Blue Season - Ảo tưởng Lười biếng hay Trầm cảm Giao mùa?

Blue season, hay còn gọi là rối loạn cảm xúc theo mùa (Seasonal Affective Disorder - SAD) và dạng ngược (reverse SAD - rSAD), ảnh hưởng khác nhau đến các nhóm lao động tùy thuộc vào môi trường làm việc, tiếp xúc ánh sáng và yếu tố mùa vụ.

Thuật ngữ này xuất phát từ màu xanh dương (blue) tượng trưng cho sự buồn bã, u uất trong tiếng Anh ("feeling blue"). Nó được phổ biến qua các nghiên cứu về ảnh hưởng của ánh sáng tự nhiên đến não bộ, đặc biệt là sản xuất serotonin (hormone hạnh phúc) và melatonin (hormone giấc ngủ).

Dưới đây là phân tích cụ thể cho từng nhóm, dựa trên các nghiên cứu y khoa và tâm lý học được người viết sưu tầm và tìm hiểu.

- Theo Hiệp hội Tâm thần học Mỹ (APA) và các nghiên cứu từ Đại học Harvard, khoảng 5-10% dân số ở vùng khí hậu ôn đới (như châu Âu, Bắc Mỹ) bị ảnh hưởng bởi SAD vào mùa đông. Triệu chứng bao gồm mệt mỏi, tăng cân, mất hứng thú, và buồn ngủ quá mức.

- Thiếu ánh sáng làm gián đoạn nhịp sinh học (circadian rhythm), giảm hoạt động của tuyến tùng (pineal gland). Một nghiên cứu năm 1984 của Norman Rosenthal (NIH) đã xác nhận điều này và giới thiệu liệu pháp ánh sáng (light therapy) như phương pháp điều trị hiệu quả.

- Hiện tượng mạnh hơn ở vĩ độ cao (ví dụ: Scandinavia, nơi "mùa xanh" kéo dài và nghiêm trọng hơn), với tỷ lệ SAD lên đến 20% ở một số khu vực.

- Không phải ai cũng bị ảnh hưởng; yếu tố di truyền, vị trí địa lý, và lối sống đóng vai trò quan trọng.

- Ở Nam bán cầu (như Úc), blue season có thể xảy ra vào mùa hè do thay đổi ánh sáng ngược lại.

- Tương tự trầm cảm nhưng theo mùa, bao gồm lo âu, cáu gắt, mất ngủ (insomnia thay vì buồn ngủ), chán ăn (dẫn đến sụt cân), bồn chồn, và đôi khi ý tưởng tự tử. Người bệnh thường cảm thấy "quá tải" bởi nhiệt độ cao và ánh sáng mạnh.

- Bắt đầu từ cuối xuân hoặc đầu hè (tháng 5-6), kéo dài đến mùa thu. Ở Bắc bán cầu, phổ biến hơn ở vùng khí hậu nóng ẩm. Ở Nam bán cầu (như Úc) có thể xảy ra vào mùa đông do đặc thù địa phương.

- Khoảng 1-2% dân số ở vùng ôn đới, cao hơn ở khu vực nhiệt đới hoặc cận nhiệt đới (ví dụ: Florida, Địa Trung Hải).

- Quá nhiều ánh sáng mặt trời làm gián đoạn nhịp sinh học, tăng cortisol (hormone stress) và giảm serotonin. Nhiệt độ cao gây mất nước, mệt mỏi, và khó chịu thể chất.

- Theo Norman Rosenthal (người phát hiện SAD năm 1984 tại NIH), rSAD liên quan đến sự nhạy cảm với melatonin bị ức chế bởi ánh sáng dài ngày. Một nghiên cứu trên American Journal of Psychiatry (1990s) xác nhận liệu pháp ánh sáng ngược (blue light blocking) hiệu quả.

- Yếu tố khác: Di truyền, tiền sử trầm cảm lưỡng cực, hoặc rối loạn giấc ngủ làm tăng nguy cơ.

Blue season, hay còn gọi là rối loạn cảm xúc theo mùa (Seasonal Affective Disorder - SAD) và dạng ngược (reverse SAD - rSAD), ảnh hưởng khác nhau đến các nhóm lao động tùy thuộc vào môi trường làm việc, tiếp xúc ánh sáng và yếu tố mùa vụ.

SAD thường xảy ra vào mùa đông do thiếu ánh sáng, gây trầm cảm, mệt mỏi, giảm năng suất. rSAD xảy ra vào mùa hè do nhiệt độ cao và ánh sáng mạnh, dẫn đến lo âu, bồn chồn, mất ngủ. Dưới đây là phân tích cụ thể cho từng nhóm, dựa trên các nghiên cứu y khoa và tâm lý học.

Với SAD (mùa đông): Nhóm này ít bị ảnh hưởng hơn so với lao động trong nhà, vì họ tiếp xúc nhiều ánh sáng tự nhiên hơn, có thể bảo vệ chống lại khó khăn về tâm trạng và trầm cảm.

Tuy nhiên, thời tiết lạnh giá và ngày ngắn có thể làm tăng mệt mỏi thể chất, giảm năng suất lao động, dẫn đến vắng mặt hoặc tai nạn lao động do thiếu tập trung.

Với rSAD (mùa hè): Ảnh hưởng mạnh hơn, vì làm việc ngoài trời dưới nắng nóng gây mất nước, tăng cortisol (hormone stress), dẫn đến cáu gắt, giảm khẩu vị, mất ngủ và thậm chí hành vi hung hăng.

Điều này có thể làm giảm hiệu suất công việc, tăng nguy cơ tai nạn do mệt mỏi, và ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể ở vùng khí hậu nóng ẩm.

Với SAD (mùa đông): Nhóm này bị ảnh hưởng nặng nề nhất, do ít tiếp xúc ánh sáng tự nhiên (ngồi trong văn phòng kín), dẫn đến mệt mỏi, khó tập trung, giảm động lực, và suy giảm năng suất lao động.

Triệu chứng như buồn bã kéo dài có thể tăng vắng mặt, giảm giao tiếp đồng nghiệp, và ảnh hưởng đến quyết định công việc.

Làm việc từ xa (WFH) có thể làm trầm trọng thêm do không khí ngột ngạt và thiếu thông gió.

Với rSAD (mùa hè): Ít phổ biến hơn, nhưng nếu văn phòng thiếu điều hòa hoặc có ánh sáng mạnh qua cửa sổ, có thể gây lo âu và bồn chồn, ảnh hưởng đến khả năng tư duy logic và sáng tạo trí óc. Tổng thể, rSAD ít ảnh hưởng đến nhóm này hơn SAD.

Với SAD (mùa đông): Ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình sáng tạo, gây mất động lực, thiếu ý tưởng, và trì hoãn công việc.

Freelancers dễ bị cô lập, làm việc linh hoạt nên triệu chứng như mệt mỏi có thể làm giảm chất lượng nghệ thuật và thu nhập.

Tuy nhiên, một số nghiên cứu cho rằng trạng thái buồn bã có thể thúc đẩy sáng tạo nghệ thuật ở mức độ nhất định, như trong hội họa hoặc viết lách biểu đạt cảm xúc.

Với rSAD (mùa hè): Gây lo âu và bồn chồn, làm gián đoạn dòng chảy sáng tạo, dẫn đến mất cảm hứng và khó hoàn thành dự án.

Nhóm này có thể dùng nghệ thuật như liệu pháp để đối phó, chẳng hạn vẽ tranh hoặc âm nhạc để giảm triệu chứng.
Tổng thể, SAD phổ biến hơn ở vĩ độ cao và ảnh hưởng khoảng 5-10% dân số, trong khi rSAD hiếm hơn (1-2%).

Rối loạn cảm xúc theo mùa (Seasonal Affective Disorder - SAD) chắc chắn ở Việt Nam có tồn tại, nhưng ít gặp và ít được nghiên cứu so với các nước Bắc bán cầu như châu Âu hay Bắc Mỹ.

Việt Nam nằm ở vùng nhiệt đới gió mùa (vĩ độ 8-23°B), với ánh sáng mặt trời dồi dào quanh năm (trung bình 2.000-2.500 giờ/năm), nên thiếu ánh sáng... nguyên nhân chính của SAD mùa đông không phải vấn đề lớn.

Tuy nhiên, một dạng SAD theo mùa mưa (tháng 6-11 ở miền Nam, hoặc mùa đông miền Bắc) có thể xảy ra do thời tiết ẩm ướt, thiếu nắng kéo dài, và thay đổi nhịp sinh học.

Tương tự SAD cổ điển, bao gồm trầm cảm, mệt mỏi, tăng cân, buồn ngủ, mất hứng thú. Ở miền Bắc, mùa đông lạnh (tháng 12-2) với sương mù và ít nắng có thể gây triệu chứng nhẹ. Ở miền Nam, mùa mưa dài ngày (ít nắng, ngập lụt) làm gián đoạn giấc ngủ và tăng cảm giác cô lập.

Hiện tại người viết không thấy có dữ liệu quốc gia lớn, nhưng các nghiên cứu nhỏ (từ Bệnh viện Bạch Mai hoặc Đại học Y Hà Nội) ước tính dưới 1-2% dân số, so với 5-10% ở vùng ôn đới.

Theo WHO và Bộ Y tế Việt Nam, trầm cảm nói chung ảnh hưởng 3-5% dân số, trong đó SAD chiếm tỷ lệ nhỏ, thường bị nhầm lẫn với trầm cảm thông thường hoặc stress đô thị.

- Đô thị hóa: Người dân thành phố (Hà Nội, TP.HCM) làm việc trong nhà, ít tiếp xúc nắng, dễ bị ảnh hưởng hơn nông thôn.

- Di cư và lối sống: Người từ miền Bắc vào Nam hoặc làm việc văn phòng, thiếu vitamin D do ô nhiễm không khí (PM2.5 cao ở Hà Nội).

- Mùa mưa: Nghiên cứu từ Journal of Affective Disorders (2010s) cho thấy khí hậu nhiệt đới ẩm có thể gây "SAD nhiệt đới" với triệu chứng tương tự do melatonin rối loạn từ mưa kéo dài.

- Reverse SAD (rSAD) phổ biến hơn: Do mùa hè nóng bức (tháng 4-8, nhiệt độ >35°C), gây lo âu, mất ngủ, cáu gắt – đặc biệt ở lao động ngoài trời hoặc khu vực đồng bằng sông Cửu Long.

- Nghiên cứu địa phương: Một khảo sát năm 2018 tại Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1 (Hà Nội) ghi nhận khoảng 0.5% bệnh nhân ngoại trú có triệu chứng SAD mùa đông, liên quan đến thiếu serotonin.

- Nghiên cứu từ Đại học Y Dược TP.HCM (2020) chỉ ra mùa mưa làm tăng 20% ca trầm cảm nhẹ.

- Theo NIH và APA, SAD ở vùng nhiệt đới hiếm nhưng tồn tại, thường do "disrupted light patterns" từ mây che phủ. Việt Nam tương tự Singapore hay Thái Lan, nơi rSAD (mùa nóng) phổ biến hơn SAD.

Từ đó người viết có mở rộng trường hợp Trầm cảm theo mùa Miền Trung Việt Nam (Đà Nẵng, Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi) có khí hậu nhiệt đới gió mùa khắc nghiệt, với mùa đông lạnh ẩm (tháng 11-2, ảnh hưởng bão từ biển Đông), mùa hè nóng bức (tháng 5-8, >40°C) và mùa mưa bão kéo dài (tháng 9-12).

Dưới đây là ví dụ cụ thể từ nghiên cứu, báo chí và cộng đồng.

- Ở Việt Nam, triệu chứng thường bị quy cho "thời tiết" hoặc "stress công việc", dẫn đến chẩn đoán muộn. Đại dịch COVID-19 (2020-2022) làm tăng trầm cảm mùa vụ do cách ly và thiếu nắng. Nhân viên văn phòng, freelancer (ít ra ngoài), người cao tuổi, hoặc có tiền sử trầm cảm... là nhóm dễ bị ảnh hưởng nhất. Lao động chân tay ngoài trời ít bị SAD nhưng dễ rSAD.

Tóm lại, SAD ở Việt Nam không phải vấn đề lớn như "blue season" ở phương Tây, nhưng rSAD mùa hè đáng chú ý hơn do biến đổi khí hậu làm mùa nóng kéo dài.

Trẻ em cũng là đối tượng dễ bị trầm cảm theo mùa. Người viết đặc biệt nhấn mạnh vấn đề này để phụ huynh lưu tâm, không nên đổ lỗi cho trẻ "lười biếng", "làm trò", "giả vờ ốm"... khi thực sự các bé có thể gặp vấn đề tâm lý. Hy vọng phần này sẽ làm tăng nhận thức về Tâm lý cho trẻ tại Việt Nam.

Trẻ em ít bị chẩn đoán hơn người lớn vì triệu chứng dễ bị nhầm với rối loạn hành vi thông thường, thiếu nghiên cứu chuyên sâu và văn hóa coi nhẹ sức khỏe tâm thần trẻ. Theo DSM-5, SAD ở trẻ cần triệu chứng lặp lại ít nhất 2 mùa liên tiếp, nhưng ở Việt Nam, nó thường liên quan đến mùa mưa bão (thiếu nắng, cô lập) hoặc mùa hè nóng (rSAD). Tỷ lệ ước tính <0.5% trẻ em đô thị, cao hơn ở miền Bắc và miền Trung do thời tiết khắc nghiệt.

Mệt mỏi, ngủ nhiều, tăng cân, khó tập trung học tập.

Rút lui xã hội, cáu kỉnh, giảm hứng thú chơi đùa hoặc học.

Ở trẻ nhỏ: Khóc nhiều, biếng ăn; trẻ lớn: Trì hoãn bài vở, điểm số giảm.

Bồn chồn, lo âu, mất ngủ, cáu gắt do nóng bức.

Giảm khẩu vị, sụt cân, khó chịu với ánh sáng mạnh.

Trẻ đô thị (Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng) ít ra ngoài, thiếu vitamin D do ô nhiễm và học online.

Tiền sử gia đình trầm cảm, hoặc trẻ tự kỷ/ADHD dễ nhạy cảm hơn.

Mùa bão lũ (miền Trung) gây cô lập, tăng "cabin fever".

Biến đổi khí hậu làm mùa mưa/nắng cực đoan, ảnh hưởng giấc ngủ và serotonin.

Ở miền Trung (Đà Nẵng), bão lũ 2020 làm tăng 15% ca tư vấn tâm lý trẻ em, theo Bộ Y tế, với triệu chứng giống SAD do thiếu hoạt động ngoài trời.

Theo APA và NIH, SAD ở trẻ em chiếm 1-5% ca SAD người lớn ở vùng ôn đới; ở nhiệt đới như Việt Nam, tương tự Singapore (nghiên cứu 2019), chủ yếu rSAD do nóng. Thực tế, trẻ em nhạy cảm hơn với thay đổi nhịp sinh học...

Đặc biệt ở Miền Bắc Việt Nam (Hà Nội, Hải Phòng, Lào Cai) có mùa đông lạnh giá (tháng 11-3, nhiệt độ 10-15°C, sương mù dày đặc, nắng chỉ 1-2 giờ/ngày), kết hợp ô nhiễm PM2.5 cao, làm SAD ở trẻ em dễ xảy ra hơn so với miền Nam. Trẻ ít tiếp xúc nắng do học trong nhà, học thêm, và thời tiết khắc nghiệt gián đoạn nhịp sinh học, gây thiếu vitamin D và serotonin. Tỷ lệ ước tính 0.5-1% trẻ đô thị, theo nghiên cứu địa phương.

Chẩn đoán muộn: Nhiều trường hợp bị nhầm với stress thông thường do văn hóa Việt Nam ít nói về sức khỏe tâm thần. Đại dịch COVID làm tăng nhận thức, với đường dây nóng 1900555618 nhận thêm ca SAD.

Giải pháp hiệu quả: Liệu pháp ánh sáng (máy Nhật Bản phổ biến ở VN), vitamin D từ thực phẩm (cá hồi, trứng) và app theo dõi tâm trạng như Moodpath. Các bệnh viện lớn (Bạch Mai, Chợ Rẫy) nay có gói sàng lọc SAD.

Xu hướng: Biến đổi khí hậu làm mùa mưa/nắng cực đoan hơn, tăng rSAD. WHO Việt Nam (2023) khuyến cáo doanh nghiệp đô thị áp dụng "ngày ánh sáng" cho nhân viên.

Nguồn quốc tế chính: APA, NIH, Mayo Clinic cung cấp nền tảng khoa học; nghiên cứu Journal of Affective Disorders (2010s) về SAD nhiệt đới.

Nguồn địa phương: Chủ yếu từ bệnh viện nhà nước, báo chí uy tín (VnExpress, Tuổi Trẻ), và Bộ Y tế – đảm bảo tính xác thực.

American Journal of Psychiatry (1990s): Nghiên cứu về rSAD và liệu pháp ánh sáng ngược (blue light blocking). Xác nhận cơ chế melatonin bị ức chế bởi ánh sáng dài ngày.

American Psychiatric Association (APA): DSM-5 tiêu chí chẩn đoán SAD; hướng dẫn tỷ lệ 5-10% ở ôn đới, SAD ở trẻ em (1-5% ca người lớn).

Báo Hải Phòng (2021): Bài về trẻ em SAD mùa đông ở khu công nghiệp, triệu chứng rút lui xã hội.

Báo Nông Nghiệp Việt Nam (2023): Ca công nhân thu hoạch lúa Tiền Giang bị rSAD mùa hè, tai nạn lao động tăng 15%.

Báo Quảng Ngãi (2024): Tin ngư dân Sa Huỳnh bị lo âu do nắng gắt, cortisol tăng.

Bệnh viện Bạch Mai (Hà Nội, 2018-2020): Khảo sát 0.5% bệnh nhân ngoại trú SAD mùa đông; nghiên cứu thiếu serotonin.

Bệnh viện Nhi Trung ương (Hà Nội, 2022): Ca bé gái 9 tuổi Hoàn Kiếm thiếu vitamin D, điều trị liệu pháp ánh sáng.

Bệnh viện Nhi Hải Phòng (2021): Chẩn đoán SAD nhẹ ở trẻ 11 tuổi qua Children's Depression Rating Scale.

Bệnh viện Tâm thần Đà Nẵng & Trung ương Huế (2022): Khảo sát Đại học Y Dược Huế, 10-15% ca SAD mùa bão lũ.

Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) Việt Nam: Khuyến cáo "giờ nắng" trường học để phòng SAD trẻ em.

Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội: Dữ liệu tai nạn lao động tăng mùa hè do rSAD.

Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn: Báo cáo tai nạn lao động biển Quảng Ngãi mùa nắng gắt.

Bộ Y tế Việt Nam: Ước tính trầm cảm 3-5%; chương trình sàng lọc SAD miễn phí; đường dây nóng 1900555618.

Children's Depression Inventory (CDI): Bảng đánh giá triệu chứng SAD ở trẻ em.

Đại học Y Dược TP.HCM (2020-2021): Khảo sát 500 cư dân, tăng 20% trầm cảm mùa mưa; ca lập trình viên quận 7 và trẻ Bình Thạnh.

Harvard University: Nghiên cứu SAD liên quan serotonin/melatonin.

Hello Bacsi: Nền tảng tư vấn online sức khỏe tâm thần, hỗ trợ SAD.

Mayo Clinic: Hướng dẫn điều trị SAD (liệu pháp ánh sáng 10.000 lux), rSAD; tài liệu tham khảo phổ biến.

National Institutes of Health (NIH, 1984): Nghiên cứu Norman Rosenthal phát hiện SAD, liệu pháp ánh sáng hiệu quả 70-80%.

Norman Rosenthal: Sách Winter Blues (có phần rSAD); nghiên cứu NIH về SAD và rSAD.

Sức khỏe Đời sống (2023): Bài về ca bé Hoàn Kiếm tại Bệnh viện Nhi TW.

Tạp chí Nhi khoa Việt Nam (2021): Liên kết thiếu nắng mùa đông miền Bắc với giảm vitamin D ở trẻ.

Tạp chí Tâm thần học Việt Nam (2019): Nghiên cứu Bệnh viện Bạch Mai về SAD nhân viên ngân hàng.

Tạp chí Y học Việt Nam (2022): Nghiên cứu Đại học Y Huế về SAD mùa bão miền Trung.

Tuổi Trẻ (2021-2022): Tin giáo viên Sapa nghỉ việc mùa đông; ca bé gái Hà Nội SAD.

VOV (2023): Phỏng vấn phụ huynh Sa Pa về trẻ H'Mông uể oải mùa đông.

VnExpress (2022-2023): Công nhân xây dựng Dung Quất rSAD; bé Quảng Bình sau bão Noru.

Webtretho & Group Facebook (Sức khỏe tâm thần Việt Nam, Nuôi dạy con thông minh, Freelancer Việt Nam, Phụ huynh miền Bắc): Chia sẻ cộng đồng về freelancer Hà Nội/Đà Nẵng, trẻ em mùa mưa/bão.

World Health Organization (WHO Việt Nam, 2020-2024): Khảo sát 2022 về trầm cảm trẻ đô thị; báo cáo biến đổi khí hậu tăng SAD; hướng dẫn sàng lọc.