Trong mỗi câu chuyện cổ tích Việt Nam, ta không chỉ tìm thấy những nhân vật kỳ bí hay những bài học đạo lý giản đơn. Đằng sau đó là tấm gương phản chiếu tâm hồn, tính cách và những mâu thuẫn nội tại của người Việt suốt bao thế hệ. Bài viết này sẽ cùng bạn khám phá cách mà những câu chuyện dân gian không chỉ dạy ta về đúng sai, mà còn hé lộ sâu sắc về cái “tôi” trong mỗi chúng ta, được hình thành bởi bối cảnh lịch sử, xã hội và văn hóa đặc trưng của đất nước.
Có bao giờ bạn tự hỏi vì sao người Việt lại vừa hiền lành, nhẫn nhịn, nhưng cũng có lúc bùng nổ, quyết liệt và thậm chí là tàn nhẫn? Vì sao chúng ta thường nhắc đến sự cần cù, chịu khó nhưng đôi khi lại ngấm ngầm tự hào khi "lách luật thông minh"? Những nghịch lý ấy, nếu nhìn thật kỹ, đều đã thấp thoáng trong những câu chuyện cổ tích - nơi tâm lý tập thể và tính cách người Việt được chưng cất qua từng thế hệ.

Cổ tích - tâm lý học của người Việt sơ khai

Người Việt lớn lên không phải bằng Descartes hay Freud. Chúng ta không bắt đầu nhận thức thế giới bằng triết lý duy lý hay phân tâm học. Mà bằng những câu chuyện của bà, của mẹ - Tấm Cám, Thạch Sanh, Sọ Dừa, Trạng Quỳnh, nơi đầu tiên cho ta biết thế nào là đúng sai, công lý, tình yêu, phản kháng và niềm tin.
Ảnh: Pinterest
Ảnh: Pinterest
Trong những câu chuyện cổ ấy, ta thấy rõ những tầng nhu cầu tâm lý cơ bản của con người: khát vọng được yêu thương và thừa nhận (Tấm), mong muốn vượt thoát số phận (Sọ Dừa), nhu cầu công lý (Thạch Sanh), hay tinh thần kháng cự trong bất công (Trạng Quỳnh).
Truyện cổ tích không phải là tưởng tượng trẻ con. Nó là tấm gương phản chiếu tâm thức xã hội, là nơi tính cách Việt được hình thành và di truyền qua lời kể.

Tính cách người Việt ẩn trong từng nhân vật

Tấm - Bi kịch của sự chịu đựng kéo dài
Là biểu tượng của người phụ nữ Việt truyền thống - cam chịu, hiền lành, nhẫn nhịn, nhưng một khi vượt quá ngưỡng, sẽ phản kháng dữ dội. Tấm không "ác" như ta từng nghĩ, cô chỉ sống sót theo cách xã hội dạy cô phải làm. Có lẽ vì thế mà câu chuyện Tấm Cám vẫn gây tranh cãi suốt bao năm qua.
Sọ Dừa - Người khác biệt không được chấp nhận
Trong xã hội nặng về hình thức, Sọ Dừa đại diện cho những ai bị đánh giá sai lệch vì ngoại hình hoặc xuất thân. Nhưng chính anh đã cho thấy: phẩm chất con người không nằm ở vỏ bọc. Điều đó vẫn đúng trong xã hội hiện đại, nơi mà người trẻ vẫn đang chật vật khẳng định mình giữa những định kiến.
Thạch Sanh - Người hùng bị lãng quên
Anh là hình ảnh của người làm nhiều nhưng ít được ghi nhận - một hình ảnh quen thuộc trong môi trường công sở, giáo dục, hay cả gia đình hôm nay. Câu chuyện đặt ra câu hỏi: ai là người thật sự tạo ra giá trị, và ai là người đang được tung hô?
Trạng Quỳnh - Trí tuệ sinh tồn giữa bất công
Trạng không chỉ là kẻ giỏi đối đáp, mà còn là biểu tượng của người dân thấp cổ bé họng biết dùng trí để sống sót. Trạng sống trong một xã hội mà luật không dành cho người yếu – và anh đã "lách" bằng sự hài hước, thông minh, đôi khi là xảo quyệt. Hình bóng ấy vẫn tồn tại hôm nay – trong lời bình luận thông minh trên mạng xã hội, trong cách người trẻ tìm cách thích nghi với hệ thống.

Cổ tích không ngủ quên, nó đang sống trong ta

Ảnh: Pinterest
Ảnh: Pinterest
Nguy hiểm nhất không phải là người trẻ không đọc cổ tích, mà là họ đọc nó như thứ lỗi thời. Trong khi đó, cổ tích là bản đồ cảm xúc đầu đời, là nền móng văn hóa được gieo trong ta từ tấm bé. Những thông điệp ngụ ngôn đó, theo nhà phân tâm học Freud, chính là hình ảnh ẩn dụ của vô thức tập thể, còn theo nhà xã hội học Nguyễn Văn Huyên, là "tâm hồn dân tộc sống động dưới lớp vỏ kể chuyện."
Tấm – Cám không đơn thuần là mâu thuẫn mẹ ghẻ con chồng, mà là biểu tượng cho giấc mơ vượt thoát giai tầng. Sọ Dừa là ẩn dụ về sự tỏa sáng của kẻ bị lãng quên. Trạng Quỳnh là tiếng cười của kẻ yếu trước quyền lực. Những ẩn dụ đó, vẫn còn sống, khi một đứa trẻ hôm nay thấy mình "khác biệt", khi một người mẹ cảm thấy tiếng nói của mình bị lấn át, hay khi một người trẻ lặng lẽ cười mỉa trước bất công mà họ chưa thể thay đổi.

Vậy chúng ta là ai trong các nhân vật dân gian?

Câu hỏi ấy tưởng nhẹ nhàng, nhưng thực ra là một hành trình nội chiếu. Nó khiến ta đặt lại vấn đề: trong thời đại mà tính cá nhân lên ngôi, nhưng người Việt vẫn luôn nhấn mạnh đến "tập thể", thì điều gì đang thực sự vận hành bên trong ta?
Có phải khi im lặng trong một cuộc họp, ta đang là Tấm chưa vùng dậy? Có phải khi ta cảm thấy không ai công nhận, ta đang mang tâm thế của Thạch Sanh? Hay khi ta lên mạng "cà khịa" bằng ngôn từ thông minh, ta đang kế thừa tinh thần Trạng Quỳnh?
Truyện cổ tích không chỉ là lời kể ru ngủ trẻ em. Đó là hệ thống biểu tượng văn hóa, là ngôn ngữ tâm hồn, là trí tuệ cảm xúc tập thể. Đọc lại cổ tích là hành trình trở vào bên trong, để hiểu vì sao mình nghĩ thế này, cảm thấy thế kia và phản ứng như hôm nay.
Và biết đâu, giữa những bộn bề cơm áo, bạn sẽ nhận ra: có một phần Tấm, phần Thạch Sanh, phần Trạng Quỳnh… đang sống trong chính bạn - lặng lẽ, bền bỉ và đầy bản sắc Việt.

Note:

René Descartes (1596–1650): nhà triết học, toán học người Pháp. Ông là cha đẻ của triết học hiện đại, nổi tiếng với câu nói: “Tôi tư duy, vậy tôi tồn tại” (Cogito, ergo sum). Descartes đề cao lý trí, tư duy logic, sự phân tích rõ ràng và minh bạch trong mọi nhận thức về thế giới. Trong bài viết, Descartes được nhắc đến như biểu tượng của tư duy duy lý, tách biệt cảm xúc – hoàn toàn đối lập với cái “mơ hồ, cảm tính, biểu tượng” trong truyện cổ tích
Sigmund Freud (1856–1939): bác sĩ tâm thần, nhà phân tâm học người Áo. Freud là người đặt nền móng cho phân tâm học - trường phái phân tích tâm lý, vô thức, giấc mơ và các xung năng bản năng trong con người. Ông cho rằng văn hóa, nghệ thuật, giấc mơ… phản ánh những khát vọng bị dồn nén trong vô thức. Trong bài viết, Freud được nhắc đến để khẳng định: câu chuyện cổ tích không đơn giản – chúng phản ánh chiều sâu tâm lý và bản năng người Việt, tương tự như cách Freud lý giải giấc mơ và biểu tượng.