Cách để phát hiện thủ thuật kế toán và gian lận trên báo cáo tài chính?

Đây là một series bài viết trích và dịch lại các đoạn trong sách mà mình đã đọc và ấn tượng qua cuốn sách:’FINANCIAL SHENANIGAN’ của tác giả Howard M. Schilit. Bài viết này có mục tiêu chủ yếu là giúp mình vừa ôn lại các kiến thức,nội dung trong sách và cung cấp kiến thức về gian lận trên báo cáo tài chính cho các nhà đầu tư Việt Nam.Mình không phải là một chuyên gia trong lĩnh vực forensic auditing (Kiểm toán pháp y) hay một chuyên gia trong kế kiểm nên nếu trong quá trình dịch thuật có sai sót thì mong người đọc góp ý,thông cảm để mình có thể cải thiện thêm.

Được mô tả bởi Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Hoa Kỳ (SEC) là “Một trong những vụ gian lận kế toán nghiêm trọng nhất mà chúng tôi từng gặp”.Waste Management Inc. (WM) là công ty vận chuyển rác thải có trụ sở tại Chicago,Waste Management đã thổi phồng lợi nhuận trước thuế 1,7 USD trong sáu năm kể từ năm 1992.Ở thời điểm đó nó được coi là vụ gian lận lợi nhuận lớn nhất trong lịch sử của các tập đoàn ở Mỹ.

Waste Management đã phát triển một cách nhanh chóng trong suốt 1993 đến 1995,Waste Management đã chi hàng triệu đô la để thâu tóm 441 công ty một cách khó hiểu.Việc thây tóm này kéo theo hàng loạt special charges(các khoản chi phí đặc biệt, phát sinh một lần, không mang tính thường xuyên, được ghi nhận trong báo cáo kết quả kinh doanh ở đây là chi phí thâu tóm các công ty khác) được ghi giảm vào lợi nhuận. Vì các nhà đầu tư thường bỏ qua các khoản chi “một lần” khi đánh giá lợi nhuận, nên WM vẫn trông có vẻ khỏe mạnh về tài chính. Hơn nữa, để che mắt nhà đầu tư, công ty còn bù trừ các khoản lợi nhuận đầu tư “một lần” từ việc bán tài sản với các chi phí đặc biệt, khiến kết quả kinh doanh trông ổn định hơn thực tế.

Waste Management cũng là một tay chơi khét tiếng trong việc tìm ra các cách để thổi phồng lợi nhuận bằng cách trì hoãn các chi phí sang kỳ sau.Công ty ghi vốn hóa chi phí bảo dưỡng, sửa chữa và lãi vay vào bảng cân đối kế toán thay vì hạch toán thẳng vào chi phí.Đồng thời, WM còn giảm chi phí khấu hao xe tải rác bằng cách kéo dài thời gian sử dụng hữu ích và nâng giá trị thu hồi (salvage value) của tài sản.

Như bạn sẽ thấy trong suốt cuốn sách này, những vấn đề kế toán lớn thường dễ bị che giấu khi doanh nghiệp thực hiện nhiều thương vụ mua lại. Sau khi WM sáp nhập với USA Waste Services vào tháng 7/1998, CEO mới được bổ nhiệm đã lo ngại về kiểm soát nội bộ và phương pháp kế toán, nên ra lệnh tiến hành kiểm tra đặc biệt. Kết quả cho thấy kiểm toán nội bộ yếu kém đến mức các báo cáo tài chính trước đây không thể tin cậy được. WM sau đó cảnh báo nhà đầu tư trong báo cáo 10-Q:

“Sau khi tham khảo ý kiến với kiểm toán viên độc lập (Arthur Andersen), công ty kết luận rằng hệ thống kiểm soát nội bộ trong việc lập báo cáo tài chính tạm thời không đủ để cung cấp cơ sở đáng tin cậy cho kiểm toán viên độc lập hoàn tất việc rà soát.”

Khi SEC khởi kiện Waste Management vì gian lận, người ta phát hiện qua các tài liệu pháp lý rằng kiểm toán viên Arthur Andersen đã biết rõ vấn đề kế toán từ sớm nhưng vẫn chọn cách “bảo vệ” khách hàng của mình. Ngay từ năm 1993, Andersen đã xác định các sai lệch kế toán trị giá 128 triệu USD, mà nếu được ghi nhận đúng, lợi nhuận ròng trước các khoản đặc biệt sẽ giảm 12%. Tuy nhiên, các đối tác Andersen cho rằng những sai lệch này là “không trọng yếu” và vẫn ký báo cáo kiểm toán “Chấp nhận hoàn toàn” cho năm 1993.

Thực tế, mỗi năm Andersen đều nêu ra các vấn đề kế toán, nhưng ban lãnh đạo WM phớt lờ mọi khuyến nghị. Trong cuộc kiểm toán năm 1995, Andersen không đồng ý với việc WM bù trừ các khoản lợi nhuận “một lần” với chi phí đặc biệt, và việc không công bố rõ ràng thực hành này. Một bản ghi nhớ nội bộ năm 1995 của Andersen viết rằng:

“Công ty đã không nhạy cảm trong việc tránh sử dụng các khoản chi phí đặc biệt để xóa bỏ các sai lệch trên bảng cân đối kế toán tích lũy từ những năm trước, mà thay vào đó đã dùng các khoản ‘lợi nhuận khác’ để che đậy các điều chỉnh dọn dẹp bảng cân đối kế toán.”

Mặc dù ghi rõ sự phản đối mạnh mẽ trong bản ghi nhớ, Andersen vẫn không đưa ra ý kiến kiểm toán bất lợi cho báo cáo năm 1995, cũng như không hành động gì để chấm dứt tình trạng này trong các năm sau. Lý do có thể là vì Andersen đã trở nên quá gắn bó và phụ thuộc tài chính vào WM, khiến họ không còn thực hiện đúng vai trò bảo vệ nhà đầu tư. Thật vậy, WM là khách hàng lớn nhất của Andersen tại văn phòng Chicago, và Andersen đã kiểm toán cho WM suốt từ khi công ty IPO năm 1971.