấy con cái thừa hưởng gen liên quan IQ từ cả cha và mẹ với tỷ lệ ngang nhau về mặt di truyền. Trong di truyền học hiện đại, trí thông minh là tính trạng đa gen, và các gen liên quan phân bố rộng khắp bộ gen, không tập trung ở nhiễm sắc thể X của mẹ [2][4]. Các khảo sát tâm lý–xã hội cũng không tìm thấy mối tương quan IQ của con với mẹ vượt trội so với cha: hệ số tương quan IQ mẹ–con và cha–con thường xấp xỉ nhau [5], trừ khi điều chỉnh các yếu tố môi trường hoặc nhóm mẫu đặc thù.

Quan điểm lan truyền trên mạng xã hội rằng “IQ di truyền chỉ từ mẹ” xuất phát từ cách hiểu sai một số nghiên cứu cũ (ví dụ nghiên cứu về ảnh hưởng của sữa mẹ) chứ không dựa trên bằng chứng mới [4]. Hiện nay các nhà khoa học đồng thuận rằng di truyền IQ là kết quả của sự kết hợp gen từ cả cha lẫn mẹ cùng với ảnh hưởng quan trọng từ môi trường sống và nuôi dưỡng [2][5]. Do đó, không thể nói IQ con chủ yếu do mẹ; thay vào đó, con cái được hình thành bởi sự pha trộn di truyền của cả hai bên cha mẹ cùng với các yếu tố xã hội-xúc cảm đi kèm.