[CTQ2] TÔI TƯ DUY, TÔI TỒN TẠI

Vào một đêm trăng thanh gió mát, bạn—một sinh viên bình thường—ngồi thơ thẩn trước cảnh tượng trước mắt. Hôm nay không có bài tập, không có deadline, chỉ có bản thân bạn đối diện với chính mình. Bằng một cách quái quỷ nào đó, não bộ bạn dẫn dắt bạn đến câu hỏi: “Rốt cuộc mình là cái quái gì?” Nếu bạn từng tự vấn như vậy, đừng lo—đó không phải là suy nghĩ ngớ ngẩn. Ngược lại, đây chính là bước khởi đầu cho một cuộc hành trình tìm kiếm định nghĩa bản thân.

Từ 15 đến 25 tuổi, não bộ bạn bắt đầu phát triển khả năng tư duy trừu tượng. Bạn nhìn thế giới qua lăng kính mới: thầy cô không phải lúc nào cũng đúng, nói dối không hẳn là sai, và trò chuyện với người lạ đôi khi lại thú vị. Bạn bắt đầu phản biện những gì từng cho là chân lý; và khi đáp án không dễ dàng xuất hiện, câu hỏi “Rốt cuộc mình là cái quái gì?” càng đè nặng tâm trí bạn.

Như câu nói nổi tiếng: “Hiểu mình, và bạn sẽ hiểu cả vũ trụ.” Lời khẳng định này không chỉ là một triết lý, mà còn là kim chỉ nam—hiểu rõ bản thân không chỉ giúp bạn định hình cuộc sống, mà còn mở ra cánh cửa khám phá thế giới rộng lớn. Vậy, bạn là ai giữa vũ trụ bao la này? Liệu có cái gọi là “ý nghĩa cuộc sống” không?

Xin chào, mình là Kraven, và bạn đang đọc bài viết “TÔI TƯ DUY, TÔI TỒN TẠI”.

Chúng ta hãy mượn nghịch lý Con Tàu Theseus—một con tàu mang tên Theseus, dần dần từng mảnh gỗ trên con tàu được thay thế, cho đến khi không còn một bộ phận nào thuộc về con tàu ban đầu. Vậy, nó có còn là Con Tàu Theseus không?

Về mặt sinh học, chúng ta thay đổi liên tục qua từng giây. Một phút trôi qua: tim đập 60-100 lần và bơm 5 lít máu để nuôi dưỡng cơ thể, hít thở 12-20 lần để trao đổi khí, khoảng 300 triệu tế bào trải qua quá trình nguyên phân,... Sau vài chục năm, chúng ta từ một đứa bé đỏ hỏn trở thành một người già nua nhăn nheo, rồi lại trở về với cát bụi. Trong suốt quá trình đó, ta thay đổi không ngừng: “Ta ở năm 80 tuổi, ‘ta’ có còn được gọi là ‘ta’ nếu so với hiện tại không?” Vậy điều gì đảm bảo “ta vẫn là ta”? Hãy xét từng tiêu chí.

Quan điểm này xuất phát từ ý tưởng trực giác rằng chúng ta là cơ thể của mình, và miễn là cơ thể đó tồn tại, bản sắc của chúng ta vẫn được bảo toàn. Ví dụ, một người có thể nhận ra mình là chính mình qua các đặc điểm vật lý như khuôn mặt, giọng nói, hoặc dấu vân tay, ngay cả khi những đặc điểm này thay đổi dần theo thời gian.

Tuy nhiên, quan điểm này không đơn giản như vẻ ngoài. Các triết gia đã đặt ra nhiều câu hỏi về việc liệu sự liên tục thể chất có thực sự đủ để định nghĩa bản sắc cá nhân hay không, đặc biệt khi xem xét các kịch bản nơi cơ thể hoặc não bộ trải qua những thay đổi đáng kể.

Một số người cho rằng bản sắc của chúng ta gắn liền với thể xác. Dù có một số yếu tố thay đổi, vẫn còn đó những cấu trúc giữ nguyên liên tục (như thấu kính mắt, men răng,...) hoặc thông qua DNA mà giữ được chúng ta là chính mình. Nhưng nếu mọi bộ phận đều được thay thế—giống như Con Tàu Theseus—liệu cơ thể ấy có còn là cơ thể ban đầu?

Cứ sau chu kỳ 7 năm, hầu hết tế bào trong cơ thể con người được thay mới - từ lông mi đến thực quản. Nói cách khác, sau khoảng 7 năm sao chép tế bào, cơ thể con người là một tập hợp đa số tế bào mới, từ trong ra ngoài. Nếu bạn chỉ được quyền giữ lại một bộ phận trên cơ thể, bạn sẽ giữ bộ phận nào? Chắc hẳn rồi, đó là não bộ—nơi lưu giữ toàn bộ ký ức, thông tin của chúng ta. Vậy nếu não của chúng ta được ghép vào một cơ thể khác, hay cơ thể của chính mình sau 10 năm nữa, hay tải lên một hệ thống đám mây nào đó, thì ta có còn là ta không?

Tất nhiên rồi, ta vẫn là ta thông qua cách hành xử, tính cách; vẫn có những ký ức, quan điểm, tư duy đặc trưng của bản thân. Dù ở một hình hài khác, ta vẫn thể hiện được “ta là ta”.

Theo quan điểm này, một người tại thời điểm t1 là cùng một người tại thời điểm t2 nếu họ sở hữu cùng một bộ não. Não bộ được coi là trung tâm của bản sắc vì nó lưu giữ ý thức, ký ức, và tính cách—những yếu tố dường như thiết yếu để xác định một cá nhân.

Chúng ta cùng đi đến một minh họa dẫn đến cực điểm của tiêu chí thể xác. Cấy ghép nội tạng, chẳng hạn như ghép tim hoặc gan, cho phép thay thế các bộ phận cơ thể quan trọng mà không làm mất bản sắc cá nhân. Một người nhận tim mới, gan mới, thận mới vẫn được coi là chính họ. Hơn nữa, viễn cảnh tải ý thức lên máy tính đặt ra một câu hỏi sâu sắc hơn: nếu toàn bộ nội dung tinh thần của một người—ký ức, suy nghĩ, tính cách—có thể được chuyển sang một nền tảng số, liệu thực thể số đó có phải là cùng một người không? Kịch bản này đẩy ranh giới của tiêu chí thể chất đến cực điểm, vì nó loại bỏ hoàn toàn cơ thể vật lý mà vẫn duy trì các đặc điểm tinh thần. Nó buộc chúng ta phải xem xét liệu bản sắc cá nhân có thực sự nằm trong hình dạng vật lý hay trong các mẫu thông tin cấu thành tâm trí.
Theo mình thì nếu như một con chip silicon sao chép hoàn hảo chức năng của bộ não, thì bản sắc cá nhân vẫn được bảo toàn và "ta vẫn là ta" dù não bộ có bị thay thế bằng con chip ấy.

Tuy nhiên, thật khó đi đến kết luận chỉ dựa trên tiêu chí thể xác. Chúng ta cần đào sâu thêm về một tiêu chí khác—tâm lý, chẳng hạn.

Trong suốt cuộc đời, một sinh viên năm cuối khó thể nhớ được bản thân lúc học mẫu giáo; hay một ông cụ U80 khó thể nhớ được bản thân vào tuần đầu đi làm. Ngoài thể xác, tâm lý cũng thay đổi nhất định thông qua não bộ. Vậy thật thú vị nếu bạn tưởng tượng một tình huống giả định: “Nếu bản thân mất hết ký ức, thì bạn có còn là bạn không?”

Nếu câu trả lời là có, hãy cùng mình suy xét một nghiên cứu về các bệnh nhân mắc chứng Mất Trí Nhớ Tiến Triển. Những bệnh nhân này quên đi quá khứ của mình: họ có thể không nhớ được tuổi thơ, gia đình, hay những sự kiện quan trọng trong đời. Nhưng kỳ lạ thay, tính cách của họ vẫn được bảo toàn. Một người từng hài hước vẫn sẽ kể chuyện cười; một người từng dịu dàng vẫn thể hiện sự quan tâm, dù họ không nhớ tại sao mình lại như vậy.

Nghiên cứu này chỉ ra rằng ký ức—dù quan trọng—không phải là toàn bộ câu chuyện về bản ngã. Nếu một người mất đi ký ức nhưng vẫn giữ được cá tính, thì có lẽ bản ngã nằm ở một tầng sâu hơn—có thể là ý thức hoặc tâm hồn—vượt ra ngoài những gì chúng ta ghi nhớ.

Cái giữ cho bản thân biết “Ta là ai”, theo nhà triết học John Locke, được gọi là “Sự đồng nhất về ý thức”. Vậy có thể nói, dù ta không còn trong cơ thể của chính mình, không còn lưu giữ bất kỳ ký ức nào, thì “Ta vẫn là ta”—thông qua cách mình sống, cách mình cảm nhận, và cách mình cư xử. Đây chính là điều John Locke gọi là SỰ ĐỒNG NHẤT VỀ Ý THỨC.

Nếu Con Tàu Theseus vẫn được gọi là “Con Tàu Theseus” dù mọi mảnh gỗ đều đã được thay thế, thì liệu chúng ta có còn là “chính mình” khi mọi khía cạnh của cuộc sống—từ thể xác, ký ức, đến môi trường xung quanh—đều không ngừng biến đổi? Có lẽ, câu trả lời không nằm ở sự bất biến của cơ thể hay tâm trí, mà ở cách chúng ta đối diện với sự thay đổi, thông qua những giá trị, niềm tin, và lựa chọn mà chúng ta nắm giữ.

Theo nhà triết học Jean-Paul Sartre, “Chúng ta là những gì chúng ta lựa chọn”. Giá trị như lòng trung thực hay sự tử tế là dấu ấn xác định “cái tôi” của chúng ta. Dù thế giới xung quanh có xoay vần, chúng ta vẫn giữ được giá trị cốt lõi để xác định cái tôi của mình. Hãy tưởng tượng bạn là một người đặt sự chân thành, trung thực lên hàng đầu. Dù đầu tóc bạc phơ, ký ức có thể phai nhạt, sự cam kết đối với giá trị cốt lõi vẫn khiến bạn chọn sự chân thành—dù điều đó có thể gây bất lợi cho bạn. Nhưng điều này không có nghĩa rằng “cái tôi” bị đóng khung. Hãy cùng xét đến thiên kiến nhận thức.

Thiên kiến nhận thức là lỗi tư duy khiến não bạn đưa ra kết luận nhanh dựa trên kinh nghiệm, niềm tin, và cảm xúc của bản thân. Chắc hẳn bạn từng nghe: “Người thuận tay trái thường thông minh”, hay khi nhìn một người đẹp, ta tự ý thức rằng họ tốt bụng, tử tế; hoặc đôi khi ta đánh giá quá cao bản thân. Những điều này thuộc về lỗi tư duy. Việc xác định thiên kiến nhận thức của bản thân là bước đầu giúp bạn làm mới, thay đổi hệ tư duy của mình.

Để không hoạt động theo quán tính, một cách để mở rộng góc nhìn là bước ra khỏi vùng an toàn và tìm hiểu những điều trước đây bạn chưa trải nghiệm: đọc một quyển sách chủ đề mới, đi du lịch một mình, làm một công việc mới; hoặc đơn giản hơn, hãy đi về nhà bằng một con đường mà trước đây bạn chưa từng đi, ngồi quán ở vị trí khác, gọi một món mà trước giờ bạn chưa từng thử,...

Có một trải nghiệm nhớ đời của mình: hôm đó tại Thanh Đa, mình trò chuyện với một cựu giám đốc (mình gọi anh là B). Mình luyên thuyên về chuyện vì sao tiền bạc với bản thân không quan trọng, rằng “có tiền còn phiền muộn hơn cả không có tiền”, trích dẫn cả sách, cả nghiên cứu khoa học để chứng minh rằng mình đúng. Anh B chỉ nghe, không phản ứng, không đáp lời. Anh đợi mình nói dứt câu, rồi nhẹ nhàng nói: “Có thể với em tiền không quan trọng, nhưng anh sinh ra trong cái nghèo, anh đã biết nghèo khổ thế nào. Có thể với em 20 nghìn không là gì cả, nhưng (anh chỉ tay đến người bán kẹo kéo) 20 nghìn với chú bán kẹo kéo đó là cả một bữa ăn.” Nghe xong, mình chết lặng—vì không thể nào đúng hơn. Từ đó, mình nhận ra rằng những niềm tin sẵn có của mình, ở trường hợp này có thể đúng, nhưng ở một trường hợp khác, nó sẽ không còn phù hợp nữa.

Cái tôi cá nhân đề cập đến những đặc điểm và phẩm chất riêng biệt của một người—như tính cách, sở thích, kỹ năng, và giá trị cá nhân. Đây là cách chúng ta nhìn nhận bản thân như một cá thể độc lập, tách biệt với người khác. Ví dụ, khi bạn nghĩ mình là một người sáng tạo, kiên nhẫn, hoặc thích đọc sách, bạn đang tập trung vào cái tôi cá nhân của mình.

Phật giáo, từ hàng nghìn năm trước, đã phủ nhận “cái tôi” cá nhân và tập trung vào một khái niệm vĩ đại hơn—“Cái tôi” tập thể.

“Cái tôi” mà Phật giáo hướng đến tập trung vào sự cân bằng giữa “tôi” và “chúng tôi”. Nếu ví xã hội như một cơ thể, mỗi người là từng bộ phận riêng; và chỉ khi có sự phối hợp đồng nhất giữa các bộ phận, cơ thể mới hoạt động trơn tru. Nói cách khác, “cái tôi” cá nhân thiếu đi sự kết nối giữa bạn và người khác.

Điều này được quyển sách “Cho khế nhận vàng” của Adam Grant chứng minh rõ ràng: những cá nhân chỉ biết nhận lại sẽ đạt lợi ích lúc đầu, nhưng về lâu dài, người biết cho đi sẽ là người chiến thắng. Thực tế đã chứng minh rằng không có cá nhân thành công nào không trải qua sự giúp đỡ của người khác—dù là đồng nghiệp, bạn bè, gia đình, hay người thân. Vì thế, một “cái tôi” cá nhân quá cao dễ biến ta thành một người ái kỷ, chỉ biết hưởng lợi.

“Cái tôi” cá nhân là một phần bản năng tự nhiên, giúp chúng ta chống chọi với những nguy hiểm ngoài tự nhiên khi tối ưu hóa lợi ích cá nhân. Nhưng để có được sự yên bình, hạnh phúc hơn, chúng ta cần tự nhắc nhở bản thân rằng phải có sự cân bằng giữa “tôi” và “chúng tôi”, dựa trên tinh thần giúp đỡ.

Bạn đã bao giờ nhìn vào màn hình điện thoại, lướt qua hàng loạt bài đăng trên mạng xã hội, và tự hỏi: “Mình là ai giữa tất cả những điều này?” Trong một thế giới mà công nghệ thay đổi nhanh hơn nhịp thở, cảm giác lạc lõng hay “mất mình” không còn xa lạ với nhiều người trẻ. Chúng ta tạo ra những phiên bản hoàn hảo của bản thân trên Instagram, trò chuyện với trợ lý AI như những người bạn, và thậm chí mơ về ngày ý thức có thể được tải lên máy tính.

Mạng xã hội và AI, với khả năng khuếch đại tiếng nói cá nhân, thường đẩy chúng ta vào những tranh cãi vô bổ, làm mờ đi sự kết nối cộng đồng. Tuy nhiên, bằng cách ưu tiên “cái tôi” tập thể—đặt lợi ích chung lên trên—chúng ta có thể sử dụng công nghệ để lan tỏa sự tích cực. Thay vì tranh cãi, hãy chia sẻ kiến thức và hỗ trợ lẫn nhau, xây dựng các cộng đồng trực tuyến dựa trên sự thấu hiểu và đoàn kết. Đồng thời, giữ vững giá trị cá nhân—như lòng trung thực hay sự tử tế—giúp chúng ta không bị cuốn trôi bởi dòng chảy công nghệ.

Giải pháp là sử dụng công nghệ một cách có ý thức: chọn lọc nội dung, ưu tiên kết nối ý nghĩa, và luôn nhớ rằng bản sắc của chúng ta được định hình không chỉ bởi “tôi”, mà còn bởi “chúng ta”. Bằng cách này, dù xã hội có thay đổi chóng mặt, chúng ta vẫn giữ được “cái tôi” của mình—cả cá nhân lẫn tập thể.

Nếu tôi cấy não vào một cơ thể khác, tôi vẫn là tôi; nếu tôi mất đi ký ức, tôi vẫn là tôi. Tất cả được thông qua cái gọi là “Sự đồng nhất về ý thức”—bao gồm cách mình sống, cách mình cảm nhận, và cách mình cư xử.

Nên nhớ, chúng ta còn thuộc về một tập thể lớn hơn. Những hành động, quyết định của ta cũng ảnh hưởng đến người khác. Vì thế, đừng chỉ tập trung vào bản thân—hãy nghĩ đến người khác.

Nếu Con Tàu Theseus vẫn được gọi là "Con Tàu Theseus" dù mọi bộ phận đã thay đổi, thì bản sắc của chúng ta cũng không nằm ở sự bất biến của thể xác hay ký ức, mà ở cách chúng ta duy trì "sự đồng nhất về ý thức" và những giá trị cốt lõi. Dù công nghệ có thể tải ý thức lên máy tính hay tạo ra hàng loạt phiên bản kỹ thuật số của bản thân, "cái tôi" vẫn được neo giữ bởi những lựa chọn, niềm tin và cách ta tương tác với thế giới. Tuy nhiên, nghịch lý này cũng nhắc nhở rằng bản sắc không phải là điều tĩnh tại—nó là một quá trình liên tục tái tạo, đòi hỏi sự chủ động từ chính chúng ta. Bởi lẽ, giữa vũ trụ bao la và thời đại biến động, bản sắc không chỉ là điều ta tìm thấy, mà là điều ta tạo ra. Giống như Con Tàu Theseus, dù thay đổi đến đâu, nó vẫn mang theo sứ mệnh và ý nghĩa của mình, miễn là ta không ngừng định hướng cho hành trình đó.

Piaget, J. (1972). Intellectual evolution from adolescence to adulthood. Human Development, 15(1), 1-12.

American Heart Association. (2020). How the Healthy Heart Works. https://www.heart.org/en/health-topics/how-the-healthy-heart-works

West, J. B. (2012). Respiratory physiology: the essentials. Lippincott Williams & Wilkins.

Alberts, B., et al. (2002). Molecular Biology of the Cell. Garland Science.

Squire, L. R. (2009). The legacy of patient H.M. for neuroscience. Neuron, 61(1), 6-9.

Locke, J. (1690). An Essay Concerning Human Understanding. Book II, Chapter XXVII.

Sartre, J. P. (1946). Existentialism is a Humanism. Yale University Press.

Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux.

Grant, A. (2013). Give and Take: Why Helping Others Drives Our Success. Penguin Books.

Pew Research Center. (2018). The Public, the Political System and American Democracy.

https://www.pewresearch.org/politics/2018/04/26/the-public-the-political-system-and-american-democracy/