Cách để phát hiện thủ thuật kế toán và gian lận trên báo cáo tài chính(P3).

Như đã đề cập trước đó, khi các lãnh đạo cấp cao khoe khoang về một chuỗi thành tích ấn tượng kéo dài, thì khả năng cao họ sẽ tìm đến các chiêu trò kế toán để duy trì chuỗi thành tích đó. Hãy xem cách hãng cà phê nổi tiếng Keurig Green Mountain (Keurig) cố che giấu tốc độ tăng trưởng doanh thu đang chậm lại trước các nhà đầu tư.Công ty một cách tùy tiện đã thay đổi các quy tắc quyết định về thời điểm bắt đầu ghi nhận doanh thu và vị trí ghi nhận các khoản chiết khấu số lượng lớn trên Báo cáo Kết quả kinh doanh (Income Statement). Keurig tăng trưởng rất nhanh trong giai đoạn 2005–2008, và CEO Lawrence J. Blanford, tự hào về thành tích đó, thường xuyên khoe với nhà đầu tư trong các bản công bố lợi nhuận:

“Thật tuyệt khi một lần nữa được chia sẻ những kết quả thuận lợi như hôm nay. Năm 2007 là một năm có hiệu quả tài chính mạnh mẽ với doanh thu thuần và lợi nhuận tăng 52% so với năm trước. Đây là quý thứ 20 liên tiếp Green Mountain Coffee đạt mức tăng trưởng doanh thu hai chữ số, và là quý thứ tám liên tiếp có mức tăng trưởng trên 25%.”

Như ta biết, bất cứ thứ gì tăng trưởng với tốc độ trên 25% trong thời gian dài sẽ cho ra những con số khổng lồ. Đối với tăng trưởng doanh thu, gần như không thể duy trì chuỗi tăng trưởng ở mức cao như vậy mãi. Vì vậy, chỉ là vấn đề thời gian trước khi Keurig phải công bố rằng chuỗi thành tích đó đã kết thúc—hoặc tìm cách khiến nó trông như vẫn tiếp tục.Đáng tiếc, Keurig đã chọn cách thứ hai.Khi đọc các báo cáo 10-K của công ty cho năm tài chính 2007 và 2008, chúng tôi phát hiện hai thay đổi nhỏ nhưng quan trọng trong chính sách kế toán mà ban lãnh đạo đã thực hiện vào năm 2008 nhằm thổi phồng doanh thu:

Phần đầu đã minh họa cách các công ty ghi nhận doanh thu không đúng bằng cách ghi nhận bán hàng trước khi người bán thực hiện các hoạt động quan trọng. Tiếp theo, chúng ta sẽ thảo luận về việc ghi nhận doanh thu khi người bán đã bắt đầu thực hiện hợp đồng, nhưng ban lãnh đạo lại ghi nhận doanh thu với mức cao hơn rất nhiều so với thực tế được phép.

Tương tự Keurig, nhiều công ty cũng thay đổi chính sách ghi nhận doanh thu cho các dự án đang triển khai nhằm thổi phồng doanh thu và lợi nhuận hoạt động. Hãy xem tình thế của nhà sản xuất Nhật Bản Ulvac khi doanh nghiệp gặp khó khăn nghiêm trọng và ban lãnh đạo tìm cách “giải quyết” vấn đề bằng cách thay đổi chính sách kế toán.

Bảng 3-1 cho thấy kết quả kiểm toán mà Ulvac công bố cho các năm tài chính kết thúc vào tháng 6 của các năm 2008, 2009 và 2010.

Sau một năm 2009 đầy khó khăn (doanh thu giảm 7% và lợi nhuận hoạt động giảm 62%), năm 2010 dường như là một giai đoạn phục hồi thành công (tăng trưởng doanh thu cải thiện lên mức chỉ còn âm 1% và lợi nhuận hoạt động tăng ấn tượng 38%). Trông có vẻ như công ty đã quản lý chi phí rất hiệu quả trong bối cảnh không có tăng trưởng doanh thu.

Tuy nhiên, vấn đề là kết quả năm 2010 lại vô cùng sai lệch. Cụ thể, Ulvac đã thay đổi phương pháp ghi nhận doanh thu sang phương pháp phần trăm hoàn thành (POC – percentage-of-completion), và kết quả là công ty bắt đầu ghi nhận doanh thu sớm hơn rất nhiều so với cách làm truyền thống.Bảng 3-2 cho thấy kết quả mà Ulvac lẽ ra phải báo cáo nếu không thay đổi chính sách ghi nhận doanh thu. Đây là những con số khiến nhà đầu tư phải “tỉnh người” và sốc.

Hãy chú ý cột bên phải, “Tỷ lệ thay đổi đã điều chỉnh” của năm 2010, và so sánh với mức thay đổi được trình bày trong Bảng 3-1—một mức giảm doanh thu 1%.Thực tế, thay vì doanh thu gần như ổn định lại trong năm 2010 sau khi giảm 7% năm trước, doanh thu đáng lẽ phải giảm tới 21%, điều này chắc chắn sẽ khiến nhà đầu tư hoảng loạn.Do vậy, để tránh gây thất vọng, ban lãnh đạo Ulvac đã tìm ra “giải pháp”, và một cách khó hiểu là đơn vị kiểm toán lại chấp thuận: thay đổi chính sách ghi nhận doanh thu và che giấu những vấn đề nghiêm trọng của công ty khỏi nhà đầu tư.

Ulvac cho thấy một ví dụ điển hình về việc doanh thu báo cáo tăng vọt khi một công ty chuyển từ phương pháp ghi nhận doanh thu thông thường sang phương pháp phần trăm hoàn thành (POC)—vốn mang tính chất “táo bạo” hơn. Nhà đầu tư cũng cần cảnh giác với các công ty đã sử dụng POC nhưng tùy ý thay đổi các ước tính hoặc giả định quan trọng, vì điều này cũng có thể làm doanh thu bị thổi phồng đáng kể.

Hãy xem trường hợp công ty năng lượng mặt trời hàng đầu First Solar (FSLR) và cách họ thay đổi kế toán để che giấu những khó khăn trong kinh doanh.

Năm 2014, First Solar đang xây dựng một số nhà máy điện mặt trời lớn nhất tại Hoa Kỳ. Vì đây là các dự án xây dựng dài hạn, First Solar áp dụng kế toán POC, và để xác định mức độ hoàn thành, công ty tính chi phí đã phát sinh như một tỷ lệ phần trăm trên tổng chi phí dự kiến. Theo phương pháp này, khi công ty thay đổi ước tính tổng chi phí dự án, điều đó sẽ ngay lập tức tác động đến doanh thu đã ghi nhận—hoặc tăng hoặc giảm tiến độ ước tính của dự án.

Kế toán theo phương pháp POC cho phép công ty ghi nhận doanh thu ngay cả trước khi dự án hoàn thành. Phương pháp này được đưa ra để giúp các doanh nghiệp làm hợp đồng xây dựng dài hạn có thể báo cáo hoạt động kinh doanh theo từng kỳ, ngay cả khi sản phẩm chưa được bàn giao cho khách hàng.

Theo POC, doanh nghiệp phải ước tính phần trăm công việc đã hoàn thành và ghi nhận tương ứng phần doanh thu, chi phí và lợi nhuận của toàn bộ dự án. Vì vậy, nhà đầu tư cần đặc biệt cẩn trọng khi phân tích các công ty sử dụng POC, bởi kết quả báo cáo phụ thuộc rất nhiều vào các ước tính nội bộ của công ty.

Các nhà đầu tư tinh ý có thể phát hiện dấu hiệu bất thường bằng cách đọc kỹ phần thuyết minh (footnotes) trong báo cáo 10-K của First Solar năm 2014. Khi công ty cập nhật ước tính tổng chi phí dự án trong năm 2014, chỉ cần “một cú click chuột trong Excel”, ban lãnh đạo đã ngay lập tức ghi nhận thêm 40 triệu USD doanh thu (sau khi đã ghi thêm 8,5 triệu USD trong năm 2013).Hơn nữa, vì doanh thu tăng thêm này không đi kèm bất kỳ chi phí bổ sung nào, nên lợi nhuận gộp và lợi nhuận hoạt động tăng lên đúng bằng số doanh thu được “bơm thêm”.

Trong khi POC cho phép ban lãnh đạo có nhiều “không gian sáng tạo” để ghi nhận doanh thu sớm, thì CA, một công ty phần mềm doanh nghiệp, còn làm điều táo bạo hơn nữa—ghi nhận doanh thu giấy phép cho nhiều năm trong tương lai ngay lập tức, mặc dù doanh thu đó chưa được “kiếm ra”.

Cảnh giác với việc ghi nhận trước doanh thu từ hợp đồng cấp phép dài hạnCA bán các giấy phép dài hạn cho phép khách hàng sử dụng phần mềm máy tính lớn (mainframe). Khách hàng trả phí cấp phép trả trước, và sau đó trả phí duy trì hàng năm để gia hạn.Mặc dù hợp đồng kéo dài nhiều năm (có hợp đồng tới 7 năm), công ty vẫn ghi nhận giá trị hiện tại của toàn bộ doanh thu cấp phép cho toàn bộ hợp đồng ngay lập tức.Vì doanh thu được ghi nhận hết từ đầu, trong khi tiền mặt thu về trải dài nhiều năm sau, CA đã ghi nhận một lượng lớn khoản phải thu dài hạn (long-term receivables) trên Bảng Cân đối kế toán.

SEC cáo buộc rằng từ tháng 1/1998 đến tháng 10/2000, CA đã ghi nhận sớm hơn 3,3 tỷ USD doanh thu từ ít nhất 363 hợp đồng phần mềm với khách hàng.

Khoản phải thu dài hạn phình to của CA lẽ ra phải là dấu hiệu cảnh báo cho nhà đầu tư về việc công ty ghi nhận doanh thu quá tích cực. Một quá trình xem xét kỹ lưỡng có thể đã giúp nhà đầu tư nhận ra sự gia tăng đột biến của phải thu dài hạn và tổng phải thu ngay từ tháng 9/1998.Nhà đầu tư nên sử dụng chỉ số “Days’ Sales Outstanding” (DSO – Số ngày phải thu) để đánh giá mức độ khách hàng thanh toán nhanh hay chậm so với tốc độ công ty ghi nhận doanh thu. Một DSO cao có thể cho thấy:Công ty ghi nhận doanh thu quá sớm hoặc quá “mạnh tay”,hoặc quản lý thu tiền kém hiệu quả.Vào tháng 9/1998, khi khoản phải thu trả góp dài hạn của công ty tăng mạnh, DSO của CA đã đạt 247 ngày (dựa trên doanh thu sản phẩm)—tăng 20 ngày so với cùng kỳ năm trước.Ngoài ra, tổng phải thu, bao gồm cả ngắn hạn và dài hạn, đã tăng lên 342 ngày—tăng thêm 31 ngày.