Có nên Chấp Nhận chuyện Ta sẽ Ngu đi và Hài Lòng với Cuộc Sống Dậm Chân tại chỗ?

Quan điểm về "The Stupid Issue" của Lane Brown mới đây đã khám phá bằng chứng về một làn sóng suy giảm nhận thức rộng lớn lao và mạnh mẽ trong lịch sử. Bài viết dựa trên các xu hướng như hiệu ứng Flynn đảo ngược (điểm IQ ngày càng giảm của con người), đồng thời làm vững chắc thêm quan điểm từng được Allan Bloom viết thành sách từ năm 1987. 

Brown trình bày một loạt dữ liệu cho thấy người Mỹ và có thể là thế giới phát triển đang trải qua sự suy giảm có thể đo lường được ở một số khả năng nhận thức, đặc biệt là trí thông minh linh hoạt, tức là khả năng giải quyết vấn đề mới, nhận diện mẫu hình và thích nghi - những điều từng giúp chúng ta phát triển hơn loài khác.

Luận điểm này không đóng khung sự "Ngu" phổ quát mà là sự chuyển dịch khỏi tư duy trừu tượng, phân tích... sang các thói quen tư duy đơn giản hơn. Dựa trên luận văn thạc sĩ năm 2023 của Elizabeth Dworak, phân tích 394.378 bài kiểm tra IQ trực tuyến từ người lớn Mỹ giữa năm 2006 và 2018, điểm số đã giảm ở các lĩnh vực chính bao gồm: Lý luận ma trận (câu đố hình ảnh trừu tượng), Chuỗi chữ cái và số (nhận diện mẫu hình), Lý luận ngôn ngữ (giải quyết vấn đề dựa trên ngôn ngữ) đều giảm. Chỉ góc Lý luận không gian (xoay tinh thần các vật thể 3D) là ngoại lệ, cho thấy cải thiện nhẹ. 

Sự suy giảm rõ rệt nhất ở nhóm 18-22 tuổi và những người có trình độ học vấn thấp hơn, nhưng ảnh hưởng đến tất cả các nhóm nhân khẩu học. Bên cạnh đó, điểm ACT ở mức thấp nhất trong hơn 30 năm, điểm toán trung bình của học sinh cuối cấp trung học là tệ nhất kể từ năm 2005. Hơn một phần tư người lớn Mỹ hiện đọc ở mức thông thạo thấp nhất, theo các đánh giá quốc gia.

Các Chỉ số Xã hội rộng lớn hơn cũng cho thấy, Cử tri ít thông tin (lên đến 25% cử tri) dựa vào meme giải trí và bối cảnh bị đơn giản hóa, ảnh hưởng đến bầu cử bằng thông điệp cảm xúc cực đoan. Sự phi lý tài chính, như bong bóng tiền điện tử hoặc cổ phiếu rác khiến hiệu ứng FOMO ngày càng tiêu cực.

Đọc sách để giải trí đã giảm 40% trong hai thập kỷ (từ 28% năm 2004), đời sống tinh thần được thay thế bằng phương tiện điện tử. Khả năng chú ý và tập trung đã giảm một nửa trong đại dịch, nhưng thực tế là xu hướng suy giảm nhận thực này có trước COVID.

Một nghiên cứu năm 2018 của Na Uy về các gia đình cho thấy sự tăng và giảm IQ trong các thế hệ. Kết luận loại trừ giải thích di truyền và những kiểu đổ lỗi đơn giản như "quá nhiều thời gian màn hình" hoặc "xúc tác mạnh", với ví dụ là sự xuất hiện của radio, TV, trò chơi điện tử… được dự đoán sẽ làm chúng ta ngu đi nhưng không, trong thời gian các phát minh ra đời nhân loại vẫn ghi nhận sự tăng IQ... khác hoàn toàn với bối cảnh hiện tại.

Nhà thần kinh học Scott Marek cho rằng nếu nhân loại muốn đổ lỗi cho Công nghệ về sự Ngu Đi của Con Người thì cần bằng chứng quy mô lớn (hàng nghìn người tham gia) và liên kết với nghiện dopamine... vì thực tế là vẫn thiếu bằng chứng mạnh mẽ. Các nguyên nhân về sự Ngu đi của Con Người dẫn tới một vài giả thuyết phổ biến sau:

Thiết bị Thông minh làm giảm sút sức mạnh trí nhớ và giải quyết vấn đề hộ con người, dẫn đến suy giảm khả năng dùng trí tuệ ở các nhiệm vụ đòi hỏi phức tạp hơn.

Giáo dục và Môi trường: Dinh dưỡng kém hơn, cấu trúc gia đình, hoặc tiếp xúc (vi nhựa, lạm dụng thuốc)

Tiến hóa Phương tiện: Các nhà lý thuyết như Marshall McLuhan và Neil Postman lập luận rằng phương tiện định hình lại nhận thức.

Quay lại với luận điểm của Brown, cốt lõi là tác giả cho rằng suy giảm nhận thức xuất phát từ "quyền truy cập không hạn chế vào tâm trí của nhau" qua các nền tảng kỹ thuật số, tương tự với một "phẫu thuật thùy não đám đông". 

Não bộ con người vốn tiến hóa cho các bộ lạc nhỏ (20-50 người), xử lý ý tưởng quen thuộc. Bây giờ, chúng ta gặp hàng trăm ý tưởng của người lạ hàng ngày qua mạng xã hội, nguồn tin và thuật toán. Điều này phơi bày và buộc chúng ta đối diện với toàn bộ phổ độ Ngu Ngốc của Con Người từng ngày từng giờ, vốn từng bị giới hạn cục bộ (ví dụ: bạn ngu thì chỉ gia đình bạn biết và xấu hổ với bạn mà thôi…).

Độ Ngu Ngốc của Con Người Hiện Đại lan truyền nhanh như virus và thuật toán ưu tiên nội dung lại thường đơn giản hoặc khơi gợi hơn nên càng khiến “chất lượng” của Sự Ngu tăng lên.

Bên cạnh đó, mọi ý tưởng hay ho của Con Người hiện nay đều bị méo mó qua các lớp, bởi một ngành công nghiệp review, podcast tóm tắt phim, sách, trải nghiệm… TikTok rút gọn các yếu tố khác biệt do địa chính trị, trích dẫn/meme loại bỏ ngữ cảnh… Khiến Con Người tiếp nhận kiến thức ngày một thô sơ và lười phản biện. Điều này dẫn đến "sụp đổ mô hình", tương tự cách AI đang được huấn luyện trên dữ liệu suy thoái (theo Ilia Shumailov). Và qua các thế hệ, đầu ra thông tin ngày trở thành vô nghĩa, những nHà SáNg tẠo NộI dUnG thì ngày một tự tin vào lỗi hiểu biết và Độ Ngu của mình.

Các thí nghiệm cho thấy LLM được cho quyền dữ liệu trả về thấp trong lý luận, tức là máy móc có quyền bỏ qua bước logic, nếu người dùng không yêu cầu. Con người có thể đang "tự đầu độc" tâm trí mình và AI làm tệ hơn chu kỳ Ngu Đi của Nhân Loại.

Đáng sợ là Mạng xã hội giờ là nguồn tin tức chính thức của nhiều Chính Phủ. Thống kê có tới 17% tin tưởng nội dung trên TikTok toàn cầu. Đây là thứ Chiến thuật mà tác giả phải gọi là "làm ngập khu vực (xã hội) bằng Cứt". Tiếp xúc quá nhiều và quá lâu với những ý tưởng không được lọc của người khác, dẫn đến "sụp đổ theo mô hình" trong Nhận Thức và Tư Duy Nhân Loại

Thế giới cho tư duy trừu tượng và phân tích đang phai mờ vì chẳng ai quan tâm và muốn nạp thông tin dài chứa logic. Các nhiệm vụ (task) trí tuệ có xu hướng được tự động hóa, chuyên môn bị chính trị hóa và tư duy "midwit" - không phân biệt nổi đúng sai ngày một phổ biến.

Chúng ta dĩ nhiên, không Ngu Bẩm Sinh. Nhưng ngày nay, Kiến thức Tập thể từ hàng triệu năm của Nhân Loại đang bị ghi đè bởi các lớp nghĩa thô sơ và trần trụi. Nền giáo dục cổ động chủ nghĩa tương đối đạo đức và thiếu tư duy phê phán. Tại Mỹ, theo nghiên cứu của Bloom lập luận rằng các trường đại học đã từ bỏ giáo dục cổ điển (Triết học và các Tác phẩm Cổ điển) để ủng hộ sự mở cửa và tương đối. Điều này "đóng cửa" tâm trí bằng cách loại bỏ quan điểm văn hóa và chiều sâu, dẫn đến sự nông cạn, hư vô và vụ lợi ở sinh viên. Hệ quả là người trẻ ưu tiên lòng tự tôn cá nhân hơn tìm kiếm sự thật vì sợ “tổn thương”. Giải trí và Tình yêu dễ dãi là chỗ trốn cho lối sống “Từ Bỏ Trí Tuệ” vì người ta thích thoải mái hơn là sống khắc kỷ. Nhưng cuối cùng, chính sự tương đối trong đòi hỏi Tự Do làm điều mình thích của Con Người lại làm suy yếu dân chủ bằng cách xói mòn giá trị chung.

Đi làm một vài năm, đa phần những Người Lao Động và Trí Thức tư duy tốt, đều hướng đến đòi hỏi một công việc vừa mang lại thu nhập tốt, vừa giúp chúng ta upgrade level, nghĩa là tạo dựng sự nghiệp và cống hiến, từ đó có thu nhập cao hơn... chứ không phải làm những việc lặp đi lặp lại vô nghĩa và vô giá trị theo yêu cầu của khách hàng, của sếp... Và dĩ nhiên, nhu cầu tưởng như rất Đáng Khen và Thiết Thực là Bất Khả Thi. Nếu bạn đang ở học tập và làm việc Việt Nam, cộng thêm combo không có nền tảng đặc biệt mạnh từ đầu (top trường, background xịn, sản phẩm cá nhân viral...), thì bạn Không Thể Đòi Hỏi bạn sẽ Tiến Bộ hơn ngoài nhu cầu Cơm, Áo, Gạo, Tiền.

Thực tế trong 2020s, vẫn có một số nhóm công việc đáp ứng được cả 2 tiêu chí ở trên đặt ra: Thu nhập tốt (từ 60–80tr/tháng trở lên ở VN, hoặc $120k–$300k+/năm nếu remote cho nước ngoài) đồng thời là công việc có tính sáng tạo cao, không bị hành như con rối, được tự chủ và thực sự lên level mỗi ngày...

Chỉ có khoảng vài chục bạn ở Việt Nam đang làm ở các mức trên. Họ đều thuộc top 1–2% trình độ + có chiến lược rõ ràng từ rất sớm. 90% còn lại nếu muốn lương cao thì phải vào outsource/offshore company hoặc product VN (VNG, Tiki, Axie...) nghĩa là sống với Bi Kịch sẽ bị khách hàng hành, làm việc lặp, khó lên level thật sự.

Lối thoát duy nhất là trở thành người cực mạnh trong một niche rất hẹp mà thế giới đang thiếu người (ví dụ: CUDA kernel, ZK circuit, LLM training infra, formal verification...). Khi bạn top 5–10% thế giới trong niche đó, bạn sẽ có quyền chọn công việc, chọn sếp, chọn mức độ tự chủ.

Không bất khả thi, nhưng nó đòi hỏi phải: Chấp nhận cạnh tranh ở mức world-class, không phải chỉ VN. Tức là:

Tập trung xây một niche siêu sâu thay vì làm full-stack hay “gì cũng biết chút chút”

Có sản phẩm/public contribution rõ ràng (paper, open-source 10k+ stars, giải ICPC top, IMO medal, hoặc từng làm ra tool mà dân dev toàn cầu dùng)

Chủ động apply remote/global thay vì chờ tuyển dụng trong nước

....

Cái gọi là Dậm Chân Tại Chỗ mà người viết muốn nói, hay sự Ngu Đi của Trí Tuệ, chính là Hội chứng lương cao nhưng chết đứng Trình Độ - Căn bệnh nghề nghiệp phổ biến nhất của Lao Động Việt Nam.

Ví dụ ở Việt Nam, mình thấy có hai loại lập trình viên lương cao:

Loại thứ nhất: lương 70–150 triệu/tháng, làm outsource/product nội địa, ngày 8–10 tiếng họp hành, sửa bug theo yêu cầu khách Nhật/Hàn/Sing, cuối năm tăng 10–15 %. Họ giàu lên, nhưng kỹ năng thì đứng yên hoặc tụt lùi so với thế giới. 3–5 năm sau nhìn lại, CV vẫn chỉ là “Spring Boot + React + AWS cơ bản”, không có lấy một dòng đóng góp public nào đáng kể. Họ bị mắc kẹt trong vòng lặp lương cao THÌ sợ nhảy VÀ càng sợ càng không dám học cái mới VÀ càng không học thì càng chỉ đáng giá ở thị trường nội địa/outsource VÀ lương mãi không lên được bậc tiếp theo...

Loại thứ hai: lương tương đương hoặc cao hơn (thường remote USD), nhưng mỗi ngày đều phải chiến đấu với top 1 % thế giới. Họ làm AI research, protocol crypto, infra scaling, ZK, quantitative trading… Công việc buộc họ phải đọc paper mới mỗi tuần, viết code mà cả thế giới sẽ dùng, bị review bởi những người giỏi hơn mình gấp nhiều lần. Kết quả là chắc chỉ sau 3 năm với tiến bộ công nghệ hiện tại, khoảng cách trình độ giữa họ với loại thứ nhất là một vực thẳm không thể vượt nổi...

Lương tingting nhưng portfolio 5 năm trước với 5 năm sau gần như giống hệt nhau. Đến năm 30–35 tuổi, khi thị trường outsource bão hòa hoặc AI thay thế dần mid-level engineer, họ đột nhiên phát hiện mình không còn chỗ đứng ở phân khúc cao hơn, cũng không đủ cạnh tranh ở phân khúc thấp hơn vì chi phí cuộc sống đã quá cao...

Có bạn nhanh nhạy hơn thì đầu tư chứng khoán, crypto nhằm chen chân vào high-frequency trading system. Nhưng thị trường chứng khoán Việt Nam để lãi được thì cách nhau một vũ trụ về bản chất, công nghệ và trình độ.

Ở Việt Nam 2025, ngay cả các quỹ lớn nhất (Dragon Capital, VinaCapital, SSI AMF…) cũng không làm HFT thật sự, họ chỉ làm medium-frequency tối đa vài lệnh/phút. HFT thực sự chỉ tồn tại ở:

Jane Street, Citadel, Hudson River Trading, Jump Trading, Tower Research, Optiver, IMC, Flow Traders…

Một số bank lớn (JPMorgan, Goldman Sachs có desk riêng)

Crypto: Wintermute, Cumberland, GSR, Alameda (trước khi sập)

Vậy nếu một người Việt Nam muốn nhắm hướng “high-frequency trading systems” để lên level như mình nói ở trên thì cần gì?

Trình độ: top 1 % competitive programming (Codeforces red, IOI medal, ICPC regional champion trở lên) hoặc PhD toán/CS từ top trường.

Kỹ năng: C++20 / Rust hiện đại, low-latency programming, FPGA (Verilog), kernel bypass, network stack tối ưu.

Portfolio: có thể tự build một toy HFT bot giao dịch crypto (dù lỗ) để chứng minh hiểu latency, order book, MEV…

Mức lương khi vào được: $400k–$1.5M/năm (remote hoặc relocate Singapore/London/NY/Chicago).

...

Đầu tư chứng khoán ở Việt Nam hiện tại cách HFT một khoảng cách còn xa hơn cả chúng ta với Elon Musk về độ giàu :))

Nhân Loại đang Ngu Đi và Cá Nhân Chúng Ta sẽ dậm chân Tại Chỗ khi mà chỉ còn vài ngách cực hẹp để sống sót và vượt qua vực thẳm của Tiến Bộ. Có phải không?

Mình ước gì sự Ngu dần đều của Nhân Loại là Có thể Cứu Vãn và tất cả những Thực Tế Bi Kịch kể trên chỉ là giai đoạn chuyển tiếp. Lịch sử cho thấy chúng ta luôn thích nghi: Từ lửa đến internet, mỗi bước đều có rủi ro nhưng lợi ích lớn hơn. Vấn đề không phải Công Nghệ hay sự Ngu lan truyền như Virus... mà là cách chúng ta sử dụng chúng.

Nếu bạn chấp nhận "Dậm Chân Tại Chỗ" về Tư duy và Sự nghiệp vì sự thoải mái, thì đúng là...

Nhưng nếu chủ động lọc thông tin, học sâu và dám cạnh tranh toàn cầu, chúng ta có thể đảo ngược xu hướng Ngu Đi của chính mình và Nhân Loại.

Ngu Đi hay không phụ thuộc vào Lựa Chọn Cá Nhân của bạn và tôi, không phải Định Mệnh.